O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti fizika – matematika fakultetі «fizika va astronomiya o’qitish metodikasi»

DOIMIY TOKNING GENERATORI VA DVIGATELI

Doimiy tokning generatori bilan dvigatelining ishlash prinsipi tog’risidagi so’zni boshlaganimizda o’quvchilarni nazarini bu mashinalarning qaytar ekanligiga, ya’ni birgina mashinani generator yoki dvigatel sifatida foydalanishga bo’ladiganligiga ag’darish kerak.

Avvalo mexanikaviy energiyani doimiy tok generatorida elektr energiyasiga aylantirishning asosida elektromagnit induksiya qonuni yotganligini aytib o'tish lozim. Asosiy qoidalardan foydalanib, statordan (indikatordan) va o’zgaruvchan ramkadan (yakordan) iborat ixcham modulni misolga keltirib (15-rasm), doimiy tok generatorining ishlash prinsipini tushintirish kerak. Odatda ramka birnecha o’ramdan iborat. O’ramlarning uchlari mis yarim xalqalarga — kilektorlarga ulangan, ular yakorning obmotkasidan tashqi ketma – ket yakorning obmotkasiga (dvigatelda) tokni bir yo’nalishda yurgizish uchun kerak.

15-rasm. Doimiy tok generatorining ishlash prinsipi.

Doimiy tokning nominal quvvat bilan nominal kuchlanish va tok bilan ifodalanadi. Nominal ifodalari har doyim doimiy rejimiga xos ifodalashlardan ancha ko’p bo’ladi, masalan: agar dvigatelning pasportida uning nominal ish rejimi — 20 А dep ko’rsatilgan bo’lsa, unda bu dvigatelning davriy ishiga 20 A- dan kam yoki eng bo'lmaganda shunga teng tok mos degan so’z, agar u bu ifodadan ortsa, unda dvigatel ishlash jaroyinida qiziydi da, tez orada ishdan chiqadi.

O’quvchilar ko’pgina holatlarda generatorda magnit manbayini keltirib chiqarish uchun doimiy magnitlar foydalaniladi dep o’ylaydi. Shuning uchun doimiy magnitlar eng birinchi elektr mashinalaridagina qo’llanilganlikdan, shundan keyin o’zlarining kamchiliklaridan: magnit oqimi kuchsiz va vaqt o’tgan sari kamayadi, elektromagnitlar bilan surilganligi to’grisida aytish kerak.

Hozirgi foydalanadigan elektromagnitlar doimiy tok bilan oziqlanadi. Doimiy tokning generatorlari o’zgaruvchan tokning generatorlari bilan solishtirganda aylanish chastotasi tartiblashning ancha keng diyapazonini mosligini beradi.

Doimiy tok dvigatellarining ishlash prinsipi tog’risida gap ketganda, doimiy tok uning shikoyatlariga oziqlantiruvchi elektr beriladiganligini aytish kerak. Real dvigatelda yakor ko’p provodlardan yuradi, shu bilan birga ularning har biriga yakor obmotkasidan o’tadigan tokning magnit manbayi bilan elektromagnit chiqaradigan magnit manbayining o’zaro ta’sir qilishi bilan aniqlanadigan kuch ta’sir ko’rsatadi. Shu kuchlarning hammasining yig’indisi ma’lum yo’nalishda yakorning aylanishini aniqlaydigan vaqtni keltirib chiqaradi. O’quvchilar bilan dvigatelning aylanish yo’nalishi qanday o’zgartirishga bo’ladiganligi tog’risida masalani ko’rib chiqish lozim. Amaliyotda bajarilayotgan mexanizm o’zining aylanish yo’nalishini o’zgartirishini talab etadigan holatlar tez-tez ushraydi, bu elektr dvigatelining yordami bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun na yakor obmotkasidagi, na elektromagnitning kuchaytish obmotkasidagi tokning yo’nalishini o’zgartirishi kerak.

