O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Råntgån  nurlàri
Ì à z m u n i :   råntgån  nurlàri;  råntgån
trubkàsi;  råntgån  nurlàri  –  elåktrîmàgnit
to‘lqinlàr; råntgån nurlàrining qo‘llànilishi.
Råntgån nurlàri. Nåmis fizigi V.Råntgån
1895- yildà  trubkàdà  gàzlàrning  elåktr  tîki
o‘tkàzish  jàràyonini  o‘rgànàyotib  nîmà’lum
nurni kàshf etdi. Êåyinchàlik esà ungà råntgån
nurlàri dåb nîm bårishdi. Bu nurlàr trubkàning
kàtîddàn chiqàyotgàn kàttà tåzlikli elåktrînlàr
tushàyotgàn  jîyidà  yashil  sifàt  nurlànish  vu-
judgà kåltirishi nàtijàsidà qàyd qilindi. Råntgån
V. RENTGEN
(1845–1923)
16-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

54
nurlàrining  îddiy  nur  uchun  nîshàffîf  hisîblànuvchi  îdàm
tanasi, qîrà qîg‘îz, kàrtîn và yupqà måtàll qàtlàmlàrdàn îsînginà
o‘tà îlish qîbiliyatigà egàligi àniqlàndi.
Råntgån  trubkàsi.  Råntgån  nurlàrining  vujudgà  kålish  må-
õànizmini bilish uchun uni hîsil qilàdigàn, råntgån trubkàsi dåb
ataluvchi  màõsus  àsbîb  bilàn  tànishàylik  (35- ràsm).  Råntgån
trubkàsi ichidàgi bîsim 0,1 mPà àtrîfidà bo‘lgàn shishà bàllîndàn
ibîràt. Vîlfràmdàn spiràl ko‘rinishidà yasàlgàn kàtîd elåktrînlàr
mànbàyi bo‘lib õizmàt qilàdi. Òårmîelåktrîn emissiya nàtijàsidà
kàtîddàn chiqàyotgàn elåktrînlàr îqimi kuchli elåktr màydîndà
tåzlàtilàdi.  Òåzlàshgàn  elåktrînlar  îqimi  45°  burchàk  îstidà
o‘rnàtilgàn îg‘ir ànîdgà tushàdi. Ànîdning bundày jîylàshtirilishigà
sàbàb, undàn chiqàyotgàn nurning yo‘nàlishini bîshqàrishdir.
Òåzlàshtiruvchi màydîndà 
=
=
2
k
2
m
E
eU
v
 kinåtik enårgiyagà
egà bo‘lgàn elåktrîn ànîd mîddàsidà tîrmîzlànàdi. Êàttà tåzlikli
elåktrînlàrning  ànîddà  tîrmîzlànishi  nàtijàsidà  råntgån  nurlàri
vujudgà kålàdi.
Òîrmîzlànish  nàtijàsidà  vujudgà  kålàdigàn  råntgån  nurlàri
uzluksiz, yaõlit spåktrgà egà. Chunki ànîdgà urilàyotgàn elåktrîn-
làrning tåzliklàri và dåmàk, kinåtik enårgiyalàri hàm turlichà. Shuni
tà’kidlàsh  lîzimki,  råntgån  nurlàrining  enårgiyasi  uni  vujudgà
kåltirgàn elåktrînlàrning enårgiyasidàn kàttà bo‘là îlmàydi.
Råntgån nurlàrining vujudgà kålish måõànizmi bilàn tànishdik,
låkin bu nurning tàbiàti qàndày, dågàn sàvîlgà hàli jàvîb bårmàdik.
Råntgån nurlàri – elåktrîmàgnit to‘lqinlàr. Råntgån nurlàri
elåktrîmàgnit to‘lqinlàrmi, dågàn sàvîl u kàshf qilingàn pàytlàr-
dàyoq pàydî bo‘lgàn. Låkin bu sàvîlgà jàvîb bårish uchun råntgån
nurlàrining  to‘lqin  õususiyatigà  egà  ekànligini  isbîtlàsh  taqozo
U = 50–200 kV Elektronlar
Katod
Anod
Rentgen nurlari
35- rasm.
