O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti kurs ishi mavzu

FOTOEFFEKT HODISASI
1. Fotoeffekt qonuniyatlari.........................................................................................................
2. Tashqi va ichki fotoeffekt…………………………………………………………………..
3.A.G.Stoletov tajribalari va qonunlari…………………………………………………………
4. Eynshteyn tenglamalari...........................................................................................................
XULOSA…………………………………………………………………………………….....
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.........................………………………………………
IZOHLI LUG’AT………………………………………………………………………………

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining ravnaqi ko‘p jihatdan oliy o‘quv yurtlari va oʻrta maxsus ta’lim yo‘nalishidagi akademik litsey va kasb-hunar kollejlari tayyorlab berayotgan mutaxassislarning bilimi va ularning egallagan malaka hamda ko‘nikmalariga bogʻliq. Chunki, bu yosh mutaxassislaming olgan bilimlari ta’lim standartlari talabi darajasida bo‘lgandagina ular ta’lim-tarbiya berishdan boshlab ishlab chiqarishdagi turli-tuman texnologik jarayonlarni boshqarishgacha bo‘lgan murakkab va mas’uliyatli vazifalarni bajarishda faol qatnasha oladilar.

Mustaqllikning dastlabki yillaridan boshlab o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarini malakali, pedagogik va amaliy ish tajribasiga ega bo‘lgan rahbar va o‘qituvchi kadrlar bilan yanada mustahkamlash ishlari davom ettirildi.
Negaki, farzandlari bilimli, ilmli yurtgina qudratli boʻla oladi, har bir sohada ulkan natijalarga erishadi. Shu sababli ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar va yangiliklar butun dunyo hamjamiyati tomonidan ham yuqori baholanmoqda.
Yoshlarimiz ham iste’dod, bilim va intellektual salohiyat bobida hech kimdan kam bo‘lmaslikka intilmoqdalar. Bu albatta, yurtimizda navqiron avlod vakillarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning iqtidorini kashf etish va yuzaga chiqarishga yuksak e’tibor qaratilayotganligi samarasidir. Zero, yutimizda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev boshchiligida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga muvofiq, umumta’lim maktablaridan tortib, o‘rta maxsus kasb-hunar o‘quv maskanlarigacha – barchasida ta’limning yangicha, o‘ziga xos uslublari joriy qilindi. Bu islohotlar esa intiluvchan yoshlarning yutuq hamda muvaffaqiyatlarga erishishini ta’minlash, jamiyatning turli jabhalarida xizmat qiladigan yetuk malakali mutaxassislar tayyorlashda beqiyos ahamiyat kasb etmoqda.
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da o‘quv jarayoniga ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy qilish va berilayotgan bilimni o‘quvchilar ongida mustahkam o‘zlashtirilishiga erishish qayta-qayta ta’kidlab o‘tilgan. Bugungi kunda fizika fani o‘qitish jarayoni o‘zining strukturaviy tuzilishi jihatidan murakkab hisoblanib, u o‘qituvchining har bir mavzu uchun alohida tayyorgarligiga va qo‘yilgan mavzuni ilmiy asoslangan holda yetkazilishiga bog‘liq.
Fizika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning nazariya va amaliyot birligini ta’minlagan holda o‘qitish hamon dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Bu borada keng qamrovli ishlar qilinmoqda. O‘quv xonalar qayta jihozlanayotganligi, kompyuter vositalari bilan ta’minlanayotganligi, masofaviy ta’lim, qo‘llanmalarning elektron versiyalari, multimediya variantlarining yaratilayotganligi shular jumlasidandir. Shunday bo‘lishiga qaramay, ko‘pchilik hollarda ma’ruzada berilayotgan bilim ko‘lami faqat nazariyadan iborat bo‘lib, uni qo‘llay bilishga va o‘quvchini fanga qiziqtirish yo‘llariga e’tibor qilinmaganligini ko‘ramiz. Yuqoridagilarni e’tiborga olgan holda o‘quvchilarni fanga qiziqishini shakllantirish yo‘llari dolzarb masala boʻlib qolmoqda.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishning maqsadi “Fotoeffekt hodisasi” mavzusini kengroq oʻrganish, oʻquv dasturlari boʻyicha tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining ob’ekti. Ta’limning barcha jarayonlarida fizika o‘qitish jarayoni.
