O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Sinîv sàvîllàri
1. Yorug‘lik mànbàyi dåb nimàgà àytilàdi? Uning qanday turlàri
mavjud? 2. Nuqtàviy mànbà dåb nimàgà àytilàdi? 3. Fîtîmåtriya nimàni
o‘rgànàdi và undà qàndày kàttàliklàrdàn fîydàlànilàdi? 4. Yorug‘likning
enårgåtik kàttàliklàrini aytib bering. 5. Yorug‘lik õàràktåristikàlàrini aytib
bering. 6. Nurlànish îqimi nima? 7. Yorug‘likning ko‘zgà tà’siri nimàlàrgà
bîg‘liq? 8. Yorug‘lik îqimi tushunchàsi nimà màqsàddà kiritilgàn? 9. Yorug‘lik
îqimi dåb nimàgà àytilàdi? 10. Yorug‘lik kuchi và uning birligini aytib
bering. 11. Êàndålà qàndày àniqlànàdi và u qàndày birlik? 12. Yorug‘lik
îqimining birligi nima? 13. Yoritilgànlik và uning birligi-chi? 14. Yoritilgànlik
yorug‘lik kuchigà và yoritilàyotgàn sirtgàchà bo‘lgàn màsîfàgà bîg‘liqmi?
15. Ish jîylàrining yoritilish måzînlàri.
Yorug‘likning qàytish và sinish qînunlàri.
Òo‘là qàytish
Ì à z m u n i :   yorug‘likning  to‘g‘ri  chiziq  bo‘ylàb  tàrqàlish
qînuni; qàytish qînuni; sinish qînuni; muhitning àbsîlut sindi-
rish ko‘rsàtkichi; to‘là qàytish.
Yorug‘likning to‘gri chiziq bo‘ylàb tàrqàlish qînuni.  Îptik bir
jinsli muhitdà yorug‘lik to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlàdi. Nuqtàviy
mànbà qàrshisidàgi jismlàr sîyalàrining hîsil bo‘lishi bu qînunning
to‘g‘riligini isbîtlàydi (4- ràsm).
Yorug‘likning qàytish qînuni. Àgàr yorug‘lik ikkità muhitning
chågàràsigà  tushsà,  undà  tushuvchi  nur  ikkità  –  qàytuvchi  và
sinuvchi  nurlàrgà  àjràlib  kåtàdi.  5- ràsmdà  tushuvchi  nur  (I),
qàytgan nur (II) và singan nur (III) dåb bålgilàngàn.
Yorug‘lik  nuri  dågàndà,  yorug‘lik  enårgiyasi  tàrqàlàdigàn
yo‘nàlish tushunilàdi.
Yorug‘lik nurining intånsivligi esà vàqt birligidà nur yo‘nàlishigà
pårpåndikular bo‘lgàn birlik yuzàdàn îqib o‘tàdigàn enårgiya bilàn
àniqlànàdi.
E
S
4- rasm.
4-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

14
Òushuvchi và qàytgan nurlàr hàmdà ikki muhit chågàràsidàgi,
nurning tushish nuqtàsigà o‘tkàzilgàn pårpåndikular bir tåkislikdà
yotàdi. Qàytish burchàgi  ¢
i
1
 tushish burchàgi i
1
 gà tång:  ¢ =
i
i
1
1
.
Yorug‘likning  sinish  qînuni.  Òushàyotgàn  nur,  singàn  nur
hàmdà ikki muhit chågàràsidàgi, nurning tushish nuqtàsigà o‘tkà-
zilgàn pårpåndikular bir tåkislikdà yotàdi. Òushish burchàgi sinusining
sinish  burchàgi  sinusigà  nisbàti  shu  ikki  muhit  uchun  o‘zgàrmàs
kàttàlikdir:
sin
sin
i
i
n
1
2
21
=
,                                             (4.1)
bu  yerdà  n
21
  –  ikkinchi  muhitning  birinchisigà  nisbàtàn  nisbiy
sindirish ko‘rsàtkichi. Burchàklàrni bålgilàshdàgi indåkslàr yorug‘lik
nuri qàysi muhitdà hàràkàtlànàyotgànligini ko‘rsàtàdi (5- ràsmga q.).
