O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus

1-MAVZU
QIMMATLI QOG‘OZLAR VA ULARNING TA’RIFI. QIMMATLI QOG‘OZLARNING UMUMIY TUSHUNCHASI

2008-yil 22-iyulda qabul qilingan O‘zbekiston Respub- likasining «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq «qimmatli qog‘ozlar – hujjatlar bo‘lib, ular bu hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi o‘rta- sidagi mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiq- laydi, dividendlar yoki foizlar tarzida daromad to‘lashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga o‘tkazish imkoniyatini nazarda tutadi. Qimmatli qog‘ozlarning qiymati O‘zbekiston Respublikasi milliy valu- tasida ifodalanadi». Yuqorida qayd etilgan qonunga ko‘ra, qimmatli qog‘ozlarga aksiyalar, obligatsiyalar, xazina majbu- riyatlari, depozit va jamg‘arma sertifikatlari, veksellar, shu- ningdek, hosila qimmatli qog‘ozlar kiradi.

Horijiy davlatlarning me’yoriy hujjatlarida qimmatli qo- g‘ozlar «hujjat egasining bunday hujjatni chiqargan shaxsga nisbatan mulkiy huquqlarini yoki qarz munosabatlarini tasdiq- lovchi pul hujjati sifatida» ancha qisqa ta’riflanadi.
Huquqiy nuqtayi nazardan, an’anaviy tarzda qimmatli qog‘ozlar ancha keng ma’noda ko‘rib chiqiladi – ya’ni bular
«mulkiy huquqlarni belgilangan shaklga va majburiy rekvi- zitlarga amal qilgan holda tasdiqlovchi hujjatlar bo‘lib, ularni taqdim etgan taqdirdagina mazkur huquqlarni amalga oshirish yoki boshqa shaxslarga berish mumkin bo‘ladi». Bu ma’noda qimmatli qog‘ozlarga «quyidagilar kiradi: obligatsiyalar, veksellar, cheklar, depozit va jamg‘arma sertifikatlari, bank- ning taqdim qiluvchiga pul beriladigan jamg‘arma daftar-
chasi, qonosament hamda qonun hujjatlari bilan qimmatli qog‘ozlar jumlasiga kiritilgan boshqa hujjatlar».
Shunday qilib, turli manbalarda, jumladan «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjalari to‘g‘risida»gi qonun hamda «Fu- qarolik kodeksi»dagi qimmatli qog‘ozlarning ta’rifi bir-biri- dan jiddiy tarzda farq qiladi.
Qimmatli qog‘ozlarni bundan ham keng ma’noda ko‘rib chiqish mumkin. Yuqorida tilga olingan hujjatlardan tashqari, yana shunday, qimmatli qog‘ozlarga tegishli bo‘lmasada, lekin, ayrim iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, qimmatli qog‘oz- lar, deb tan olinayotgan hujjatlar ham mavjud, chunki ular ko‘pgina hozirgi ta’riflarda qimmatli qog‘ozlarning barcha asosiy belgilarini o‘zida mujassamlantiradi. Gap, albatta, pul haqida borayapti.
XX asrning 90-yillari o‘rtalarigacha qimmatli qog‘oz- larning huquqiy asoslari haqidagi masala bu qadar keskin turmagan edi. Bu shu narsa bilan izohlanadiki, o‘sha yilda qimmatli qog‘ozlarning rivojlangan bozori yo‘q edi. Bundan tashqari, qimmatli qog‘ozlar sovet siyosiy iqtisodiyot fanida qalbaki kapital bilan bog‘lanardi, 90-yillargacha unga nis- batan juda salbiy munosabatda bo‘lindi. Qimmatli qog‘oz- larning boshqa yana bir qancha ta’riflari mavjud. Masalan, odatiy qo‘llanishda ham, shuningdek, mutaxassislar ichida ham qimmatli qog‘ozlarga nisbatan atamaviy chalkashlik kuzatiladi: «qimmatli qog‘oz», «qimmatli qog‘oz sertifikati»,
«qimmatli qog‘ozga sertifikat», «qimmatli qog‘oz blanki»,
«sertifikat blanki» va h.k. An’anaviy rusiyzabon iqtisodiy tushunchalar tizimida qimmatli qog‘ozlar deganda aynan qog‘oz, ma’lum huquqiy munosabatlarni rasmiylashtiruvchi hujjat tushuniladi. Iqtisodiy qonunlarning deyarli barcha jumlalarida qimmatli qog‘oz – bu hujjat. Biroq jahon amaliyoti bilan tanish bo‘lgan har bir mutaxassisga shu narsa ma’lumki, rivojlangan mamlakatlarda katta miqdordagi qimmatli qog‘ozlar aynan qog‘ozlar, blanklarni talab qilmay-
digan naqdsiz shaklda chiqariladi. Ushbu qimmatli qog‘oz- larni chiqarish, hisobga olish va ularning harakati to‘liq ixtisoslashtirilgan korxonalar va banklarning hisobraqamlari bo‘yicha buxgalteriya yozuvlari ko‘rinishida amalga oshi- riladi. O‘zbekistonda ham, masalan, aksiyalarning katta miq- dori naqdsiz shaklda, shuningdek, keng tarqalgan davlat qisqa muddatli obligatsiyalari esa, mutlaqo qog‘ozsiz shaklda chiqariladi. Qimmatli qog‘ozlar – bu hujjat (blankli) shaklida yoki ixtisoslashtirilgan tashkilotlar (depozitariylar)dagi hisob- raqamlarda yozuvlar ko‘rinishida alohida usul bilan tasdiq- lanadigan, xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan qarz yoki aksiyadorlik kapitali shaklida jalb etiladigan mablag‘larni jalb qilish, qayta taqsimlash va qaytarib to‘lash sohasidagi mulkiy hamda u bilan bog‘liq nomulkiy huquqlardir.
Mulkiy huquq – bu u bo‘yicha iqtisodiy o‘zaro muno- sabatlar subyektlari mol-mulkka, tovar-moddiy boyliklariga, pul mablag‘lariga da’vogarlik qilishi mumkin bo‘lgan huquqdir. Nomulkiy huquq – bu, masalan, aksiyadorning kompaniyaning umumiy yig‘ilishida ovoz berish, emitentning faoliyati haqida axborot berilishini talab qilish va h.k. huquqidir.