Doimiy tokning dvigatellarining o’zgaruvchan tok dvigatellari bilan solishtirganda o’ta muhim ortiqchaligi— aylanish chastotasini keng diyapazonda tartibga keltirishga imkoniyati bor. Shuning uchun bu dvigatellar transportda, metallurgiyada, avtomatni tartibga keltirish tizimlarida va elektr qurilmalarida qo’llaniladi. Odatda o’zgaruvchan tokning dvigatellari ruxsat etadigan va aylanish tezligini asta -sekin keng intervalda o’zgartirishga mumkin dvigatelder kerak bo’lgan joylarda foydalaniladi. Shuning o’zi ularning hamma joylaridagi transportda qo’llanilishini aniqlaydi, unda tezlikni antiqa tartibga solish kerak (bunday ko’z qarashda bu erda o’zgaruvchan tok dvigateli yaroqsiz). Hozirgi vaqtta ayniqsa ko’p tarqalgan doimiy tokning tortish dvigatellari tramvaylarga joylashtirilgan, ularning quvvatlari 30-dan 60- kVt-gacha va 550V kuchlanishda ish bajaradi. Temir yo’l transportida quvvatni 300-500kVt, 750—1500 V kuchlanishda ish bajaradigan dvigatellar foydalaniladi. Ko’targich kranlarga joylashtiriladigan dvigatellarning quvvati 3-dan 100kVt-gacha, kuchlanishi 500V-gacha yetadi.


XULOSA

O’qituvchilarga zo’r javobgarlik, katta vazifa yuklatiladi. Bunday vazifani yechish oqituvchilardan maktablarda o’quvchilarga berilgan ilm asoslarini ularning kelajak ish-harakatlarining mustahkam asosi ham suyanchi bo’ladigandek o’qitishni, o’quv-tarbiya prosesini, bilim mazmunini yangilash bilan birga, o’qitishning metodlari bilan har xil qurollarini qo’llanishning foydaliligini orttirishning, yangi texnologiyasini o’zlashtirishni, pedagogik yangiliklarni tajribada qo’rqmasdan kiritishni talab etadi.

Hozirgi zamonda bilim berishning, uni rivojlantirishning dolzarb masalalarini yechish aniq, ilmiy – nazariy va amaliyot yo’nalishlari reformasini ta’minlash, bilim berish sistemasini progressivli va dinamik birlikda integrativli rivojlanishni, o’zgacha o’quv-tarbiya prosesini, yuqori unumlilikdagi pedagogik texnologiyaning paydo bo’lishini talab etadigan didaktik ilmga bog’liq. Shunga bog’liq ilgari ilmiy - tadqiqotlarning kelejagi hamma dolzarb yo’nalishi O’zbekistondagi ma’rifat jivojlanishining va yer yuzida so’ngi yillari bo’layotgan yirik o’zgarishlarga mos rivojlanmoqda.

Yosh o’spirinlarning zehni fanga bo’lgan intilish va ixlosi bilan, eng asosiysi berilgan holatga — ma’lum bir darsning, tajribaning, misolning mazmuniga bo’lgan intilishi bilan aniqlanadi. Shuning uchun yosh o’spirinning nazarini hamma darsga bo’lishi va zehnining doyimiyligini o’rnatish uchun bag’ishlangan choralar qo’llash lozim.

Bu kurs ishini bajarishdagi asosiy maqsadim bunga o’quvchilarni “Tebranishli va to’lqinli jarayonlarni foydalanishga asoslangan ba’zi texnik qurilmalar” mavzusi tog’risida tushunchalar berib, bolajak fizika o’qituvchisiga yordam sifatida o’qituvchilarning qobiliyatini boyitishga yordam berish edi. Kurs ishida men bu mavzuni kengidan tushintirish maqsadida hal etishga harakat qildim. Agar men mavzu bo’yicha o’quvchilarning o’ylarini qozg’ap qiziqishlarini orttira olgan bo’lsam, unda ko’zlagan maqsadimga yetdim dep o’ylayman.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

• 
  A.T. Glazunov «O’rta maktabning fizika kursidagi texnika». Almati. «Maktab» nashriyoti
  
• 
  N.Qoyshiboev. «Mexanika » (І tom). Almati. «PRESS» 2005 yil.
  
• 
  N.Qoyshiboev. «Fizika» Almati. «Atamura» 2008 yil.
  
• 
  B.F Izbosarov, I.R.Kamolov, B.T.Bisenova “Fizikadan laboratoriya ishlari”. “O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti. Toshkent-2013.
  
• 
  M. Jubanov «Fizikaning asosiy qonunlari». Almati. «Maktab» nashriyoti
  
  • 
    Internet ma’lumotlari