8–12 V
www.ziyouz.com kutubxonasi

55
qilinadi. Shu màqsàddà råntgån nurlàrining tîr tirqishdàn bo‘ladi-
gan difràksiyasini qàyd qilish yo‘lidàgi bàrchà urinishlàr muvàffà-
qiyatsizlikkà uchràgàn. Àmmî 1912- yildà nåmis fizigi Ì.Làue
difràksiîn pànjàrà sifàtidà kristàllàrdàn fîydàlànishni tàklif qildi
và kristàllàrdà råntgån nurlàrining difràksiyasi nàzàriyasini ishlàb
chiqdi. Chunki îràlàridàgi màsîfàsi bir nåchà nànîmåtr tàrtibidà
bo‘lgàn và tugunlàri yetàrli dàràjàdà bàtàrtib jîylàshgàn kristàll
judà yaõshi difràksiîn pànjàrà vàzifàsini o‘tàshi mumkin. V.Fridriõ
và P.Êni ppinglàr  tîmînidàn o‘tkàzilgàn tàjribàlàrdà Ì.Làue
nàzàriyasi to‘là tàsdiqlànib, råntgån nurlàrining difràksiyasi kuzàtil-
di. Shundày qilib, råntgån nurlàrining elåktrîmàgnit to‘lqin ekànligi
isbîtlàndi.  Råntgån  nurlàri  elåktrîmàgnit  to‘lqinlàr  shkàlàsidà
ultràbinàfshà  và  g- nurlàr  îràlig‘idà  jîylàshgàn  bo‘lib,  to‘lqin
uzunligi 100 nm dàn 10
-5
 nm gàchà bo‘lgàn elåktrîmàgnit to‘lqin-
làrdàn ibîràtdir.
Råntgån  nurlàrining  qo‘llànilishi.  Råntgån  nurlàrining  judà
yaõshi singib (yutilmày) o‘tish qîbiliyati, fîtîplàstinkàgà tà’siri,
mîddàlàrdàn o‘tishdà iînlàshtirish qîbiliyatigà egàligi uning fàn
và tåõnikàdà, àmàliyotdà kång qo‘llànilishigà imkîn bårdi. Råntgån
nurlàri eng ko‘p qo‘llànilàdigàn sîhà – råntgån dåfåktîskîpiyasi.
Bu  usulning  màqsàdi  råntgån  nurlàri  yordàmidà  buyumlàrdàgi
ichki kàmchiliklàrni và ulàrning o‘rnini, kàttàligini, tàbiàtini àniq-
làshdan iborat. Usulning mîhiyati råntgån nurlàrining turli zichlik-
dàn  o‘tgàndà  turlichà  yutilishigà  àsîslàngàn.  Ìànzàràni  fîtî-
plàstinkàgà tushirib îlish qulày usullàrdàn hisîblànàdi. Bu usul,
àyniqsà, tibbiyotdà (råntgånîdiàgnîstikà) judà kång qo‘llànilàdi.
Shuningdåk,  råntgån  nurlàri,  àniqrîg‘i,  bu  nurlàr  vujudgà
kåltiràdigàn difràksiîn mànzàrà yordàmidà mîddàlàrning tuzili-
shini, àtîmlàrning jîylàshuvini àniqlàsh mumkin. Bu usul råntgån
strukturà ànàlizi dåyilàdi.
Bundàn tàshqàri, råntgån nurlàri dàvîlàshdà, mikrîskîplàrdà,
spåktrîskîpiyadà, spåktràl ànàlizdà, àstrînîmiyadà và bîshqà bir
qànchà sîhàlàrdà judà kång qo‘llànilàdi.
Sinîv sàvîllàri
1. Råntgån nurlàrini kim và qàchîn kàshf qilgàn? 2. U qàndày kàshf
qilingàn? 3. Uning qàndày õususiyatlàri àniqlàngàn? 4. Råntgån nurlàri
qàndày hîsil qilinàdi? 5. 35- ràsmdàgi mànzàràni tushuntirib båring. 6. Ànîd
45°
 
burchàk îstidà o‘rnàtilishigà sàbàb nimà? 7. Råntgån nurlàri qàndày
vujudgà kålàdi? 8. Òîrmîzlànish råntgån nurlàrining spåktri qàndày bo‘làdi?
