O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik –texnologiya instituti

Partiyaviylik (faqat kommunistik partiya bo‘lishi). 
Ijtimoiy mulk hukmronlik (xususiy emaC). 
Farovon jamiyat ma’naviy hayot uyg‘unligida emas, balki iqtisodiy farovonlikni apparat 
yo‘li bilan quriladi bu o‘zini oqlamadi. Prezident I.A.Karimov Farovon jamiyat asosi 
ma’naviy va moddiy hayot uyg‘unligida deb ma’naviyatni oldinga qo‘ydi. 
T.Parsons nazariyasi. 
T.Parsons (amerikalik: 1902-1979) sotsiologiyasida “Harakat nazariyasi” va “Tizimli – 
funksional nazariyasi”ni yaratadi hamda shu maktabga asos soldi. Bu g‘oyani Shilz, Olport, 
Sheldon va boshqalar bilan birga yozgan “Harakatning umumiy nazariyasini yaratishga 
doir” nomli kitobida bu nazariyani quyidagi o‘ziga xos jihatlar bilan asoslanadi. 
T.Parsons “Harakat nazariyasining o‘ziga xos jihatlari”. 
1. Harakat nazariyasiga ko‘ra jamiyatni tartibga solishning til, qadriyatlar kabi ramziy 
mexanizmlarining mavjudligi. 
2. Individual harakatning umumiy qabul qilingan qadriyatlar va me’yor-normalarga 
bog‘liqligi. 
3. Uning irratsional (aqlga zid)ligi va muhim sharoitlarida mustaqilligi hamda shu vaqtning 
o‘zida vaziyatni sub’ektiv aniqlashga bog‘liqligida. 
T.Parsons kitobda “faol harakat qiluvchi” (individ yoki jamoa), “Vaziyat” (dan kelib chiqib 
ijobiy va salbiy ob’ektlarni farqlaydi) va “faolning vaziyat (ob’ekt)ga yo‘nalganligi” (vaqt 
bilan o‘lchanadi) tushunchalari asosiy hisoblanadi. 
Shuningdek, T.Parsons “Harakatning umumiy nazariyasini yaratishga doir asarida 
ta’kidlanganidek, ijtimoiy sub’ektlar bir-biri bilan “o‘zaro kutish tizimi orqali bog‘langan”: 
Harakatning umumiy nazariyasi: 
Shaxs to‘laqonli psixologik tuzilma. 
Ijtimoiy faollikda harakat nazariyasi mavjud. 
Harakat tizimining formallashtirilgan modeli madaniy, ijtimoiy, shaxsli va organistik 
tizimchalarni o‘z ichiga oladi. 
Faollik individual ehtiyojlargagina emas, balki madaniyatning umumiy nazariyasi, 
qonunlariga ham tayanadi. 
Harakat qadriy konfiguratsiyalar namunalarining o‘zgaruvchanligidir. 

---

Parsonsning harakat nazariyasi biologiyadan o‘zlashtirilgan tizimli tasavvurlar bilan 
boyitilgan bo‘lib, ijtimoiy harakatchanlik quyidagi funksional muammolar to‘plami bilan 
shakllantirilgan: 
Tizimning tashqi ob’ektlariga moslashish muammosi. 
Maqsadga erishish muammosi. 
Integratsiya muammosi. 
Tuzilmani qaytadan tiklash muammosi. 
Keskinlikni yumshatish muammosi. 
Parsons fikricha, organizm moslashuv vazifasini bajaruvchi tizim hisoblanadi. Bu 
moslashuv tizim muhiti bilan o‘zaro harakat qilishda jismoniy va energetik zaxira (resurC) 
kuch-quvvat beradi. 
T.Parsons fikricha, Ijtimoiy tizim darajasiga ko‘ra: 
1. Moslashuv funksiyasini – iqtisodiy tizimcha ta’minlaydi. 
2. Maqsadga erishish funksiyasini – siyosiy tizimcha ta’minlaydi. 
3. Integratsiya funksiyasini – huquqiy institut va urf-odatlar ta’minlaydi. 
4. Tuzilmani qayta tiklash funksiyasini – e’tiqodlar tizimi, ahloq va ijtimoiylashuv agentlari 
(oila, tarbiya, ta’lim institutlari) ta’minlash. 
T.Parsons fikricha, murakkab tizimlarda o‘zaro ayirboshlash bevosita emas, balki bilvosita 
formallashtirilgan ramziy vositalar (til, qoniqish, madaniyat, pul, hokimiyat, ta’sir o‘tkazish, 
qadriy tarafdorlik (urf-odatlar) yordamida amalga oshiriladi. 
T.Parsons XX asr 60-yillarida jamiyat evolyusiyasi muammolarini tahlil etdi va jamiyat 
evolyusion doktrinasi asosida differensiatsiya g‘oyasini yaratdi. 
T.Parsonsning jamiyat evolyusiyasi nazariyasidagi paradigmalar: 
1. Jamiyat funksional differensiya va umumlashgan moslashuvchanlik mezonida 
rivojlanadi. 
2. Rivojlanish evolyusion umumlashmalar asosida kengayib boradi. 
3. “Oraliq davr”ga o‘tish yozuvning vujudga kelishi bilan belgilanadi. 
4. Iqtisodiy va siyosiy tizimlar, “sanoat inqilobi”dan so‘ng, demokratik inqilob keladi. 
5. Demokratik inqilob, ijtimoiy jamiyatni siyosiy tizimdan ajratib oladi. 
6. “Zamonaviy” tizimga o‘tish ma’muriy byurokratiyadan bozor iqtisodi va demokratik
saylov tizimining shakllanishi bilan yuz beradi. 
7. Ma’rifiy inqilob, ijtimoiy tizimni qo‘llab-quvvatlaydi. 