Ikki muhitning nisbiy sindirish ko‘rsàtkichi ulàrning àbsîlut
sindirish ko‘rsàtkichlàrining nisbàtigà tång:
n
n
n
21
2
1
=
.                                                  (4.2)
Ìuhitning  àbsîlut  sindirish  ko‘rsàtkichi.  Ìuhitning  àbsîlut
sindirish ko‘rsàtkichi dåb, uning vàkuumgà nisbàtàn îlingàn sindirish
ko‘rsàtkichigà àytilàdi. U yorug‘likning bo‘shliqdàgi tåzligi c ning
shu muhitdàgi tåzligi v gà nisbàti bilàn àniqlànàdi, ya’ni
n
c
=
v
                                                    (4.3)
yoki (1.1) ifîdàdàn fîydàlànsàk,
n = em                                                 (4.4)
ifîdàni hîsil qilàmiz. Bu yerdà e – muhitning dielåktrik singdiruv-
chanligi, m – muhitning màgnit kirituvchànligi. Endi (4.1) ifîdàdàn
fîydàlànib, (4.2) ifîdàni quyidàgi ko‘rinishdà yozàmiz:
n
i
n
i
1
1
2
2
×
=
×
sin
sin .                                     (4.5)
I
II
Qaytgan
nur
Tushuvchi
nur
Singan
nur
III
i
1
i
2
¢
i
1
2
1
5- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

15
Àgàr yorug‘lik sindirish ko‘rsàtkichi kàttà bo‘lgàn muhitdàn
(îptik  zichrîq  muhitdàn)  sindirish  ko‘rsàtkichi  kichik  bo‘lgàn
muhitgà (îptik zichligi kichikroq muhitgà) o‘tsà (n
1
 > n
2
), u holdà
sin
sin
i
i
n
n
2
1
1
2
1
=
>                                              (4.6)
bo‘làdi.  Bundà  singàn  nur  pårpåndikular  chiziqdàn  ko‘prîq
uzîqlàshàdi và sinish burchàgi i
2
 tushish burchàgi i
1
 dàn kàttàrîq
bo‘làdi (6- ràsm). Òushish burchàgi îrtishi bilàn sinish burchàgi
hàm  kàttàlàshà  bîràdi  (6- b,  d  ràsmlàr).  Òushish  burchàgining
birîr (i
1
 = i
chåg
.
) qiymàtidà sinish burchàgi i
2
2
=
p
 gà tång bo‘làdi.
Òushish burchàgining i
1
 > i
chåg
.
 qiymàtidàn bîshlàb bàrchà tushàyot-
gàn nurlar to‘là qàytàdi (6- e ràsm). i
chåg
. 
burchàk esà chågàràviy
burchàk dåyilàdi.
Òo‘là qàytish. Òushish burchàgi o‘zining chågàràviy qiymàtigà
yaqinlàshgàn sàri sinuvchi nurning intånsivligi kàmàyib, qàytuvchi
nurning intånsivligi îrtib bîràdi (6- à, d ràsmlàr). i
1
 = i
chåg
. 
dà esà
sinuvchi  nurning  intånsivligi  nîlgà  tång  bo‘làdi,  tushuvchi  và
qàytuvchi  nurning  intånsivligi  tånglàshàdi  (6- d  ràsm).  Dåmàk,
tushish burchàgining i
chåg
. 
dàn 
p
2
 gàchà bo‘lgan îràliqdàgi qiymàt-
làridà yorug‘lik nuri sinmày to‘làligichà qàytàdi và bundà tushuvchi
và  qàytuvchi  nurlàrning  intånsivliklàri  tång  bo‘làdi.  Bu  hîdisàgà
to‘là qàytish dåyilàdi.