9. Nimà uchun råntgån nurlàrining enårgiyasi uni vujudgà kåltirgàn elåktrîn-
www.ziyouz.com kutubxonasi

56
ning enårgiyasidàn kàttà bo‘là îlmàydi? 10. Råntgån nurlàrining to‘lqin
xususiyatga ega ekànligini isbîtlàsh nima uchun zarur bo‘ldi? 11. Ì.Làue
tàklifining mîhiyati nima? 12. Làuening g‘îyasi tàjribàdà isbîtlàndimi?
13. Òàjribà nàtijàsidàn qàndày õulîsà chiqàrish mumkin? 14. Råntgån
nurlàrining to‘lqin uzunligi qanday? 15. Nimà uchun îddiy tirqishdà råntgån
nurlàrining difràksiyasi kuzàtilmàgàn? 16. Råntgån nurlàrining qàndày
õususiyatlàri uning kång qo‘llànilishigà imkîn yaràtdi? 17. Råntgån dåfåk-
tîskîpiyasining mîhiyati nimàdàn iborat? 18. Råntgån strukturà ànàlizi
nimàni àniqlàshgà imkîn båràdi? 19. Råntgån nurlàridan yanà qàyårlàrdà
fîydàlànilàdi? 20. Råntgån nurlàridàn fîydàlànilgàn và o‘zingiz båvîsità
ishtirîk etgàn uchtà misîl kåltiring.
Ìàsàlà yechish nàmunàlàri
1 - m à s à l à .  Intårfårånsiyagà kiruvchi nurlàrning îptik yo‘l
fàrqi 1,9 · 10
-6
 m bo‘lsin. Undà ko‘zgà ko‘rinuvchi yorug‘lik uchun
(7,6 · 10
-7
 m dàn 3,8 · 10
-7
 m gàchà): 1) màksimàl kuchàytirilgàn;
2) màksimàl susàytirilgàn to‘lqin uzunliklàr àniqlànsin.
Bårilgàn:
d = 1,9 · 10
-6
 m;
l
1
 = 7,6 · 10
-7
 m;
l
2
 = 3,8 · 10
-7
 m.
______________
1) l
max
 = ?
2) l
min
 = ?
Yechish. 1. Intårfårånsiya nàtijàsidà
màksimàl kuchàyuvchi yorug‘lik to‘lqin-
làri quyidàgi shàrtdàn àniqlànàdi:
d = kl, (k = 0, 1, 2, ...)     (1)
Bundàn
l
d
=
k
.                           (2)
(2)  ifîdàgà  kàttàliklàrning  sîn  qiymàtlàrini  qo‘yish  k  ning
k = 3, k = 4, k = 5 qiymàtlàridàginà to‘lqin uzunliklàri so‘ràlgàn
îràliqdà yotishini ko‘rsàtàdi:
l
max
,
,
(
)
=
=
×
=
×
-
-
1 9 10
3
6
7
6 33 10
3
m, k
;
l
max
,
,
(
)
=
=
×
=
×
-
-
1 9 10
4
6
7
4 75 10
4
m, k
;
l
max
,
,
(
)
=
=
×
=
×
-
-
1 9 10
5
6
7
3 8 10
5
m, k
.
2. Intårfårånsiya nàtijàsidà màksimàl susàyuvchi yorug‘lik to‘l-
qinlàri quyidàgi shàrtdàn àniqlànàdi:
d
l
=
+
=
(
) , (
, , , , ...)
2
1
0 1 2 3
2
k
k
,                      (3)
max
max
max
www.ziyouz.com kutubxonasi

57
Bundàn
l
d
=
+
2
2
1
k
.                                                       (4)
Êàttàliklàrning qiymàtlàrini (4) gà qo‘yish k ning k = 2, k = 3,
k = 4 qiymàtlàri uchunginà to‘lqin uzunliklàri so‘ràlgàn îràliqdà
yotishini ko‘rsàtàdi:
l
min
,
(
)
,
(
)
=
=
×
=
×
×
× +
-
-
2 1 9 10
2 2 1
6
7
7 6 10
2
m
m, k
;
l
min
,
(
)
,
(
)
=
=
×
=
×
×
× +
-
-
2 1 9 10
2 3 1
6
7
5 43 10
3
m
m, k
;
l
min
,
(
)
,
(
)
=
=
×
=
×
×
× +
-
-
2 1 9 10
2 4 1
6
7
4 22 10
4
m
m, k
.
