O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

1.1.Metallning qizdirishda oksidlanishi va uglerodsizlanishi. 
Metall pechda qizdirilganda,uning sirti oksid pardalari bilan qoplanadi,oqibatda 
metall sirtida kuyindi hosil bo’ladi.Metall pechda qizdirilgan sari kuyindi qatlami ortib 
boradi,so’ngra metall sirtidan qisman ajralib tushib,pech tag qismiga birikadi va xuddi 
payvandlangan kabi shlak hosil qiladi. Kuyindining qolgan qismi esa,metall sirtida qoladi. 
Bolg’alash jarayonida metallning oksidlanishi davom etadi,chunki qizdirilgan metall 
atmosferadagi elementlar ta’sirida bo’lib qoladi.Yuqoridagi fikrlardan kelib 
chiqib,metallni qizdirishda uning ma’lum miqdori nobud bo’lishini-metall sirti 
oksidlanishi va kuyindi hisobiga kamayishini aytib o’tishimiz lozim. Metallning bunday 
isrof bo’lishi kuyish deb ataladi. Bolg’alash jarayonida ham metall sirtida kuyindi hosil 
bo’ladi, lekin bu kuyindi qizdirishga nisbatan juda oz miqdorni tashkil etadi.Metallni 
qizdirish pechlaridan alangali pechlarda kuyishdan saqlash mumkin emas, lekin metallni 
qizdirishni to’g’ri tanlash orqali uning kuyish orqali ortiqcha sarfini kamaytirish 
imkoniyatini yaratish mumkin. 
Qizdirish jarayonida kuyish avvalo,uning sirtida boshlanib,asta-sekin ichki qismiga 
o’tib boradi.
Metallni qizdirilganda oksidlashga olib boruvchi gazlar qizdirish vaqtida sirtdan 
uning ichkarisiga kirib boradi.Oksidlanishning zagatovkaning ichiga tarqalishi 
quyidagicha boradi: 
1. Oksidlantiruvchi gaz (O
2
, N 
2
O, SO
2
va boshqalar) metallning sirtidan uning 
ichiga kuyindi qatlami orqali kiradi, shu vaqtning o’zida teskari tomonga temirning 
diffuziyalanishi yuz beradi. 
Fe+
2
1
O
2
=Fe O 
Fe+H
2
O=Fe O +H
2
1 
Temir va kuyindining kengayish koeffitsienti turlicha bo’lgani uchun kuyindining 
bir qismi zagatovka sirtidan tushib ketib, temirning sirtini yalong’ochlab qo’yadi, natijada 
oksidlanish yana davom etadi; 
2 
Yuqori temperaturada qizdirishda kuyindi erib ketib,zagatovka toza 
metallining sirti,yana yalong’ochlanib qoladi va oksidlana boshlaydi. Bunda temperatura 
yuqori bo’lgani uchun metallning oksidlanishi tez sur’atlar bilan boradi. Kuyindi hosil 
bo’lish tezligi va uning miqdori quyidagi omillarga: a) qizish temperaturasiga;b)qizdirish 