Sinîv sàvîllàri
1. Îptik bir jinsli muhitdà yorug‘lik qàndày tàrqàlàdi? 2. Yorug‘likning
to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlishini qàndày isbîtlàsh mumkin? 3. Yorug‘likning
i
1
¢
i
1
i
2
n
1
n
2
i
1
¢
i
1
i
2
n
1
n
2
i
1
¢
i
1
i
2
n
1
n
2
i
1
¢
i
1
n
1
n
2
 a)
 b)
d)
e)
6- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

16
qàytish qînunini aytib bering. 4. Yorug‘likning sinish qînunini aytib bering.
5. Ikkinchi muhitning birinchisigà nisbàtàn nisbiy sindirish ko‘rsàtkichi
qàndày àniqlànàdi? 6. Ìuhitning àbsîlut sindirish ko‘rsàtkichi qàndày
àniqlànàdi? 7. Àgàr yorug‘lik sindirish ko‘rsàtkichi kàttà bo‘lgàn muhitdàn
sindirish ko‘rsàtkichi kichik bo‘lgàn muhitgà o‘tsà, qàndày hîl ro‘y båràdi?
8.  Òo‘là  qàytish  dåb  nimàgà  àytilàdi?  9.  Òushish  burchàgi  chågàràviy
burchàkkà tång bo‘lgàndà o‘tàyotgàn nurning intånsivligi nimàgà tång
bo‘làdi? 10. Chågàràviy burchàkning qiymàti ikkinchi muhitning àbsîlut
sindirish ko‘rsàtkichigà bîg‘liqmi?
Linzàlàr. Yupqà linzà fîrmulàsi
Ì à z m u n i :  linzàlàr và ulàrning turlàri: yupqà linzà và uning
bîsh îptik o‘qi; fîkus màsîfàsi; linzàning îptik kuchi; yupqà linzà
fîrmulàsi; linzàlàr yordàmidà tàsvirlàr hîsil qilish.
Linzàlàr  và  ulàrning  turlàri.  Linzà  dåb,  ikkità  sirt  bilàn
chågàràlàngàn  shàffîf  jismgà  àytilàdi.  Linzàlàr  îdàtdà  shishà,
kvàrs,  plàstmàssà  và  shungà  o‘õshàsh  màtåriàllàrdàn  yasàlgàn
bo‘làdi. Òàshqi ko‘rinishigà qàràb linzàlàr: ikkiyoqlàmà qàvàriq
(7- a  ràsm);  yassi  qàvàriq  (7- b  rasm);  ikkiyoqlàmà  bîtiq  (7- d
rasm); yassi-bîtiq (7- e rasm); qàvàriq-bîtiq (7- f rasm); bîtiq-
qàvàriq (7- g rasm) linzalàrgà bo‘linàdi. Îptik õususiyatlàrigà qàràb
ularni yig‘uvchi và sîchuvchi linzàlàrgà àjràtilàdi.
Yupqà linzà và uning bîsh îptik o‘qi. Àgàr linzàning qàlinligi,
ya’ni uni chågaralab turgàn sirtlàr îràsidàgi màsîfà shu sirtlàrning
ràdiusidàn judà kichik bo‘lsà, bundày linzà yupqà linzà dåyilàdi.
Linzà  sirtlàrining  egrilik  màrkàzidàn  o‘tuvchi  to‘g‘ri  chiziq
linzàning bîsh îptik o‘qi dåyilàdi (8- ràsm). Hàr bir linzà uchun
linzàning îptik màrkàzi dåb ataluvchi shundày O nuqtà màvjudki,
undàn o‘tàdigàn nur sinmàydi. Ikkiyoqlàmà qàvàriq và ikkiyoqlàmà
      a)
b)
d)
 e)
    f )       g)
   7- rasm.
8- rasm.
O
O
O
O
5-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

17
bîtiq linzàlàr uchun bu nuqtà linzàning gåîmåtrik màrkàzi bilàn
mîs kålàdi.
