O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti pedagogika va psixologiya fakulteti

II.BOB.ZAMONAVIY MAUGLI SINDROMINI REABLITATSIYA VA PROFILAKTIKA QILISH USULLARI
2.1.Zamonaviy maugli sindromida chalingan bolalar psixikasi o’ziga xos xususiyatlari
Maugli sindromi – to’liq ijtimoiy izolyatsiya sharoitida o’sgan bolalarda kuzatiladigan alomatlar to’plami. Muloqot tajribasining etishmasligi, insoniy munosabatlar aqliy, hissiy, shaxsiy rivojlanishning aniq kechikishi va buzilishini keltirib chiqaradi. Bolalarning harakatlari va xulq-atvori hayvonlarning faolligiga o’xshaydi: ular to’rt oyoq ustida harakat qilishadi, epchil sakrashadi. Nutq o’rniga tovushlar hissiy reaktsiyalar ibtidoiy bo’lib, g’azab, qo’rquv, zavqni aks ettiradi. Psixopatologik anormalliklarning diagnostikasi kuzatish orqali amalga oshiriladi. Davolash rivojlanayotgan va tuzatuvchi mashqlar, reabilitatsiyaga asoslangan
Mougli sindromining diagnostikasi psixiatr, nevrolog tomonidan amalga oshiriladi. Tashxis qo’yishning muhim sharti jamiyatdan to’liq uzoq muddatli izolyatsiya faktidir. So’rov ma’lumotlariga ota-onalar, bolani topgan va unga g’amxo’rlik qilayotgan odamlarning ma’lumotlari qo’shiladi. Jismoniy va klinik usullar qo’llaniladi:
Intervyu. Suhbat ota-onalar bilan o’tkaziladi, lekin ko’p hollarda to’liq aloqa qilish mumkin emas, faqat hibsga olish muddati haqida ma’lumot belgilanadi. Bolani topgan odamlar so’roq qilinadi – uning hayot sharoitlari, ayniqsa xatti-harakatlari aniqlanadi.
Tekshirish. Nevrolog reflekslarning sezgirligi, shakllanishi va etarliligini, vosita faoliyatining xususiyatlarini tekshiradi. Yuqori og’riq chegarasi, yaxshi ishlash epchilligi bilan tavsiflanadi.
Kuzatuv. Turli mutaxassisliklar shifokorlari tomonidan amalga oshiriladi. Jismoniy va aqliy rivojlanishning turli ko’rsatkichlari baholanadi: tik turish, nutq, aql-zakovat, o’zaro ta’sirning ijtimoiy usullari, kundalik ko’nikmalar.
Inson hayotining birinchi oylari va yillarida ijtimoiy izolyatsiya og’ir hissiy beqarorlikka va aqliy zaiflikka, shu jumladan «Maugli sindromi» deb ataladigan holatga olib kelishi mumkin. Bolada aloqa etishmasligi neyronlarni ajratib turadigan hujayralarning g’ayritabiiy shakllanishiga olib keladi va miyaning turli sohalari o’rtasidagi aloqani sekinlashtiradi.
Bostondagi Garvard tibbiyot maktabining amerikalik neyrofiziologlari tadqiqot o’tkazdilar. Yangi tug’ilgan sichqonlarning bir guruhi qarindoshlaridan ajratilgan, ikkinchisi esa oddiy muhitda rivojlanishi uchun qoldirildi. Ikki hafta o’tgach, tadqiqotchilar ushbu guruhlardagi kemiruvchilarning miyalarini solishtirishdi. Ma’lum bo’lishicha, izolyatsiya qilingan sichqonlarda nerv tolalari qobig’i uchun mas’ul bo’lgan miyelin moddasini ishlab chiqaradigan hujayralar ishlamay qolgan. Miyelin neyronlarni mexanik va elektr shikastlanishidan himoya qiladi. Ushbu moddaning ishlab chiqarilishining buzilishi ko’p skleroz kabi kasalliklarning sababi hisoblanadi.
Tadqiqot natijalariga ko’ra, izolyatsiya qilingan sichqonlarning miyasida ularning ijtimoiylashgan hamkasblarining miyasiga qaraganda sezilarli darajada kamroq miyelin ishlab chiqarilgan. Olimlar shunga o’xshash munosabatlar odamlarda mavjudligini istisno qilmaydi. Xuddi shu jarayonlar Mawgli deb ataladigan bolalarning rivojlanishida sodir bo’lishi mumkin
Jamiyatda inson muhitidan tashqarida uzoq vaqt qolgandan keyin odamni tiklash jarayoni mumkinmi degan savolga mutaxassislar aniq javob bermaydilar: hamma narsa juda individualdir. Agar biror kishi o’z vaqtida biron bir funktsiyani rivojlantirmasa, ularni keyinchalik to’ldirish deyarli mumkin emas. Mutaxassislarning fikricha, rivojlanmagan odamning 12-13 yoshli ostonasidan so’ng, faqat «mashq qilish» yoki ba’zi hollarda ijtimoiy muhitga minimal moslashish mumkin, ammo uni shaxs sifatida ijtimoiylashtirish mumkinmi? Katta savol. Agar bola to’g’ridan-to’g’ri yurish qobiliyatini shakllantirmasdan oldin hayvonlar jamoasiga kirsa, u holda to’rt oyoq ustidagi harakat yagona bo’ladi. Mumkin bo’lgan yo’l hayot uchun – qayta tayyorlash mumkin bo’lmaydi.