Kurs ishining vazifalari:
-Mavzu boʻyicha adabiyotlarni oʻrganish;
-Mavzuni ta’limning barcha bosqichida qamrab olinganligini va o‘quv dasturlarida uzviyligini tahlil qilish.

Fotoeffekt qonuniyatlari

Fotoeffekt — moddalarning elektromagnit nurlanish taʼsirida elektron chiqarishi. F. hodisasini 1887 yilda nemis fizigi G. Gers ochgan. Dastlabki asosiy tadqiqotlarni rus olimi A. G. Stoletov (1888), soʻngra nemis fizigi F. Leonard (1899) oʻtkazgan. F. qonunlarini birinchi boʻlib A. Eynshteyn (1905) nazariy tushuntirgan. F.ning asosiy qonuniyatlari: 1) chiqarilayotgan elektronlar soni nurlanish intensivligiga proporsional; 2) har bir modda uchun uning sirtining maʼlum holatiga va T=0 K trada chegara — nurlanishning eng kichik chastotasi P50 (yoki eng katta toʻlki n uzunligi ^0) mavjud boʻlib, bu chegaradan tashqarida F. sodir boʻlmaydi; 3) fotoelektronlarning eng katta kinetik energiyasi nurlanish chastotasi 03 ortishi bilan chiziqli ortadi va nurlanishning intensivligiga bogʻliq boʻlmaydi. F. — kvant hodisa, uning ochilishi kvant nazariyasini eksperimental asoslashda muhim rol oʻynadi; F. qonuniyatlarini faqat kvant nazariyasi asosida tushuntirish mumkin. Erkin elektron fotonnk yutishi mumkin emas, chunki bunda bir vaqtning oʻzida energiyaning ham, impulsning ham saklanish qonuni bajarilmaydi. Elektron atrof muhit bilan brgʻlanganligi uchun F. hodisasi atom, molekula va kondensatlangan muhitda hosil boʻlishi mumkin. Bu bogʻlanish atomda ionlanish energiyasi ye, bn, kondensatlangan muhitda chiqish ishi A bilan tavsiflanadi. F.dagi energiyaning saklanish qonuni Eynshteyn munosabati bilan ifodalanadi. Gazlarda F. ayrim atom va molekulalarda kuzatiladi (fotoionlanish). Bunda foton yutilib, elektron chikarish yoʻli bilan ionlanish yuz beradi. Fotonning ionlashga sarflagan energiyadan boshqa gamma energiyasi chikarilayotgan elektronga beriladi. Kondensatlangan muhitlarda fotonlarni yutish mexanizmi ularning energiyasiga bogʻliq. h Sh > A da foton utkazuvchanlik elektronlari (metallarda) yoki valentlik elektronlari (yarimoʻtkazgichlar va dielektriklarda) tomonidan yutiladi. Natijada tashqi F. yoki ichki F. kuzatiladi. P GO juda katta boʻlganda (ukvantlar holida) fotoelektronlar atomning chuqur qobiqlaridan urib chiqarilishi mumkin. Koʻpgina metallarning toza sirtlari uchun A>3 eV, shuning uchun metallarda F. ultrabinafsha sohada kuzatiladi. Ishqoriy yer metallari va bariy (Va) uchun F. koʻrinadigan yorugʻlik sohasida ham kuzatiladi.
Fotoeffekt – yorug’lik ta’sirida jismdan elektron ajralib chiqishidir. Bu hodisani birinchi bo’lib, 1887-yilda G.Gerts kuzatgan va uni miqdoran A.Stoletov tekshirgan 1898- yilda Lenard va Tomson fotoeffekt natijasida katoddan ajralib chiquvchi zarra elektiron ekanligini zarralarning magnit maydonida oqishiga asoslanib aniqladi. Fotoeffekt hodisasini o’rganish uchun havosi so’rib olingan shisha idish, uning ichidagi katod va anod plastinkalari olinadi.
O’tkazilgan tajribalar natijasida rasmdagi volt-
amper xarakteristikasi olingan.
Fotoeffektning 4 ta asosiy qonuni bor.