Fîkus  màsîfàsi.  Linzàning  îptik  kuchi.  Endi  ikkiyoqlàmà
qàvàriq linzàgà pàràllål nurlàr dàstàsi tushàyotgàn hîlni ko‘ràylik
(9- ràsm). Linzàdàn o‘tib singàn nurlàrning bàrchàsi F nuqtàdà
kåsishishàdi và bu nuqtà linzàning fîkusi dåyilàdi. Linzàning fîkusi
uning hàr ikkàlà tîmînidà, bir õil màsîfàdà jîylàshgàn bo‘làdi.
Linzàning îptik màrkàzidàn fîkusigàchà bo‘lgàn màsîfà (f = OF)
linzàning fîkus màsîfàsi dåyilàdi.
Fîkus màsîfàsigà tåskàri
D
f
=
1
                                                    (5.1)
kàttàlik linzàning îptik kuchi dåyilàdi. Uning birligi – diîptriya
(dptr). 1 diîptriya – fîkus màsîfàsi 1 m gà tång bo‘lgàn linzàning
îptik  kuchi: 
m
1
dptr
1
=
.  Îptik  kuchi  musbàt  bo‘lgàn  linzàlàr
(qàvàriq linzàlàr) – yig‘uvchi, îptik kuchi mànfiy bo‘lgàn linzàlàr
(bîtiq  linzàlàr)  –  sîchuvchi  linzàlàr  bo‘làdi.  Dåmàk,  yig‘uvchi
linzàlàrdàn fàrqli ràvishdà sîchuvchi linzàlàrning fîkuslàri màv-
hum bo‘làdi. Ulàrning fîkusi linzàning bîsh îptik o‘qigà pàràl-
lål  ràvishdà  tushib,  ularda  singàn  nurlàrni  tåskàri  tîmîngà  dà-
vîm  ettirgan  holda  tîpilgàn  kåsishish  nuqtàsi  bilàn  mîs  kålàdi
(10- ràsm).
F
f
9- rasm.
F
F
10- rasm.
2  Fizika, II qism
O
O
www.ziyouz.com kutubxonasi

18
Yupqà linzà fîrmulàsi. Yupqà linzà fîrmulàsi – buyumdàn
linzàgàchà  (a),  linzàdàn  tàsvirgàchà  bo‘lgàn  (b)  màsîfàlàr  và
linzàning  fîkus  màsîfàsi  (f )  îràsidàgi  munîsàbàtni  ifîdàlàydi
(11- ràsm).
Yig‘uvchi linzà uchun bu fîrmulà quyidàgi ko‘rinishgà egà:
1
1
1
a
b
f
+ = .                                                (5.2)
Àgàr  (5.1)  ifîdàni  e’tibîrgà  îlsàk,  yupqà  linzà  fîrmulàsini
quyidàgichà yozish mumkin:
1
1
a
b
D
+ =
.                                                (5.3)
Sîchuvchi linzà uchun f và b màsîfà mànfiy bo‘làdi và yupqà
linzà fîrmulàsini quyidàgichà yozish mumkin:
1
1
1
a
b
f
- = - .                                               (5.4)
Linzàlàr yordàmidà tàsvirlàr hîsil qilish. Linzàlàr yordàmidà
tàsvir hîsil qilish quyidàgi uchtà nur yordàmidà àmàlgà îshirilàdi:
1. Linzàning bîsh îptik o‘qigà pàràllål ràvishdà yo‘nàlgàn và
linzàdà singàndàn so‘ng ikkinchi fîkusidàn o‘tuvchi nur (11- ràsmdà
1 nur).
2. Linzàning îptik màrkàzidàn o‘tuvchi và o‘z yo‘nàlishini
o‘zgàrtirmày sàqlîvchi nur (11- ràsmdà 2 nur).
3. Linzàning birinchi fîkusidàn o‘tuvchi và linzàdà singàndàn
so‘ng uning bîsh îptik o‘qigà pàràllål ràvishdà yo‘nàluvchi nur
(11- ràsmdà 3 nur).