Psixologiya fanlari nomzodi Yuriy Levchenkoning aytishicha, besh yoshgacha bo’lgan davrda bolada muloqot elementlari va psixosomatik funktsiyalar rrivojlanadi.Izolyatsiyadagi bolalarda psixosomatik barqarorlik yo’q va uning to’liq yo’qligida aloqa elementlari rivojlanmaydi. Avvalo, bola o’z turi bilan muloqot qilishi kerak. Bu yoshga qadar odamlar bilan aloqasi bo’lmagan bolani davolash qiyin.
Maugli sindromiga chalinish uchun bolalar yovvoyi tabiatda yashashlari shart emas. Haddan tashqari suiiste’mollik va e’tiborsizlik ham normal rivojlanish jarayonlariga xalaqit berishi mumkin. Yerto’laga qamalgan yoki haftalar davomida beshikda qoldirilgan bola maugli sindromi bo’lib qolishi mumkin. Maugli sindromli bolalar o’z atrof-muhitining xususiyatlarini olishga moyil. Shunday qilib, cho’lda o’sgan bola hayvonlar atrofida qulayroq bo’lishi mumkin, ammo podvalda tashlab ketilgan bola har qanday ijtimoiy muloqotdan va har qanday yopiq joydan qo’rqishi mumkin.
Maugli sindromiga chalingan bolalarning aksariyat qismi odamlar orasiga qaytishgandan keyin yashay olmaydilar bunga yaqqol misol Hindistonda topilgan Kamala va Amala edi.
Uzoq muddatli izolyatsiya insonning intellektual rivojlanish, hissiyotlar, xatti-harakatlariga tasir ko’rsatadi,kognitiv etishmovchilik darajasi og’ir aqliy zaiflikga olib keladi.O’rmon bolalari” gapirmaydi, mavhum majoziy va mantiqiy fikr yuritadilar Psixikaning barcha funktsiyalari vizual, aniq darajada amalga oshiriladi: oddiy vositalarni o’zlashtirish, manipulyatsiya (kamdan-kam hollarda ob’ektiv) harakatlar va majoziy yodlash yaxshi rivojlanmagan, nutq esa onomatopeya bilan almashtiriladi, bolalar qichqirish, xirillash,kabi tovushlar chiqarishadi.
Uzoq muddatli izolyatsiya, pedagogik va tarbiyaviy ta’sir etishmasligi holatlarida asoratlar ehtimoli ko’proq. Yirtqich bolalarning asosiy muammosi to’liq ijtimoiylashuvning mumkin emasligi. Nutqni kech egallash, xulq-atvorning yuqori shakllarini rivojlantirish holatlari kam uchraydi. Ko’pincha so’zlar va iboralarni o’ylamasdan takrorlash shakllanadi, kundalik o’zaro ta’sirning eng oddiy shakllari o’zlashtiriladi, lekin maktabda o’qish, kasbni egallash imkonsiz bo’lib qoladi. O’rganilmagan asorat – asirlikdagi ba’zi Maugli bolalarining to’satdan vafot etishi,o'limdan oldin ular qochish, yovvoyi tabiatga qaytish istagini bildiradilar.To’g’ri yurish qobiliyati yo’q, harakat to’rtta oyoqda amalga oshiriladi yoki emaklash va sakrashga o’xshash xolatlar ham kuzatilishi munkin. Bolalar odamlar bilan aloqa o’rnatolmaydi ular yaqinlashganda qo’rquv yoki g’azabni namoyon qiladilar ular burchakda yashirinadilar, qichqiradilar, tishlarini g'ichirlatishadiilar, tishlaydilar. Tuyg’ular aniq, ibtidoiy, omon qolish instinkti qo’rquv, g’azab tufayli,ko’pincha “Maugli” qanday tabassum qilishni bilmaydi, zavqlanishni ko’rsatishadi.⁵
Jismoniy rivojlanishning o’zgargan xususiyatlari, hissiy sezgirlik skletning suyaklari (ayniqsa, oyoq-qo’llari) deformatsiyalanadi, harorat va og’riqqa sezgirlik kamayadi, eshitish, ko’rish, hid bilish yaxshi rivojlangan. Kundalik ritmlar o’rnatilmagan, kun davomida uyqu ustunlik qiladi yoki kun davomida tasodifiy taqsimlanadi. Odatiy parhez – rezavorlar, mevalar, yong’oqlar, xom go’sht. Pichoq va uy-ro’zg’or buyumlaridan foydalanishda mahorat yo’q. Bolalar qo’llari bilan ovqatlanadilar, qoshiq va vilkalardan bosh tortadilar, gigiena protseduralariga qarshilik ko’rsatadilar, kiyimlardan foydalanishni xoxlashmaydi.