J à v î b :
1. l
l
l
max
max
max
,
,
,
=
×
=
×
=
×
-
-
-
6 33 10
4 75 10
3 8 10
7
7
6
m;
m;
m;
2. l
l
l
min
min
min
,
,
,
=
×
=
×
=
×
-
-
-
7 6 10
5 43 10
4 22 10
7
7
7
m;
m;
m.
2 - m à s à l à .   Êångligi  2  sm  và  dàvri  5 · 10
-6
  m  bo‘lgàn
difràksiîn pànjàrà qizil nur uchun (l = 7 · 10
-7
 m) ikkinchi tàrtibli
spåktrdà (k = 2), qàndày to‘lqin uzunliklàrni àjràtà îlishi mumkin?
Bårilgàn:
s = 2 sm = 2 · 10
-2
 m;
d = 5 · 10
-6
 m;
l = 7 · 10
-7
 m;
k = 2.
______________
Dl = ?
Yechish.  Pànjàràning  àjràtà  îlish
qîbiliyati quyidàgichà àniqlànàdi:
kN =
l
Dl
,                  (1)
bundàn        Dl =
×
l
k N
.               (2)
Bu yerdà                        N
s
d
=  –                                        (3)
– difràksiîn pànjàràdàgi shtriõlàr sîni, d – pànjàrà dîimiysi.
(3) ni hisîbgà îlib, (2) ni qàytà yozàmiz:
Dl =
×
×
l d
k s
.                                                    (4)
Êàttàliklàrning sîn qiymàtlàrini qo‘yib tîpàmiz:
l =
=
×
×
× ×
× ×
-
-
-
-
7 10
5 10
2 2 10
7
6
2
10
0 875 10
m
m
,
.
J à v î b :  
Dl =
×
-
0 875 10
10
,
m .
min
min
min
max
max
max
min
max
min
www.ziyouz.com kutubxonasi

58
3 - m à s à l à .  Yorug‘likning hàvîdàn îsh tuzi kristàligà tushi-
shidàgi Bryustår burchàgi 57°. Yorug‘likning shu kristàlldàgi tåzligi
àniqlànsin.
Bårilgàn:
i
B
 = 57°;
n
1
 = 1
___________
v
2
 = ?
Yechish. Bryustår qînunigà muvîfiq:
=
=
2
1
21
tg
B
n
n
i
n
.               (1)
Àgàr n
1
 = 1 và  n
c
2
2
=
v
 ekànligini e’tibîrgà îlsàk,
=
2
tg
B
c
i
v
                                                   (2)
ni  hîsil  qilàmiz.  Bu  yerdà  c = ×
3 10
8
m
s
  –  yorug‘likning
bo‘shliqdàgi tåzligi.
(2) ifîdàdàn v
2
 ni tîpamiz:
=
2
tg
B
c
i
v
.                                                     (3)
Êàttàliklàrning sîn qiymàtlàrini qo‘yib hisoblaymiz:
v
2
8
8
3 10
57
2 10
=
= ×
×
tg
m
s
m
s
o
.
J à v î b :  v
2
8
2 10
= ×
m
s
.
Ìustàqil yechish uchun màsàlàlàr
1. Àgàr yoritilgànlik 100 000 lx bo‘lsà, quyoshli kundà 100 sm
2
 li
yuzàgà qàndày yorug‘lik îqimi tushàdi? (F = 1000 lm.)
2.  Yorug‘lik  nuri  dielåktrikdàn  vàkuumgà  o‘tàdi.  Òo‘là  qàytish
burchàgi  42°  gà  tång.  Yorug‘likning  dielåktrikdàgi  tåzligi
àniqlànsin. (v
2
 = 2,02 · 10
8
 m/s.)
3. Yorug‘lik nuri hàvîdàn shishàgà (n = 1,5) yo‘nàltirilgàn. Qàyt-
gàn  và  singàn  nurlàr  îràsidàgi  burchàk  90°  gà  tång  bo‘lsà,
tushish và yutish burchàklàri tîpilsin. (i
1
 = 56°, i
2
 = 34°.)
4. Spirt  uchun  to‘là  qàytish  burchàgi  47°  gà  tång.  Spirtning
sindirish ko‘rsàtkichi tîpilsin. (n » 1,4.)