12- ràsmdà  h  o‘lchamli  jismning  yig‘uvchi  linzà  yordàmidà
hîsil qilingàn tàsviri H ko‘rsàtilgàn. Òàsvirning chiziqli o‘lchami
H ning, jismning chiziqli o‘lchami h gà nisbàti linzàning chiziqli
kàttàlàshtirishi Ê dåyilàdi. Dåmàk,
K
H
h
=
.                                                    (5.5)
1
2
3
h
F
H
a
b
11- rasm.
F
O
www.ziyouz.com kutubxonasi

19
Sîchuvchi linzàlàr yordàmidà
tàsvirlàr  hîsil  qilish  yuqîridà  tà’-
kidlàngàn  nurlàrni  dàvîm  ettirish
bilàn hîsil qilinàdi (12- ràsm).
Ìuràkkàb  tåõnik  muàmmî-
làrni yechish màqsàdidà bà’zàn bir
vàqtning o‘zidà hàm yig‘uvchi, hàm
sîchuvchi  linzàlàr  màjmuàsidàn
fîydàlànilàdi.
Sinîv sàvîllàri
1. Linzà dåb qàndày jismlàrgà àytilàdi? 2. Linzàlàr qàndày mîddàlàrdàn
yasàlàdi  và  nimà  uchun?  3.  Òàshqi  ko‘inishigà  qàràb  linzàlàr  qàndày
turlàrgà bo‘linàdi? 4. Îptik õususiyatlàrigà qàràb-chi? 5. Yupqà linzà dåb
qàndày linzàgà àytilàdi? 6. Linzàning bîsh îptik o‘qi deb nimaga aytiladi?
7. Linzàning îptik màrkàzi qàndày nuqtà? 8. Linzàning fîkusi dåb qàndày
nuqtàgà àytilàdi? 9. Linzàning nåchtà fîkusi bîr và ulàr qàndày jîylàshgàn?
10. Linzàning fîkus màsîfàsi nima? 11. Linzàning îptik kuchi dåb nimàgà
àytilàdi và uning SI dàgi birligi nima? 12. Qàndày linzàlàrgà yig‘uvchi và
qàndày linzàlàrgà sîchuvchi linzàlàr dåyilàdi? 13. Sîchuvchi linzàlàrning
fîkuslàri qàndày àniqlànàdi? 14. Yupqà linzà fîrmulàsi nimàni ifîdàlàydi?
15. Yupqà linzà fîrmulàsini yozing. 16. Sîchuvchi linzà uchun f và b làr
qàndày bo‘làdi? 17. Linzàlàr yordàmidà tàsvir hîsil qilish qàndày nurlàr
yordàmidà bàjàrilàdi? 18. Linzàning chiziqli kàttàlàshtirishi dåb nimàgà
àytilàdi?  19. Sîchuvchi  linzà  yordàmidà  tàsvir  qàndày  hîsil  qilinàdi?
20. Bir vàqtning o‘zidà yig‘uvchi và sîchuvchi linzàlàrdàn fîydàlànilàdimi?
Yorug‘likning  to‘lqin  nàzàriyasi.
Gyuygåns  prinsipi
Ì à z m u n i :  to‘lqin nàzàriyaning àsîslàri; Gyuygåns prin-
sipi; to‘lqin nàzàriyaning kàmchiliklàri.
Òo‘lqin nàzàriyaning àsîslàri. 1- § dà qàyd etilgànidåk, yorug‘-
likning  intårfårånsiyasi  và  difràksiyasini  kîrpuskular  nàzàriya
àsîsidà tushuntirishning ilîji bo‘lmàgàn. Àynàn shu hîdisàlàr hà-
qidà  mulîhàzà  yuritgàn  ingliz  fizigi  R . G u k   (1635–1703)  và
gîllàndiyalik  fizik  X . G y u y g å n s   (1629–1695)  yorug‘likning
to‘lqin tàbiàtigà egàligi hàqidàgi fikrlàrni îlg‘à surishgàn. Ushbu
nàzàriyagà  ko‘ra,  yorug‘lik  to‘lqinlàrining  mànbàdàn  tàrqàlishi
suvgà tîsh tàshlàgàndà hîsil bo‘làdigàn to‘lqinlàrning tàrqàlishidåk
h
H
O
12- rasm.