---

Sotsiologiyada jamiyatning quyidagi yo‘nalishlari mavjud. 
Mexanik yo‘nalish (maktabi) – (XIX asrda paydo bo‘ldi, sotsial harakatni biologik harakat 
shaklida tushunadi, olamni mexanik talqin qiladi). 
Organik yo‘nalish (maktabi): (XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yuzaga kelgan, jamiyatni 
organizmga tenglashtirgan va ijtimoiy hayotni biologik qonuniyatlar bilan tushuntirishga 
urinadi, jamiyat organizm bilan bir, deydi). 
Kulturologik yo‘nalish (maktabi) – qadriyatlar madaniyatni vujudga keltiradi, deb talqin 
qiladi. 
Davlat mexanizmi – davlat hokimiyati amalga oshiriladigan, jamiyatga davlat rahbarligini 
ta’minlovchi davlat tashkilotlari tizimidan iborat. 
Davlat mexanizmining belgilari: 
Davlat mexanizmi boshqaruv (qonun ijodkorligi, qonunlarni ijro etish, ularni buzilishdan 
muhofaza qilish) bilan maxsus shug‘ullanuvchi iborat. Davlat hokimiyatining mavjudligi 
shundaki, uning amaldorlari – yuqori siyosiy elitasi, armiyasi, ma’muriyati, sud’yalari va 
boshqalardan tashkil topadi. 
Davlat mexanizmi idoralari va muassasalarining murakkab tizimidan iborat bo‘lib, ular 
bevosita hokimiyatga daxldor funksiyalarni bajaradi. 
Davlat mahkamasi barcha bo‘g‘inlari faoliyati tashkiliy va moliyaviy vositalar bilan zarur 
hollarda esa, majburiy ta’sir yo‘li bilan ham ta’minlanadi. 
Davlat mexanizmi o‘z fuqarolarining qonuniy manfaatlari va huquqlarining ishonchi 
tarzida kafolatlash va muhofaza qilishga da’vat etilgan. 
Davlat funksiyalari: 
Iqtisodiy tashkilot 
Siyosiy boshqaruv 
G‘oyaviylik 
Harbiy 
Milliy. 
Zamonaviy jamiyat turlari: 
Demokratik jamiyat 
Postikdustrial jamiyat 
Fuqarolik jamiyati va h.k. 