Muayyan fotokatodga tushayotgan yorug’likning
spektiral tarkibi o’zgarmas bo’lsa fototokning to’yinish
qiymati yorug’lik oqimiga to’g’ri proporsional.
2. Muayyan fotokatoddan ajralib chiqayotgan fotoelektronlar boshlang’ich tezliklarining maksimal qiymati yorug’lik intensivligiga bog’liq emas . Yorug’likning to’lqin uzunligi o’zgarsa fotoelektronlarning maksimal tezliklari ham o’zgaradi.
3. Har bir fotokatod uchun biror ’’ qizil chegara’’ mavjud bo’lib, undan kattaroq to’lqin uzunlikli yorug’likli yorug’lik ta’sirida fotoeffekt vujudga kelmaydi. q ning qiymati yorug’lik intensivligiga mutlaqo bog’liq emas u faqat fotokatod materialining ximiyaviy tabiatiga va sirtining holatiga bog’liq.
4. Yorug’lik fotokatodga tushish va fotoelektronlarning hosil bo’lishi orasida sezilarli vaqt o’tmaydi.
Elektronning metalldan chiqish ishi moddaning tabiatiga bog’liq. U turli metallar uchun turli qiymatlar qabul qiladi. Fotonning energiyasi faqat elektronni moddadan ajratib chiqara olishga, ya’ni chiqish ishini bajarishga yetarli bo’lgan holni qaraylik:
h  A agar v = ekanligini e’tiborga olsak,
=A bo’ladi.
Odatda, bu shart fotonning energiyasi kichik bo’lganda ro’y bergani uchun unga fotoeffektning qizil chegarasi deyiladi. Bunga sabab, ko’zga ko’rinadigan nurlar orasida to’lqin uzunligi eng katta – chastotasi eng kichik va demak, eng kam energiyali foton qizil nurga taaluqli ekanligidir. Aynan shu qizil chegaradan boshlab fotoeffekt hodisasi ro’y bera boshlaydi. ifodalardan
yoki
Tushayotgan yorug’lik to’lqinning fotoeffekt hodisasi boshlanishini ta’minlay oladigan chegaraviy chatotasi yoki to’lqin uzunligi fotoeffektning qizil chegarasi deyiladi. Fotonning energiyasi chiqish ishiga teng bo’lganidan boshlab fotoeffekt hodisasi ro’y bera boshlaydi. Energiyasi chiqish ishidan kichik bo’lgan foton, yorug’lik intensivligi qanday bo’lishidan qat’i nazar, elektronni metalldan urib chiqara olmaydi va shuning uchun fotoeffekt ro’y bermaydi. Turli metallar uchun chiqish ishining qiymati turlicha bo’lganligidan, ular uchun fotoeffektning qizil chegarasi ham turlichadir
2. Tashqi va ichki fotoeffek
Tashqi fotoeffekt elektromagnit nurlanish tushayotgan modda sirtidan elektronlar chiqadi. Odatda, fotoeffektni hosil qiluvchi nurlanishning to’lqin uzunligi optik diapazonida yotadi. Ichki fotoeffekt qattiq jismlar eletkromagnit nurlanishni yutayotganida atom eletronlarining shu jismdagi holatlariga qarab, ularning qayta taqsimlanishiga bog’liq.Fotoeffekt hodisasini tadqiq qilishni 1887 yilda nemis fizigi G.Gers boshlab berdi. U ultrabinafsha nurlanish ta’sirida ikki metall sterjen –elektrodlar orasida elektr uchquni nurlash bo’lmaganligiga nisbatan potentsiallar farqi ozroq bo’lganda ham uchib o’tishini aniqladi. Fotoeffektni 1888 yilda birinchi bo’lib rus fizigi A. G. Stoletov sinchiklab o’rgandi. Stoletov kuzatgan hodisaning mohiyati: yaxshilab havosi so’rib olingan idishga joylashtirilgan metall plastina yoritilganda undan manfiy zaryadlangan zarralar – elektronlar uchib chiqadi.Keyinchalik fanda quyidagi q o n u n aniqlandi: uchib chiqayotgan elektronlarning maksimal tezligi elektromagnit