6-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

20
tàsàvvur qilingàn. Òo‘lqin nàzàriyagà muvîfiq
yorug‘lik to‘lqinlàri elàstik to‘lqinlàrdàn ibîràt
bo‘lib, efir dåb ataluvchi màõsus muhitdà tàr-
qàlishi lîzim bo‘lgàn. Ya’ni måõànik to‘lqinlàr
suv sirtidà tàrqàlgànidåk, yorug‘lik to‘lqinlàri
efirdà tàrqàlàdi, dåb hisîblàngàn.
Gyuygåns  prinsipi.  Yorug‘likning  tàrqàli-
shini tushuntirish màqsàdidà Gyuygåns quyi-
dàgi prinsipni tàklif qilàdi (I qism, 29- § ga
qàràng).  Ìuhitning  yorug‘lik  to‘lqini  yetib
bîrgàn hàr bir nuqtàsi ikkilàmchi to‘lqinlàrning
nuqtàviy mànbàyi bo‘làdi.
Ikkilàmchi to‘lqinlàrgà urinmà sirt kåyingi paytdagi to‘lqinlar
sirti  bo‘lib  (13- ràsm),  tàrqàlàyotgàn  to‘lqinlàrning  shu  îndàgi
to‘lqin frîntini ko‘rsàtàdi. Bir fàzàdà tåbrànàyotgàn muhit nuqtà-
làrining gåîmåtrik o‘rni to‘lqin sirti, qàràlàyotgàn vàqtdà tåbrànish
yetib bîrgàn nuqtàlàrning gåîmåtrik o‘rni esà to‘lqin frînti dåyilàdi.
Frîntning  shàkligà  qàràb,  to‘lqinlàr  yassi  và  sfårik  to‘lqinlàrgà
àjràtilàdi.
Bir  jinsli,  izîtrîp  muhitdà  tàrqàlàyotgàn  sfårik  to‘lqinning
t vàqtdàgi  frînti  S
1
  bo‘lsin.  Gyuygåns  prinsipigà  àsîsàn,  S
1 
dà
yotgàn  nuqtàlàrning  hàr  biri  v·Dt  ràdiusli  sfårik  to‘lqinlàrning
ikkilàmchi nuqtàviy mànbàyigà àylànàdi và t + Dt pàytdàgi to‘lqin
frînti  bu  ikkilàmchi  to‘lqinlàrgà  urinmà  sirtdàn  ibîràt  bo‘làdi.
Shu bilàn birgà yorug‘lik to‘lqinlàri elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn
ibîràtligi hàm bizgà mà’lum.
Òo‘lqin  nàzàriyaning  kàmchiliklàri.
Yorug‘likning  to‘lqin  nàzàriyasi  judà  ko‘p
hîdisàlàrni tushuntirib bårà îlgàn bo‘lsà-dà
(bu hîdisàlàr bilàn kåyingi màvzulàrdà bàtàfsil
tànishàmiz),  mà’lum  kàmchiliklàrdàn  hàm
xîli emàs edi. Bu kàmchiliklàrning eng asosiysi
uning efir dåb ataluvchi muhitdà tàrqàlishiga
oid mulîhàzàdir. Efirni «såzish» màqsàdidà
o‘tkàzilgàn ko‘plàb tàjribàlàr esa muvàffàqiyat-
sizlikkà  uchràdi.  Bundàn  tàshqàri,  yorug‘-
likning  to‘lqin  nàzàriyasi  biz  kåyingi  bîbdà
tànishàdigàn jismlàrning nurlànishi, fîtîeffåkt,
Êîmptîn  effåkti  kàbi  bà’zi  hîdisàlàrni  tu-
shuntirishgà hàm îjizlik qildi.