---

Bugungi kunda jamiyat hayotidagi mavjud muammolarni samarali echish, keng ko‘lamli 
islohotlarni izchil davom ettirish zarurati davlat boshqaruvi sohasida mutlaqo yangi tizim 
yaratishni taqozo etmoqda. O‘ylaymanki, buning uchun “Davlat xizmati to‘g‘risida”gi 
qonunni ishlab chiqish va qabul qilish vaqti keldi. 
Bu borada boshqa muhim masalalar qatorida davlat xizmatchilari mehnatiga haq to‘lash va 
ularning munosib ijtimoiy ta’minot tizimini yaratish, ayni vaqtda mansabdor shaxslar 
javobgarligini oshirishni ham ko‘zda tutish maqsadga muvofiqdir. 
Biz boshqaruv sohasida birinchi navbatda ijro hokimiyati organlari faoliyatini 
takomillashtirish, kadrlar, moddiy resurslardan oqilona foydalanish bo‘yicha aniq mezon 
va tartiblarni joriy etishimiz zarur. 
Ikkinchidan, ijro hokimiyati organlari zimmasidagi vazifalarni amalga oshirish tartibini, 
ularning mas’uliyat doirasini aniq belgilash lozim. 
Uchinchidan, iqtisodiyot tarmoqlariga ma’muriy ta’sirlarni qisqartirish va bozor 
mexanizmlaridan keng foydalanish kerak. Ya’ni davlat ishtirokidagi biznes tuzilmalarini 
tashkil etishni cheklash, bu borada bozorga xos mexanizmlarni ishlab chiqish, davlatning 
ayrim funksiyalarini xususiy sektorga o‘tkazish darkor. 
To‘rtinchidan, hokimiyatning vakillik organlari va ijro hokimiyati idoralari o‘rtasida yaqin 
hamkorlikni ta’minlaydigan usul va uslublarni takomillashtirib, o‘ta markazlashgan 
boshqaruvdan bosqichma-bosqich voz kechish lozim.
Davlat xizmatlarini bevosita quyi bo‘g‘inlarda ko‘rsatish, mahalliy hokimiyat idoralari 
uchun moliyaviy va boshqa imkoniyatlarni kengaytirish zarur. Bu boradamavjudtartib-
taomillarnioptimallashtirishvasoddalashtirish, 
boshqaruvninginnovatsionshakllarinijoriyetishlozim. 
Beshinchidan, davlat xizmati institutini isloh qilish, korrupsiyaga qarshi ta’sirchan kurash 
mexanizmlarini joriy etish kerak. 
An’anaviy va industrial jamiyat hamda ularning belgilari. 
Formatsion jamiyatlarning turlari (marksistik ta’limotga ko‘ra): 
Ibtidoiy jamiyat. 
Quldorlik jamiyati. 
Feodal jamiyat. 
Kapitalistik jamiyat. 
Sotsialistik (kommunistik). 
1)Sivilizatsion jamiyatlarning turlari (G‘arbdagi Tofler ta’limotiga ko‘ra): 
Agrar jamiyat. 

---

Industrial (sanoat) jamiyat. 
Postindustrial jamiyat. 
a)Axborotlashgan jamiyat 
b) Intellektual – ma’naviy mulk jamiyati. 
4. Fuqarolik jamiyati va h.k. 
Bugungi kunda sivilizatsion nuqtai nazaridan jamiyatlarni quyidagi turlarga ajratish 
mumkin: 
1.An’anaviy jamiyatda yerga bo‘lgan mulkchilik asosiy o‘rinni egallaydi. Boylik tashqi 
manbalar asosiga qurilib. Tabiat manbalarini egallash, o‘zlashtirish kuchayadi. 
An’anaviy jamiyatlarda insonning yaratuvchanlik ijodiy qobiliyati ancha chegaralangan 
edi. Chunki, an’anaviy jamiyatda mehnatning tabiiy taqsimoti va ixtisoslashuvi, shaxslararo 
munosabatlarning o‘ta tabaqalashuvi, o‘zaro harakatlar va munosabatlarni norasmiy
muvofiqlashtirish, jamiyat a’zolarining bir-biriga tobelik, urug‘chilik va qon-qarindoshlik 
munosabatlari bilan bog‘liqligi, boshqaruvdagi primitiv tizimlar imtiyozsiz jamiyat 
a’zolarining faolligini cheklab qo‘ygan bo‘lib, bu holat shaxsning ijodiy faoliyat ko‘rsatish va 
fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yo‘l bermas, o‘zaro munosabatlarning esa biqiq 
bo‘lishini taqozo etar edi. 
2.Industrial (sanoat) jamiyat. (XX asr 50-60-yillarida yuzaga keldi. Bu konsepsiyaga o‘z 
mohiyatiga ko‘ra markscha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya to‘g‘risidagi ta’limotlarga qarshi 
qaratilgan. 
Industrial jamiyat ta’limotiga ko‘ra jamiyat turi: texnikaviy, industrial-rivojlanish darajasi 
bilan belgilanadi. Jamiyat tilini sinfiy strukturadan ajratib olib qaraydi. “Industrial” jamiyat 
2 bosqichda kechadi: 
“Industrial” sanoat jamiyati; 
“An’anaviy” jamiyatdan sanoat jamiyatiga o‘tib boradi. 
Industrial jamiyatda mulkning barcha ko‘rinishlariga bo‘lgan munosabat shakllanadi. Yirik 
mashina ishlab chiqarishi qo‘l mehnati o‘rniga kelib yuksak mehnat unumdorligiga 
asoslangan ishlab chiqarishni izohlaydi. Avtomatik ishlab chiqarish vujudga keladi. 
Ommaviy ishlab chiqarish belgiga aylanadi. Ishlab chiqarishda yuksak malakali 
ishchilarning roli ortib boradi, ular mutaxassislashadilar. Natijada mashina yordamida 
standartlashgan operatsiyalar bajariladi. Ho‘jalik sohasida sanoat va moliyaviy kapital 
ustunlik qiladi. Mahsulot bozor uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Industrial jamiyatni iqtisodiy 
jamiyat deb atash ham mumkin. Chunki real bog‘liq iqtisodga qaratilgan bo‘ladi. Natijada 
erkin xalqaro iqtisodiy hamkorlik mamlakat davlatlari qatoriga qo‘shila boradi. 
Urbanizatsiyalashuv ta’lim tizimiga yangicha yondoshuvni, ommaviy madaniyatni vujudga 
keltira boradi. 