---

muddatiga;v)qizdirish olib borilayotgan gaz muxitiga;g)po’latning xususiyatiga va 
tarkibiga; d)qizdirilayotgan mahsulotning shakli va o’lchamiga bog’liqdir. 
Metall temperaturasining ortishi bilan kuyindi ham ortib boradi. Agar 900
0
S 
temperaturada oksidlanish tezligini 1 ga teng deb qabul qilinsa, 950
0
S temperaturada 
1.25 ga, 1000
0
S temperaturada 2 ga, 1100
0
S temperaturada 3.5 ga va 1300
0
S da 7 ga 
teng bo’ladi.1350-1375
0
S temperaturada oksidlanish tezligi ayniqsa keskin oshadi, 
chunki bu temperaturada kuyindining erishi boshlanadi.
Qizdirilayotgan metall pechda qancha ko’p tursa,shuncha kuyindi ko’payadi, 
kuyindining kamaytirish uchun pechda imkon qadar belgilangan temperaturada kamroq 
turishi kerak. 
Kuyindiga ta’sir qiladigan muxim omillardan biri pech atmosferasidir. CHunki, 
qizdirish vaqtida metallga: oksidlantiruvchi, qaytaruvchi va neytrallovchi gazlar ta’sir 
etadi. Oksidlantiruvchi gazlarga: kislorod (O
2
),karbanat angidrit (SO
2
), s uv bug’i (H
2
O) 
va oltingugurt angidridi ( SO
2
)
kiradi. Qaytaruvchi gazlarga : is gazi (SO) , vodorod(N
2
); 
neytrallovchi gazlarga esa azot (N
2 
) kiradi. 
Pechdagi gazlarni taxlil qilsak, shuni bilamizki,bu gazlar o’zining tarkibi bo’yicha 
doimo oksidlantiruvchi bo’ladi.Pechning ish bo’shlig’ida yoqilg’ining yonish maxsulotlari 
neytrallovchi va ayniqsa qizdiruvchi muxit bo’la olmaydi. Gazlar neytrallovchi yoki
qaytaruvchi bo’lishi uchun yonilg’ida ko’p miqdorda vodorod va is gazi bo’lishi 
kerak,ammo yoqilg’i qizdiruvchi pechlarda yonganda bu sodir etish mumkin emas.
Kuyindining ko’p miqdorda bo’lishi po’lat tarkibiga bog’liqdir. Ma’lumki, po’lat 
tarkibida alyuminiy, xrom, kremniy, volьfram va mis bo’lganligi bois, metall sirti 
oksidlanishi kamayadi, bu hollarda qizdirish vaqtida kuyindi metallga qattiq yopishadigan 
zich qatlam hosil qiladi. Ushbu qatlam metallni keyinchalik oksidlanishdann saqlaydi. 
Legirlangan po’latlarda legirlovchi elementlar bo’lganligi bois, kam oksidlanadi. 
Metallni qizdirish pechlarida qizdirishni quyidagi shartlarda olib borish maqsadga 
muvofiqdir: 
1.qizdirilayotgan metallni oksidlanish ko’p bo’ladigan 900-1000
0
S dan yuqori 
temperaturada pech ichida kam ushlab turish kerak. Ushbu shartga amal qilinsa,ish 
unumdorligi ham yuqorilashishga , kuyindi miqdorini esa kamayishiga oli keladi; 
2.Zagatovka va bolg’alashda foydalaniladigan quymalarni pechga yuklash va 
olishda meyoriy va to’htovsiz amalga oshirilish kerak. Eng yaxshi usul pechga 
zagatovkani bittasi pechga tashlansa,qizigan ikkinchisi olinishi kerak. 
3. Kuyindini kamaytirish uchun pech ichki qismiga mumkin qadar ko’proq metall 
tashlanishi kerak. 
Yuqori temperaturada qizdirilayotgan metallda oksidlanish bilan bir vaqtda 
uglerodsizlanish jarayoni ham amalga oshadi.Qizdirilayotgan metall sirtida uglerodning 
kamayishiga uglerodsizlanish deb ataladi. Pech ichki temperaturasi yuqori bo’lgani 
bois,metall tarkibidagi uglerod yonib tugaydi. Uglerodsizlanish metallning mexanik 
xossalarini pasaytiradi. Misol sifatida shuni keltirish mumkinki,asbobsozlik po’latlarini 

---

uglerodsizlanishi hisobiga yumshoq holatga keladi. Pech ichida temperatura ko’tarilishi 
bilan metallning uglerodsizlanishi darajasi ortadi. Po’lat tarkibidagi alyuminiy va xrom
elementlari 
uglerodsizlanishni 
tezlashtirsa, 
marganets 
uglerodsizlanishni 
sekinlashtiradi,kremniy,nikelь va volьfram uglerodsizlanishga ta’sir qilmaydi.