to’lqinlarning faqat tebranish chastotasiga bog’liq bo’ladi va chastota ortgan sari tezlikham oshib bordi qizil yorug’lik bilan yoritilgan plastinani tashlab ketayotgan elektronlarning tezligi shu plastinani binafsha yorug’lik bilan yoritilganda undan uchib chiqayotgan elektronlarning tezligidan deyarli ikki marta kichikdir. Bunda elektronlar tezligi plastinaning yoritilganligiga bog’liq bo’lmaydi. Bunday hodisani yorug’lik uzluksiz elektromagnit to’lqin, deb qarab tushuntirib bo’lmaydi. Bu holda to’lqin amplitudasi ortishi bilan, ya’ni sirtning yoritilganligi ortishi bilan elektronlarning tezligi ham o’sishi kerak edi. A. Eynshteyn fotoeffekt hodisasini energiyali ayrim yorug’lik kvanti oqimining modda elektronlari bilan o’zaro ta’siridan iborat, deb qaragandan keyin bu hodisa muammosi tushunarli bo’lib qoldi. Elektron energiyasi elektronni metalldan ajratib olish uchun sarflanadigan ish A ga va unga kinetik energiya berishga sarf bo’ladi:bu yerda – nurlanish chastotasi, m– massa, – elektron tezligi. A doimiyga chiqish ishi deyiladi. Bu tenglamani birinchi bo’lib A. Eynshteyn yozdi va uning nomi bilan ataldi. Olingan munosabat tajribada tekshirilganda u fotoeffekt qonuniyatlarini to’liq tushuntirib berdi. YAngi hodisani kvant tasavvurlar asosida muvaffaqiyatli tushuntirish kvant mexanikaning keyingi rivojiga xizmat qildi.
Tashqi fotoeffektdan foydalanish uchun fotoelementlar: yorug’lik oqimini elektr signalga aylantiruvchi qurilmalar yaratildi. Fotoelementdan uzatiladigan elektr signalni elektron qurilma yordamida kuchaytirish va biron-bir sistemani, masalan, metroda turniketni boshqarishda foydalanish mumkin . Elektronlarning yarimo’tkazgichli materiallar hajmida fotonlar oqimi ta’sirida qayta taqsimlanishi natijasida erkin elektr zaryadlar hosil bo’ladi va uning elektr qarshiligi kamayadi. Ichki fotoeffektli bunday fotoelementlarga fotoqarshiliklar deyiladi.Elektromagnit nurlanish ta’sirida ular qarshilikni o’zgartiradi, shu tufayli ularning zanjirida tok o’zgaradi. Fotoqarshiliklar tashqi fotoeffektli fotoelementlardan farqli ravishda infraqizil uzun to’lqinli nurlanishdan ta’sirlana oladi. Ular yordamida kuchsiz isitilgan jismlarda temperaturaning taqsimoti o’lchanadi. Maxsus asboblar, masalan, odam tanasi sirtidagi temperatura kartasini olishga va temperatura taqsimoti bo’yicha inson sog’lig’ini nazorat qilib turishga imkon beradi.
Quyosh batareyalari parvozdagi kosmik kemalarni energiya bilan ta’minlaydi. Ular yorug’likni elektr energiyaga aylantiruvchi juda ko’p fotodiodlardan tarkib topgan. Fotodiod – yarimo’tkazgich kristall bo’lib, uning bir qismi elektron, boshqa qismi kovak o’tkazuvchanlikka ega. Bu qismlar orasida r–n-o’tish vujudga keladi. Fotodiod yoritilganda, uning bitta elektrodi musbat, boshqasi manfiy zaryadlanadi. Agar elektrodlar orasiga rezistor ulansa, undan tok o’tadi. Zamonaviy fotodiodlar tushayotgan energiyaning faqat oz qismini elektr tokiga aylantirib beradi. Biroq kelajakda, olimlarning fikricha, FIK katta
bo’lgan fotodiodlar ishlab chiqariladi, ular yutilayotgan yorug’lik energiyasining deyarli hammasini elektr tokiga aylantirib beradi.