X. GYUYGENS
(1629–1695)
S
1
S
2
v · Dt
13- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

21
Sinîv sàvîllàri
1. Yorug‘lik to‘lqin nàzàriyaning yaratilishini nimà tàqîzî etgàn?
2. Bu nàzàriyaning muàlliflàri kimlàr? 3. Yorug‘lik to‘lqinlàri qàndày
tàsàvvur qilingàn? 4. Efir qàndày muhit? 5. Gyuygåns prinsipini aytib
bering.  6. To‘lqin  sirti  và  to‘lqin  frînti  nima?  7.  Yorug‘lik  to‘lqin
nàzàriyasining kàmchiliklàri nimadan iborat?
Yorug‘lik  intårfårånsiyasi
Ì à z m u n i :  yorug‘lik to‘lqinlàrining intårfårånsiyasi; to‘l-
qinlàrning kîgåråntligi; yorug‘lik to‘lqinlàrining supårpîzitsiyasi;
màksimumlar  và  minimumlar  shàrtlàri;  màksimumlar  và  mini-
mumlar shàrtlàrini yo‘l fàrqi îrqàli ifîdàlàsh.
Yorug‘lik  to‘lqinlàrining  intårfårånsiyasi.  Biz  hîzirgàchà
yorug‘likning  to‘g‘ri  chiziq  bo‘ylàb  tàrqàlish,  qàytish  và  sinish
qînunlàri bilàn tànishdik. Bu qînunlàr yorug‘likning hàr ikkàlà:
hàm  kîrpuskular,  hàm  to‘lqin  nàzàriyasi  àsîsidà  tushuntirilishi
mumkin. Endi esà yorug‘likning fàqàt to‘lqin nàzàriyasi tushun-
tirà îlàdigàn bà’zi hîdisàlàr bilàn tànishàmiz. Ulàrdàn biri yorug‘lik
intårfårånsiyasidir.
Yorug‘lik intårfårånsiyasi dåb, ikki (yoki bir nåchtà) kîgårånt
yorug‘lik  to‘lqinlàrining  qo‘shilishi  nàtijàsidà  yorug‘lik  îqimining
fàzîdà  qàytà  tàqsimlànishigà,  ya’ni  bà’zi  jîylàrdà  màksimum  va
bîshqà  jîylàrdà  minimum  intånsivliklàrning  vujudgà  kålishigà
àytilàdi.
Yuqîridà tà’kidlàngànidåk, hàr qàndày yorug‘lik to‘lqini emàs,
fàqàtginà  kîgårånt  yorug‘lik  to‘lqinlàriginà  intårfårånsiyagà
kirishishi mumkin. Õo‘sh, kîgårånt yorug‘lik to‘lqinlari dåb qàndày
yorug‘lik to‘lqinlàrigà àytilàdi?
Òo‘lqinlàrning kîgåråntligi. Êîgårånt to‘lqinlàr dåb, chàstîtàlàri
(to‘lqin  uzunliklàri)  tång  và  fàzàlàrining  fàrqi  o‘zgàrmàs  bo‘lgàn
to‘lqinlàrgà àytilàdi.
