O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti fizika – matematika fakultetі «fizika va astronomiya o’qitish metodikasi»

Ultratovushni navigatsyali va lokatsiyalovchi priborlar.

Navigatsiyali va lokatsiyali maqsadlarga bag’shlangan ultratovushli priborlarni o’zlarining qiymatlari tarafidan shu priborlarning boshqa sinflarlari bilan (yoriq, elektromagnitli) solishtirishga bo’ladi, ammo tashqi chiqarilgan antennasiz ishlay oladigan tovush va ultratovush chastotasidagi to’lqinlarning suv ostida tarqala olishiga bog’liq ko’pgina ortiqchaliklari bor.

Bunday priborlarning birinchi misoli sifatida ikki kema ultratovushni suv osti bog’liqligi qanday yuzaga oshirishini qarab chiqishga bo’ladi. (3-rasm ):

3-rasm.Kemaning suv ostidagi ultratovushga bog’liq sxemasi.

1-nur chiqaradigan qabulqilgichlar; 2-ultratovush tebranishlarining manbayi.

А kemasidan Б kemasiga yuborilishiga kerakli tovush to’lqinlari elektr signallariga turlanadi, shundan keyin ultratovush to’lqinlarining manbayiga turlanadi, shundan keyin ultratovush to’lqinlarining manbayiga beriladi. Б kemagacha suv orqali o’tib, ultratovush undagi to’lqin qabulqilgichga qabul qilinadi, demodulyatsiyalanib, yuborilgan tovush to’lqiniga aylanadi. Bog’lanishning bunday tizimlari ko’pgina kemalarda bor, biroq eng avval qayiqlar uchun suv osti bog’liqligining, tshqariga chiqarilgan antennasi yoq birdan –bir tizimi bo’lgani uchun mos kelmaydi.

Dengiz ichida qo’llaniladigan ko’p tarqalgan pribor exolot bo’lib hisoblanadi, uning ish prinsipi o’rtadagi tovush tezligi υ_tov bilan signalning qaytuvchi obektigacha bo’rib qaytishiga kerakli vaqt aniq bo’lgandagi masofani aniqlash mumkinligiga asoslangan.

Ultratovush chiqargichdan chiqqan impuls obektidan qaytadi, u aniqlanadigan masofani ikki marta yurganlikdan

O’quvchilarning nazarini shunday formula radiolokatsyada obektgacha masofani aniqlash uchun foydalaniladiganligiga ag’darish kerak.

Vertikal exolotning qurilishi quyidagicha (4-rasm): oziqlanish manbayi bilan zarba kuchaytirgich generator 3 kema korpusining ichida joylashtiriladi. Elektr impulslari generatordan to’lqin chiqargichga 5 tushadi, generatsiyalaydigan ultratovushni impuls dengiz tubigacha etib undan qaytadi da, qabul qilgichga keladi. Signal qabul qilgichdan kuchaytirgich kaskadga 4 o’tadi, undan sanovchi indikatorli qurilmaga 2 beriladi, unda indikatorli shkala bo’yicha chiqarilgan va qabul qilingan impulslar orasidagi bilan ∆t vaqt intervali aniqlanadi.

4-rasm . Ultratovush exolotining sxemasi

1-oziqlantirish manbayi ; 2- sanagich-indikatorli nay; 3 — generator;

4 — kuchaytirgich ; 5 — to'lqin chiqargich ; 6 — qabulqilgich.

Exalotlarning ko’pchiligida impulslarning chiqarilishi bilan qabulqilinishi avtomatli ravshda bo’ladi da, kema ostidagi dengiz tubining chuqurligi uzluksiz o’lchanadi. Bu lokatsiyali metodning birinchi kamchiligi to’lqin chiqargichning qo’zg’almaydiganligi ham, shuning uchun faqat korabl tagining ostidagi chuqurlik gina aniqlanadi.

Exolotlarning vertikal joylashgan to’lqin chiqargichlari ham bo’lishi mumkin ular gorizontal tekislikdagi narsalargacha masofani aniqlashga imkoniyat beradi. Shunga o’xshash exolotlarning yordami bilan baliqlarning to’dasini aniqlab, ularning qanday chuqurlikda yurgani aniqlanadi (5-rasm). Hamma to’dalarni ultratovushli to’lqin chiqargichlar kemaning tagiga joylashtiriladi da, u to’lqinlarni belgili yo’nalishda yuboriladi.

5-rasm . Baliqlar to’dasini aniqlashning ultratovushli metodining sxemasi:

1 —ultratovush to’lqinlarining manbayi; 2 — baliq to’dasi.

6-rasm.Ultratovush to’lqinining ikki qabulqilgichining (1,2) yordami bilan kemaning mayakga tomongi yo’nalishini aniqlash sxemasi.

Dengizda suzishda ultratovush mayaklari ko’p tarqalgan (6-rasm), ulardan chiqqan to'lqinni dengizdagi korabl ikki qabulqilgich yordamida qabul qiladi (bir gina o’zgaruvchi qabulqilgich qo’llanilishi ham mumkin). Bunday metodni foydalanganda yonalishni aniqlash usuli ± 1—2° bo'ladi.