3. A.G.Stoletov tajribalari va qonunlari.
1839 –1896). Rus fizigi. "Yumshoq temirning magnitlanish funksiyasini o’rganish" nomli dissertatsiya muallifi. Magnitlanish funksiyasini ikki xil usul bilan, ya'ni toroid usuli, ballistik galvanometr bilan o'lchash usulini ishlab chiqdi. U birinchi bo'lib, magnitlovchi maydon kuchaygan sari temirning magnit singdiruvchanligi dastlab ortishini, keyinchalik maksimumdan o'tib kamaya borishini kuzatgan. Bu xulosa tufayli u birinchi bo'lib ferromagnetiklar uchun sindiruvchanlik egri chizig’ini aniqladi, bu hodisa keyinchalik fanda "Stoletov egri chizig’i" deb yuritiladigan bo'ldi. U elektromagnit va elektrostatik birliklarning nisbatini aniqlashga doir ham bir qancha tajribalar o'tkazdi. Fotoeffekt hodisasini tajribada kuzatdi. Tashqi fotoeffekt uchun Stoletov qonunlarini yaratdi. Fotoeffekt hodisasi yorug’lik tushgandan so’ng 10-3 sekund ichida yuz berishini hisoblab topdi. Tok doimiy bo’lganda nomustaqil gaz razryadida elektrostatik maydon kuchlanishini gaz bosimiga ma’lum koeffitsiyent bilan bog’liqligini aniqlagan. Bu koeffitsiyent Stoletov doimiysi deb yuritiladi. 1902- yilda “Fizika kursi” nomli darslikni nashr etgan (1839 –1896). Rus fizigi A.G.Stoletov "Yumshoq temirning magnitlanish funksiyasini o’rganish" nomli dissertatsiya muallifi. Magnitlanish funksiyasini ikki xil usul bilan, ya'ni toroid usuli, ballistik galvanometr bilan o'lchash usulini ishlab chiqdi. U birinchi bo'lib, magnitlovchi maydon kuchaygan sari temirning magnit singdiruvchanligi dastlab ortishini, keyinchalik maksimumdan o'tib kamaya borishini  O’tkazgan juda ko’p nozik tajribalari asosida Stoletov fotoeffektning quyidagi qonunlarini aniqladi.
1. To’yinish fototokning kuchi katodga tushayotgan yorug’lik oqimiga proporsional:
I_k = k ∙ Ф_е
ya’ni yorug’lik oqimi qancha katta bo’lsa fototok ham shuncha katta bo’ladi. Bu yerda k – katod materialining yorug’likni sezishini xarakterlovchi koeffisiyent.
2. Fotoelektronlarning kinetik energiyasi tushayotgan yorug’likning chastotasiga to’g’ri proporsional va yorug’lik oqimiga bog’liq emas.
3. Tushayotgan yorug’lik intersivligi qanday bo’lishidan qat’i nazar, fotoeffekt ma’lum chastotadan (to’lqin uzunligidan) boshlab ro’y bera boshlaydi va bu chastota katodning qanday materialdan yasalganiga bog’liq.kuzatgan. Bu xulosa tufayli u birinchi bo'lib ferromagnetiklar uchun sindiruvchanlik egri chizig’ini aniqladi, bu hodisa keyinchalik fanda "Stoletov egri chizig’i" deb yuritiladigan bo'ldi. U elektromagnit va elektrostatik birliklarning nisbatini aniqlashga doir ham bir qancha tajribalar o'tkazdi. Fotoeffekt hodisasini tajribada kuzatdi. Tashqi fotoeffekt uchun Stoletov qonunlarini yaratdi. Fotoeffekt hodisasi yorug’lik tushgandan so’ng 10-3 sekund ichida yuz berishini hisoblab topdi. Tok doimiy bo’lganda nomustaqil gaz razryadida elektrostatik maydon kuchlanishini gaz bosimiga ma’lum koeffitsiyent bilan bog’liqligini aniqlagan. Bu koeffitsiyent Stoletov doimiysi deb yuritiladi. 1902- yilda “Fizika kursi” nomli darslikni nashr etgan Fotoeffektning to’la to’xtatishini ta’minlovchi manfiy anod bilan katod orasidagi otensialga aytiladi. Anod bilan katod orasidagi manfiy potensial fotoeffekt natijasida vujudga kelgan foto elektronlarning kinitik energiyasi elektr maydon energiyasiga teng bo’lgn vaqtda sodir bo’adi, ya’ni
= e bu yerda, m- va e- mos holda elektronning massasi va uning zaryadi, Ut- esa to’xtatuvchi potensial. Bu tenglamadan fotoelektronlarning maksimal tezligini topish mumkin
=
4.Eynshteyn tenglamasi