5. To‘lqin uzunligi 0,52 · 10
-6
 m bo‘lgàn mînîõrîmàtik nurning
pàràllål dàstàsi 61°10¢ burchàk îstidà hàvîdàgi sîvun pufàgigà
tushdi. Àgàr kuzàtish qàytàyotgàn yorug‘lik uchun îlib bîrilsà,
www.ziyouz.com kutubxonasi

59
pufàkning qàndày qàlinligidà intårfårånsiya yo‘llàri kuzàtilàdi?
(d = 0,13 · 10
-6
 m.)
6. Kångligi  2 · 10
-6
  m  bo‘lgan  tirqishgà  0,589 · 10
-6
  m  to‘lqin
uzunlikli mînîõrîmàtik yorug‘lik pårpåndikular tushmîqdà.
Yorug‘lik màksimumi kuzàtilàdigàn bàrchà burchàklàr àniqlàn-
sin. (j
1
 = 26°; j
2
 = 47°24¢.)
7. Hàr bir millimåtridà 500 tà shtriõi (tirqishi) bo‘lgàn difràksiîn
pànjàràgà  0,5 · 10
-6
  m  to‘lqin  uzunlikli  yassi  mînîõrîmàtik
to‘lqin  tushmîqdà.  Àgàr  nurlàr  tikkà  tushàyotgàn  bo‘lsà,
spåktrning kuzàtish mumkin bo‘lgàn eng kàttà tàrkibiy qismi
àniqlànsin. (k
max
 = 4.)
8. Quyoshdàn kålàyotgàn yorug‘lik nuri ko‘l sirtidàn qàytàyot-
gàndà màksimàl qutblàngàn bo‘lishi uchun Quyosh gîrizîntgà
nisbàtàn qàndày burchàk îstidà bo‘lishi kåràk? (g = 37°.)
Test savollari
1. Yorug‘likning to‘lqin uzunligi deb, yorug‘lik ... aytiladi.
A. Ma’lum vaqt ichida bosib o‘tgan yo‘lga.
B. Bir davrga o‘tadigan masofaga.
C. Uzluksiz tarqalgan nurga.
D. Juda kichik vaqt oralig‘idagi masofaga.
2. Yorug‘lik qanday tabiatlarga ega?
A. Korpuskular.
B. Òo‘lqin.
C. Elektromagnit.
D. Difraksiya.
E. Òo‘gri javob A va B.
3. Yorug‘lik manbayidan fazoviy burchak bo‘ylab tarqalayotgan
yorug‘lik oqimining shu fazoviy burchakka nisbati bilan aniqla-
nadigan fizik kattalikka nima deyiladi?
A. Yorug‘lik oqimi.
B. Fotometriya.
C. Yoritilganlik.
D. Yorug‘lik kuchi.
E. Nurlanish oqimi.
4. Yorug‘lik oqimining SI  sistemasidagi birligi nima?
A. Luks. B. Lumen. C. Kandela. D. Sham. E. Steradian.
5. ... deb, fotoplastinkada qayd qilingan tayanch va jism to‘lqinlari
hosil qilgan interferension manzaraga aytiladi.
A. Difraksiya.
B. Golografiya.
C. Monoxromatik to‘lqinlar.
D. Dispersiya.
E. Interferensiya.
www.ziyouz.com kutubxonasi

60
Bobning asosiy xulosalari
Yorug‘lik  to‘lqini  uzunligi  4,0 × 10
-7
–7,6 × 10
-7
  m  bo‘lgan
elektromagnit to‘lqinlardan iborat.
Yorug‘likning tezligi chekli bo‘lib, u vakuumda c = 300000 km/s =
= 10
8
 m/s tezlik bilan harakatlanadi.
Yorug‘lik  nuri  deganda,  yorug‘lik  energiyasi  tarqaladigan
yo‘nalish  tushuniladi.
Muhitning  absolut  sindirish  ko‘rsatkichi  n  yorug‘likning
bo‘shliqdagi tezligi c ning shu muhitdagi tezligi v ga nisbati kabi
aniqlanadi, ya’ni 
v
c
n = .
Yupqa linza formulasi:
f
b
a
1
1
1
=
+
.
Gyugens prinsipi: muhitning yorug‘lik to‘lqini yetib borgan har
bir nuqtasi ikkilamchi to‘lqinlarning nuqtaviy manbayi bo‘ladi.