---

3.Postindustrial jamiyat. U 3 bosqichda yuzaga keladi: 
1) industrial jamiyatgacha bo‘lgan davr; 
2) industrial sanoat jamiyati davri; 
3) postindustrial jamiyat davri. 
Postindustrial jamiyati ta’limotiga ko‘ra davlat – monopolistik kapitalizm o‘rnini bosadi. 
Xizmat ko‘rsatish sohasida fan va maorifga e’tibor beradi. Olim, mutaxassis roliga yuksak 
baho ko‘rsatiladi. Sinflarga munosabati, uning ishlab chiqarishga egaligini inkor qiladi. 
Jamiyatni boshqarish olimlar va mutaxassislar qo‘liga o‘tishi tarafdori. Sotsial tengsizlik 
saqlanib qolishini e’tirof etadi. 
Postindustrial jamiyatda intellektual mulk, insonning aql-zakovati, bo‘limi asosiy o‘ringa 
chiqadi. XX asr o‘rtalaridan qator G‘arb davlatlari jamiyatning uchinchi bosqich – 
postindustrial jamiyatga o‘ta boshladi. Sotsiologiyada bu jamiyat nomi har xil, jumladan 
“informatsion” jamiyat, inson bilimi va informatsiya zahiralariga ko‘ra jamiyatning asosiy 
manbai bo‘lib qoladi. 
Zamonaviy mikroelektronika va kompyuter texnikasiga asoslanmoqda. Bular ommaviy 
axborotlarni vujudga keltiradi va qayta ishlab chiqaradi. Kommunikatsiya tizimida ho‘jalik 
tizimi tubdan o‘zgaradi. Tabiat manbalaridan, ishlab chiqarish, metallurgiya, qishloq 
ho‘jaligi qisqaradi, mashina ko‘lami kengayadi, aholi deyarli 50 % shu sohani tashkil etadi. 
Postindustrial jamiyat – maishiy xizmat qilish jamiyati deb yuritiladi. Ishlab chiqarish 
(moliyaviy, bank, sug‘urta, savdo, ilmiy maslahat, dastur) va noishlab chiqarish sohalarida 
xizmatlar (fan, ta’lim va boshqa) o‘sib boradi. Bunda urbanizatsiya jarayoni industrial 
jamiyatga nisbatan teskari ravishda yuz beradi. Qishloqqa sanoat kirib boradi va 
vokalizatsiyalanadi. 
Teylor fikriga ko‘ra, intellektual omil birinchi o‘ringa chiqadi. Inson yuksak kapital emas. 
Balki o‘z mohiyatini bilim va iqtidorini, qadriyatlarini namoyon qiluvchi ijtimoiy kuchga 
aylanadi. 
Hozirgi zamon rivojlangan mamlakatlarida barpo etilgan fuqarolik jamiyatlari to‘g‘risidagi 
tasavvurlardan kelib chiqadigan bo‘lsak, u holda fuqarolik jamiyati bu: 
Birinchidan, jamiyat hayoti faoliyatining iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy sohalarida ixtiyoriy 
ravishda shakllangan, boshlang‘ich nodavlattizimlarini o‘z ichigaqamrab olgan insoniy 
birlikdir; 
Ikkinchidan, jamiyatdagi iqtisodiy, ijtimoiy, oilaviy, milliy, ma’naviy, ahloqiy, diniy, ishlab 
chiqarish, shaxsiy va nodavlat munosabatlar majmuasidir; 
Uchinchidan, erkin individlar, ixtiyoriy ravishda shakllangan tashkilotlar va 
fuqarolarningturli davlat organlari taziqlari yoki bir qolipga solishlaridan qonunlar 
vositasida himoyalangan jamiyat bo‘lib, unda ular o‘zligini namoyon qila olishlari uchun 
doimiy imkoniyatlarga ega bo‘ladilar. 