(1879-1955) - buyuk nazariyotchi fizik, zamonaviy fizikaning asoschilaridan biri. Maxsus va umumiy nisbiylik nazariyasi asoschisi, fazo va vaqt haqidagi klassik tushunchalarni tubdan o'zgartirib yuborgan olim. O'zining nazariyasi asosiga ikkita postultani yaratdi: mexanik nisbiylik prinsipini umumlashtirgan maxsus nisbiylik nazariyasi va vakuumda yorug'lik tezligining doimiyligi prinsipi. O'z nazariyasidan kelib chiqqan holda, 1905 yilda massa va energiya orasidagi bog'lanishni kashf qildi. Kvant nazariyasida yorug'lik nurlanishini ulushlar sifatida chiqarilishini ochib, yorug'likning foton nazariyasini taklif qildi. Yorug'likning kvant nazariyasidan kelib chiqib, yorug'likning elektromagnit nazariyasini tushuntirib bera olmaydigan fotoeffekt, fluoressensiya uchun Stoks qonuni, fotoionizatsiya va boshqa hodisalarni tushuntirib berdi 1921 yilda Nobel mukofotiniolishga muvaffaq bo'ldi. 1915 yilda de Gaaz bilan birgalikda jismlar magnitlanganda ularning mexanik momentlarining o'zgarishi effektini kuzatdi (Eynshteyn - de Gaaz effekti
Fotoeffektning birinchi qonunini to’lqin nazariyasi yordamida tushuntirish mumkin bo’lgan holda, uning ikkinchi va uchunchi qonunlarini bu nazariya asosida tushuntirish mumkin emas. Bu qonunlarni tushuntirish uchun M.Plankning kvant nazariyasiga asoslanamiz. Plank gipotezasini rivojlantirib, Eynshteyn quyidagi xulosaga keladi: nafaqat nurlanuvchi yorug’liklar, balki, tarqalayotgan hamda yutilayotgan nurlar ham kvant xossasiga ega bo’lib, ular bu jarayonni ma’lum bir ulushlar (porsiyalar) bilan amalga oshiradi hamda ular foton oqimlaridan iborat bo’ladi. Agar foton (kvantlar) energiyasi elektronning metall sirtidan chiqish ishidan katta bo’lsa, elektron katoddan ajralib chiqadi va shu bilan birga anodga yetib borishi uchun kinetik energiyaga ham ega bo’lmog’i kerak. Agar fotonning energiyasi metall sirtidan elektronning chiqish ishi va elektronning kinetik energiyasi yig’indisidan kam bo’lsa, metall sirtidan chiqqan elektron qaytib u sirtga tushadi. Shunday qilib, fotoeffekt hodisasi ro’y berishi uchun fotonning energiyasi elektronning moddadan ajralib chiqishiga va unga kinetik energiya berishga yetarli bo’lmog’i kerak, ya’ni
h A+
Ushbu ifoda tashqi fotoeffekt uchun Eynshteyn tenglamasi deyiladi hamda u fotoeffekt hodisasi uchun energiyaning saqlanish va aylanish qonunini ifodalaydi. 16.2.Fotoeffektning qo’llanilishi Fotoeffekt hodisasiga asoslanib ishlovchi qurilmalar – fotoelementlar texnikada juda keng qo’llaniladi va ular yorug’lik energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beradi. Bu vaqtda yorug’lik elektronni katoddan urib chiqoradi va bu elektron anod tomon harakatlanib, zanjirda elektr tokini vujudga keltiradi.
Fotoqarshilik – ichki fotoeffektga asosan ishlaydigan asbobdir. Fotoqarshilik deb, qarshiligi unga tushayotgan yorug’lik intensivligiga bog’liq bo’lgan yarim o’tkazgichli qurilmaga aytiladi. Yarim o’tkazgich yoritilmagan vaqtda ham ma’lum miqdordagi erkin elektronlar mavjud bo’ladi va ular yarimo’tkazgichning xususiy o’tkazuvchanligini hosil qiladi. Agar yarimo’tkazgichga kuchlanish qo’yilsa, unda elektr toki vujudga keladi va bu tokka xususiy tok (Ix) deyiladi. Agar yarim o’tkazgich yorug’lik nuri yordamida yoritilsa, qo’shimcha elektronlar va teshiklar vujudga kelib, uning o’tkazuvchanligi yaxshilanadi va zanjirdagi tok yorug’lik tokigacha ortadi. Yorug’lik toki va xususiy toklarning farqi: I = - – fototok deyiladi. Fotoqarshilik tovushli kinoda, televideniyada, telemexanikada, avtomexanikada signal beruvchi (xabar beruvchi) vosita sifatida ishlatiladi.