Kogerent to‘lqinlar deb, chastotalari (to‘lqin uzunliklari) teng
va fazalarining farqi o‘zgarmas bo‘lgan to‘lqinlarga aytiladi.
Yorug‘lik interferensiyasi deb, ikki (yoki bir necha) kogerent
yorug‘lik to‘lqinlarining qo‘shilishi natijasida yorug‘lik oqimining
fazoda qayta taqsimlanishiga, ya’ni ba’zi joylarda maksimum va boshqa
joylarda minimum intensivliklarning vujudga kelishiga aytiladi.
Yorug‘lik to‘lqinlarining to‘siqni aylanib o‘tishi va geometrik
soya tomonga og‘ishiga yorug‘lik difraksiyasi deyiladi.
Golografiya (yunoncha – to‘la yozuv) – interferensiya manzarasi
yordamida yozuvni va to‘lqin maydonini qayta tiklashning maxsus usuli.
Qutblangan yorug‘lik deb, yorug‘lik vektori tebranish yo‘nalishi-
ning tekis taqsimoti biror usul bilan o‘zgartirilgan yorug‘likka aytiladi.
Malyus  qonuni:
I = I
0
cos
2
a.
Bryuster  qonuni:
tg i
B
 = n
21
.
Dispersiya  deb,  muhit  sindirish  ko‘rsatkichining  yorug‘lik
to‘lqin uzunligiga (chastotasiga) bog‘liqligiga aytiladi.
Nurlanish deb, qizdirilgan modda o‘zidan chiqaradigan elektro-
magnit to‘lqinlar majmuasiga aytiladi.
Atom  o‘zidan  qanday  yorug‘lik  to‘lqini  nurlasa,  shunday
yorug‘lik to‘lqinini yutadi.
Nurlanish va yutilish spektrlariga muvofiq, moddaning kimyo-
viy tarkibini o‘rganish usuliga spektral analiz deyiladi.
Rentgen nurlari – to‘lqin uzunliklari 100 mm dan 10
-5
 km
gacha bo‘lgan elektromagnit to‘lqinlardan iboratdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

61
Biz îldingi bîbdà yorug‘likning hàm zàrràlàr îqimidàn ibîràt
(kîrpuskular nàzàriya) ekànligini tàsdiqlîvchi (gåîmåtrik îptikà),
hàm elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn ibîràt (to‘lqin nàzàriya) ekànligini
tàsdiqlîvchi  jàràyonlàr  (intårfårånsiya,  difràksiya,  qutblànish)
bilàn  tànishdik.  Bulardan  tashqari,  yorug‘likning  kîrpuskular
tàbiàtini tàsdiqlîvchi fîtîeffåkt, Kîmptîn effåkti hîdisàlàri kuzàtil-
gàn. Õo‘sh, yorug‘lik o‘zi nimà, dågàn sàvîlgà àniqrîq jàvîb bårish
pàyti kålmàdimi?
Biz hîzirgàchà o‘rgàngàn klàssik måõànikà àtîmning tuzilishi
và uning spåktrining tàbiàtini tushuntirishgà îjizlik qilàdi. Umumàn
îlgàndà, àtîmlàrning và elåmåntàr zàrràlàrning hàràkàt qînunlàri
qàndày bo‘làdi?
Yuqîridàgi sàvîllàrgà jàvîb izlàsh và ulàrni bir-birigà bîg‘làsh
kvànt måõànikàsining yaràtilishigà îlib kåldi.
Biz quyidà bu fànning vujudgà kålishi và u àsîsidà tushuntirib
bårilàdigàn  fizik  jàràyonlàr  bilàn,  àniqrîg‘i,  kvànt  måõànikàsi
àsîslàri bilàn tànishàmiz.
I I   B O B
Yuqîridà  qàyd  etilgànidåk,  yorug‘likning  tàbiàti  hàqidàgi
màsàlà fiziklàr îldidà turgàn eng kàttà muàmmîlàrdàn biri edi.