---

Fuqarolik jamiyati tushunchasi – insonning yalpi huquqlari kafolatlanadigan, mafkuraviy 
plyuralizm ta’minlanadigan jamiyat tuzilishi. Bunda har bir fuqaro, jumladan, O‘zbekiston 
fuqarosi o‘z ixtiyori bilan fuqarolikdan chiqishi mumkin. Fuqarolikdan chiqmoqchi 
bo‘lganlar oldiga ma’lum shartlar qo‘yiladi, ya’ni ular davlat, jamoa, fuqarolar oldida hech 
qandan majburiyati qarzdor yoki davlat va harbiy sirlardan voqif bo‘lmasligi kerak. Agar 
fuqarolikdan chiqishni iltimois qiluvchi shaxs ayblanuvchi sifatida jinoiy javobgarlikka 
tortilgan bo‘lsa yoki unga nisbatan qonuniy kuchga kirgan va ijro etilishi zarur bo‘lgan sud 
hukmi bo‘lsa, u fuqarolikdan vaqtincha chiqarilmaydi. Quyidagi hollarda 
O‘zbekistonfuqarosi fuqaroligini yo‘qotadi
4
: 
1) Chet davlatda harbiy xizmatga, havfsizlik idoralari xizmatiga, politsiyaga, adliya 
idoralariga yoki davlat hokimiyati idoralariga ishga kirsa. 
2) Chet elda yashovchi O‘zbekiston fuqarosi 5 yil davomida uzrli sababsiz konsullik 
hisobida turmasa. 
3) Fuqarolikni soxta hujjatlar taqdim etib olgan bo‘lsa. 
Fuqarolikdan chiqarish O‘zbekiston Prezidenti vakolatiga kiradi. 
Hozirgi kunda jamiyatning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: 
1. Farovonlik (mo‘l-ko‘llik) jamiyati: - (Ko‘proq G‘arbda Skandinaviya davlatini misol 
keltirish mumkin). 
2.Iste’mol qilish jamiyati (AQShda XX asr 40-50 yillarda yuzaga kelganligi bilan 
harakterlanadi). 
3.Ochiq va yopiq jamiyat. Ochiq jamiyat – demokratik jamiyat bo‘lib tashqi muhit 
sharoitlarida osono‘zgaruvchi va moslashuvchi, tanqidni yorib o‘tmoqqa moslashgan 
jamiyat. Yopiq jamiyat – dogmatik – avtoritar rejim asosida bo‘lib, sehrli (matik) tafakkur, 
dogmatizm va kollektivizm tamoyillari bilan harakterlanadi 
ADABIYOTLAR 
1.1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga 
Murojaatnomasi. http://press-service.uz/uz/lists/view/1371. 
2. Mirziyoyev Sh.Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi 
bosqichga ko‘taramiz. 1-jild. – T.: «O‘zbekiston», 2017 yil. 
3. Маънавият: асосий тушунчалар изоҳли луғати. – Т.: Ғофур Ғулом номидаги 
нашриёт – матбаа ижодий уйи, 2009й. – 156-бет. 
4. Социологический энциклопедический словарь: На русском, английском, немецком, 
французском и чешском языках / Ред.-координатор Г.В.Осипов; Ин-т соци-ально-
политич. исслед. РАН: Ин-т социологии РАН. — М.: Издательская группа ИНФРА*М-
НОРМА, 1998. – С.212. 

---

5. Новикова С.С. Социология: история, основы, институционализatsiя в России. - М.: 
Московский психолого-социальный институт; Воронеж: Издательство НПО 
«МОДЭК», 2000. - С.54. 
6. Аристотель Государство. –М. –С. -129. 
7. AbuNosirForobiy. Fozilodamlarshahri.– Toshkеnt: A.Qodiriynomidaginashriyot, 1993. 
8. Кравченко А.И. Социология. – M., 2006. 
9. Латипова Н.М.Poлитиеская социология. Mетодическиепособие. –T.:- 2010. 
10. Saitxodjayiv H.B. Sotsiologiya. Ma`ruzalar kursi. –T.: Akadеmiya, 2008. 
11.Xolbеkov. A.J. Boshqaruv sotsiologiyasi (o‘quv qo‘llanma). –Toshkеnt: Akademiya, 2007. 
12. Ubaydullaеva R.A., Ota-Mirzaеv O.B. va boshq. Sotsiologik tadqiqotlar amaliyoti (O‘quv-
uslubiy qo‘llanma). –T.: «Ijtimoiy fikr», 2001. 
13. Farfiеv B.A., Nurullaеva U.N. Sotsiologiya tarixi. (Uslubiy qo‘llanma). T.: Univеrsitеt, 
2009.