Fotoelektr yurituvchi kuch (foto-EYUK). Ichki fotoeffekt prinsipiga asosan ishlaydigan qurilmalarning eng keng tarqalgani fotoelektr yurituvchi kuch vujudga keladigan qurilmalardir. Ba’zan ularga fotogalvanik elementlar ham deyiladi. Agar yarimo’tkazgich-ning bir bo’lagi yoritilayotgan bo’lsa, bu qismda qo’shimcha zaryad tashuvchilar vujudga keladi va ularning soni yarimo’tkazgichning yoritil-magan qismiga nisbatan ko’p bo’ladi (16.1-rasm). Bu esa yarimo’tkazgichning foto-EYUK sini hosil qiladi
Xulosa
Men “fotoeffekt hodisasi” mavzusidagi kurs ishimdan bir qancha xulosalar oldim. Eng avvalo, ushbu mavzu yuzasidan fotoeffekt haqidagi bilimlarimni kengaytirdim, uning bugungi kundagi ahamiyati haqida kengroq tushunchaga ega bo‘ldim. Shu sababli bo‘lajak pedagog sifatida bilimlarimni kengaytirish maqsadida mavzu yuzasidan bir qancha adabiyotlardan foydalandim. Bu mavzuni yoritishdan maqsadim shuki, hozirda fizika faniga yurtimizda katta e’tibor qaratilmoqda va bu mavzuni chuqurroq o‘rganish fan-texnika sohasining rivojlanishiga asos bo‘ladi. Chunki, XXI - asr texnika va texnalogiya asri bo‘lganligi uchun bu fanga ehtiyoj kuchaymoqda va bu ko‘plab sohalarning taraqqiy etishiga sabab bo‘lmoqda.Masalan, energetik manbalar asosini o‘rganishda fizika fani asosida «Fotoeffekt hodisasi» tarmogi alohida o‘rinni egallaydi. Fotoeffekt qonunlarini bilish, muhandis va ustalarning amaliyotda issiqlik mashinalaridan oqilona foydalana olishlari hamda yangilarini loyihalash bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni hal etishlarida bu fan muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Fotoeffektni o‘rganish obyekti bo‘lib, fizik jism xizmat qiladi va unga tizim deyiladi. Fotoeffektni ko‘pincha issiqlik deb ataladigan holatini muvozanatli bosim tavsiflaydi. Bu P bosim atrof muhitdagi jismlar ta’siriga, tizim massasiga, uning hajmiga va haroratiga bog‘liqdir. kattaliklar tizim parametrlari deyiladi. Ter holatini tavsiflovchi termodinamik parametrlardan (bosim, hajm, harorat) birortasi o‘zgarmas bo‘lsa, sistemada bo‘layotgan jarayonlar izojarayonlar deyiladi: izoxorik h va izotermik t=соnst. Gazlarda bo‘ladigan bu izojarayonlarning har biri alohida tahlil qilindi va ular asosida xulosalar bilan yakunlandi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxa

1 I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." I-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y.
2 I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." II-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y.
3 I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." III-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y.
4 S.X. Astanov, M.Z. Sharipov, N.N. Dalmuradova, M.Sh.Ivayev "Fizik kattaliklar va ularning o'lchov biriliklari" elektron o'qitish kursi EHM uchun yaratilgan dastur. O'zbekiston Respublikasi davlat patent idorasi GUVOHNOMA № DGU 00975 Toshkent, 12 iyul 2005 y.
5 A.G.G’aniev, A.K.Avliyoqulov, G.A.Almardonova “Fizika” I qism Toshkent 2007 y.
6 S.X.Astanov, M.Z.Sharipov, N.N.Dalmuradova, R.V.Metanidze “Umumiy fizika kursining elektr bo’limidan” elektron darslik.