Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

“Shohnoma”- da Bahrom Goʻr haqidagi voqea dostonning faqat bir faslini tashkil etib, unda Bahromning tugʻilishi, taxtga chiqishi, mamlakatni idora qilish tadbirlari, ov vaqtida oʻz kanizagi Ozoda bilan toʻqnashuviga doir voqealar qalamga olingan.

Bahrom Goʻr va uning kanizagi orasidagi “Shohnoma”dan olingan bu lavha Nizomiy Ganjaviy tomonidan qayta ishlanib, mashhur “Haft paykar” dostoni vujudga keladi. Nizomiy Bahrom qiyofasidagi asosiy xususiyatlarni: mohir merganlik, pahlavonlik, kuchli shijoat va dovyuraklik, mamlakatni adolat bilan boshqarish kabi fazilatlarni saqlab qolgani holda uni yangi ma’no va mazmun bilan boyitadi, ushbu timsol orqali oʻz davri ijtimoiy masalalarini, umuminsoniy gʻoyalarni ilgari suradi. Nizomiy Firdavsiy dostonidagi Bahromning kanizak bilan bogʻliq hikoyasini qoliplovchi hikoya qilib olib, unga 7 mustaqil hikoyat kiritadi.

Nizomiy asari yaratilganidan keyin bir asrdan koʻproq vaqt oʻtgach, Xusrav Dehlaviy unga javob tarzida “Hasht behisht” dostonini yozadi. Uning dostonida ham Bahromning sarguzashtlarini tasvirlovchi asosiy qoliplovchi hikoya va yetti malika hikoyasi mavjud. Ushbu hikoyalar birgalikda jamlanib, 8 hikoyani hosil qilganligi uchun Dehlaviy oʻz dostonini “Hasht behisht” deb nomlaydi va malikalar aytib beradigan 7 hikoyatni hind eposidan oladi. Shuningdek, dostonning muqaddimasi yetti bob, yakunlovchi qismi esa bir bobdan iboratligi, umumiy boblar soni sakkiztaligi uchun ham shunday nomlanishga sabab boʻlgan, degan qarashlar ham mavjud. Dehlaviy oʻz dostonini Bahromning taxtga chiqish voqeasidan boshlab, ungacha boʻlgan voqealarni tushirib qoldiradi.

Mazkur mavzuda yaratilgan asarlardan yana biri - Ashraf Marogʻiyning “Haft avrang” dostoni boʻlib, Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lugʻatayn”da Ashrafning ushbu dostonini “Sab’ai sayyor” dostoni uchun asos boʻlgan asar sifatida tilga oladi. Navoiy “Ashraf “Haft paykar”ning yetti hurvashin peshkashimgʻa yarogʻlabtur” , deb yozar ekan, Nizomiyning “Haft paykar” dostonidagi yetti goʻzal haqidagi hikoyalarni hal qilishni Ashraf unga topshirganligiga ishora qiladi. Ashraf dostonida Bahromning kanizak bilan ovga chiqishi va umuman uning oshiq boʻlishi bilan bogʻliq sahna yoʻq. Ashraf oshiq podshoh emas, balki odil podshoh timsolini yaratishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻyadi.

Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostoni mazkur mavzuda yaratilgan birinchi turkiy doston boʻlib, Navoiy oʻziga qadar badiiy adabiyotda yaratilgan dostonlar va toʻplangan boy ijodiy 133 tajribadan foydalangan holda mazmun e’tibori va gʻoyaviy-badiiy xususiyatlari bilan salaflari asarlaridan farq qiluvchi yangi doston yaratdi. “Sab’ai sayyor” dostoni 38 bob, 5009 baytdan iborat boʻlib, shundan 11 bobni muqaddima tashkil qiladi. U aruzning hafif bahrida yaratilgan.

Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostoni tilining tadqiqotchilaridan prof. Alibek Rustamov doston vaznini “hafifi musaddasi maxbuni mahzuf va maqsur, maqtu’ va maqtu’i musabbagʻ” deb belgilaydi: foilotun (yoki failotun) mafoilun failun (yoki failon) yo fa’lun yohud fa’loi)⁴ . Filologiya fanlari doktori S. Hasanov esa, “Sab’ai sayyor” dostonida hafif bahrining yetti xil koʻrinishi mohirona qoʻllanilganini ta’kidlaydi.
Alisher Navoiy “Muhokamatul-lugʻatayn” asarida “Yana chun “Sab’ai sayyora” rasadin zamirim bogʻlabtur. Ashraf “Haft paykar” ning yetti hurvashin peshkashimgʻa yarogʻlabtur⁵” , deb yozgan va doston nomini “Sab’ai sayyora” deb atagan boʻlsa-da, ammo dostonning xotimasida:

Lutf bu nazm aro bagʻoyatdur,

Gʻaraz ammo yeti hikoyatdur.

Chunki qoyil yeti musofir edi

Ki, alar sayr ishiga mohir edi.

Boʻldi chun bu raqam ishi tayyor,

Qoʻydum otini «Sab’ai sayyor».—