Bundày shàrtni mînîõrîmàtik to‘lqinlàrginà qànîàtlàntirishi
mumkin.  Ìînîõrîmàtik  to‘lqinlàr  –  bir  õil  chàstîtàli  (to‘lqin
uzunlikli)  và  o‘zgàrmàs  àmplitudàli  to‘lqinlàr.  Òurli  yorug‘lik
mànbàlàridàn mînîõrîmàtik yorug‘lik to‘lqinlàri chiqmàgànligi
uchun  ham  ulàr  intårfårånsiyagà  kirishishmàydi.  Àynàn  shu
sàbàbli,  ikkità  elåktr  làmpîchkàsi  bilàn  yoritilàyotgàn  stîlning
ustidà intårfårånsion mànzàrà hîsil bo‘lmàydi. Turli mànbàlàrdàn
7-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

22
chiqàyotgàn yorug‘liklàrning nimà sàbàbdàn mînîõrîmàtik bo‘là
îlmàsligini tushunish uchun yorug‘likning pàydî bo‘lish måõà-
nizmini tàhlil qilish kåràk. Yorug‘lik mànbà àtîmlàrining g‘àlàyon-
làngàn hîlàtdàn àsîsiy hîlàtgà o‘tishidà chiqàrilib, judà qisqà
vaqt (10
-8
s) dàvîm etàdi. Bundày nurlànish hàr bir mànbàdàgi
àtîmlàrning o‘zigàginà õîs bo‘lgànligi uchun hàm, håch qàchîn
ikkità mànbàdàn chiqàdigàn yorug‘lik mînîõrîmàtik bo‘là îlmàydi.
U holda intårfårånsiya mànzàràsini hîsil qilish uchun nimà
qilmîq  kåràk?  Bu  muàmmîni  yechishning  yagînà  yo‘li  bittà
mànbàdàn chiqàyotgàn yorug‘lik nurini ikkigà àjràtib (shundà ulàr
mînîõrîmàtik bo‘làdi), turli îptik yo‘llar o‘tgandan so‘ng ulàrni
yana qo‘shishdan iborat. Îptik yo‘llàrning fàrqi o‘zgàrmàs bo‘lsà,
fàzàlàr fàrqi hàm o‘zgàrmàs bo‘làdi. Bungà erishishning ko‘plàb
usullàri màvjud bo‘lib, ulàr bilàn quyidà tànishàmiz. Endi màksi-
mum  và  minimum  intånsivliklàr  hîsil  bo‘lish  måõànizmi  bilàn
tànishàylik.
Yorug‘lik to‘lqinlàrining supårpîzitsiyasi. Bîshqà bàrchà to‘l-
qinlàr kàbi, yorug‘lik to‘lqinlàri uchun hàm supårpîzitsiya prin-
sipi  o‘rinlidir.  Bîshqàchà  àytgàndà,  to‘lqinlàrning  qo‘shilishi
nàtijàsidà hîsil bo‘lgàn to‘lqinning elåktr (màgnit) màydîn kuch-
làngànligi qo‘shiluvchi to‘lqinlàr elåktr (màgnit) màydîn kuchlàn-
gànliklàrining shu nuqtàdàgi qiymàtlàrining våktîriàl yig‘indisigà
tång.  Ikkità  x
1
 = A
1
cos(wt + j
1
)  và  x
2
 = A
1
cos(wt + j
2
)  kîgårånt
yassi yorug‘lik to‘lqinlàrining qo‘shilishi nàtijàsidà fàzîning mà’lum
bir nuqtàsidà quyidàgi àmplitudàli tåbrànish vujudgà kålàdi:
A
A
A
A A
2
1
2
2
2
1 2
2
1
2
=
+
+
-
cos(
)
j
j .                  (7.1)
Bu yerdà (j
2
 - j
1
) – qo‘shilàyotgàn to‘lqinlàrning fàzàlàr fàrqi.
Àgàr to‘lqin intånsivligi àmplitudàning kvàdràtigà prîpîrsiînàl-
ligini (I~À
2
) e’tibîrgà îlsàk, (7.1) ni quyidàgichà yozish mumkin:
I
I
I
I I
=
+
+
-
1
2
1 2
2
1
2
cos(
)
j
j .                  (7.2)
Ushbu ifîdà ikkità kîgårånt yorug‘lik to‘lqinlàrining qo‘shilishi
nàtijàsidà hîsil bo‘lgàn to‘lqin intånsivligi I ni dàstlàbki to‘lqinlàr
intånsivligi I
1
 và I
2
 làr îrqàli ifîdàlàydi.