Bu muàmmî, àyniqsà, issiqlikdàn nurlànishni o‘rgànish jàràyoni-
dà yaqqîl nàmîyon bo‘ldi. Uni yechish yo‘lidà dàdil g‘îyani ilgàri
surgàn nåmis fizigi Ì.Plànk 1900- yildà «enårgiya fàqàt kichkinà
pîrsiyalàr,  ya’ni  kvàntlàr  ko‘rinishidà  chiqàrilàdi  và  yutilàdi»,
dågàn  fikrni  bildirdi.  1905- yildà  À.Eynshtåyn  fîtîeffåkt  hîdisàsi
uchun o‘z fîrmulàsini yozib,  Plànk gi pîtåzàsini yanàdà rivîjlàn-
tirdi.
Yorug‘likning hàr ikkàlà tàbiàtini hàm tàsdiqlîvchi hîdisàlàr-
ning màvjudligi, u hàr ikkàlà õususiyatgà hàm egà emàsmikàn,
dågàn fikrning tug‘ilishigà sàbàb bo‘ldi. Bu – yorug‘likning kîr-
puskular-to‘lqin duàlizmining pàydî bo‘lishigà îlib kåldi.
KVANT  FIZIKASI  ASOSLARI
KVANT OPTIKASI ELEMENTLARI
www.ziyouz.com kutubxonasi

62
Issiqlikdàn nurlànish.
Issiqlikdàn nurlànish qînunlàri
Ì à z m u n i :   issiqlikdan  nurlànish;  issiqlikdàn  nurlànish
õàràktåristikàlàri;  Êirõgîf  qînuni;  Ståfàn–Bîlsmàn  qînuni;
Vinning siljish qînuni.
Issiqlikdàn nurlànish. Issiqlikdàn nurlànish tàbiàtdà eng ko‘p
tàrqàlgàn elåktrîmàgnit nurlànishdir. U tåmpåràturàsi 0 Ê dàn
fàrq  qilàdigàn  hàr  qàndày  jismgà  õîs  bo‘lib,  mîddàning  ichki
enårgiyasi hisîbigà àmàlgà îshirilàdi. Nàtijàdà mîddàning ichki
enårgiyasi kàmàyadi, tåmpåràturàsi pàsàyadi, ya’ni sîviydi. Jism
uzîq vàqt nurlànib turishi uchun esà uning kàmàyayotgàn enår-
giyasini  to‘ldirib  turish  kåràk.  Shuni  tà’kidlàsh  lîzimki,  jism
nurlànish bilàn bir pàytdà bîshqà jismlàr tîmînidàn chiqàrilàyot-
gàn nurlànish enårgiyasini ham yutàdi. Buning nàtijàsidà jismning
ichki  enårgiyasi  îrtàdi,  tåmpåràturàsi  ko‘tàrilàdi,  ya’ni  qiziydi.
Dåmàk,  jism,  bir  tîmîndàn,  nurlànish  enårgiyasini  chiqàrsà,
ikkinchi tîmîndàn yutàdi. Nàtijàdà mà’lum vàqt dàvîmidà jism
chiqàràdigàn và yutàdigàn enårgiyaning tånglàshuvi ro‘y båràdi,
ya’ni uning tåmpåràturàsi o‘zgàrmàydi. Bundày hîlàtdàgi nurlànish
muvîzanàtdàgi nurlànish dåyilàdi.
Siståmàning  vàqt  o‘tishi  bilàn  tårmîdinàmik  pàràmåtrlàri
o‘zgàrmàydigàn hîlàti tårmîdinàmik muvîzanàt dåyilàdi.
Àgàr  tàshqi  shàrîit  o‘zgàrmàsa,  tårmîdinàmik  siståmà  o‘z-
o‘zidàn muvîzanàt hîlàtidàn chiqmàydi.
Issiqlikdàn nurlànish õàràktåristikàlàri. Nurlànishning eng àsî-
siy xàràktåristikàsi W nurlànish enårgiyasi hisîblànàdi.
Nurlànish îqimi F
e
 dåb, W nurlànish enårgiyasining t nurlà-
nish vàqtigà nisbàti bilàn àniqlànàdigàn kàttàlikkà àytilàdi:
e
W
t
F =
.                                                (17.1)
Boshqacha aytganda, nurlanish oqimi vaqt birligidàgi nurlà-
nish enårgiyasi bilàn õàràktårlànàdi và  W
J
s
=  làrdà o‘lchànàdi.
Jismning nurlànishi (R
e
) dåb, jism chiqàràyotgàn F
e
 nurlànish
îqimining jism sirtining S yuzàsigà nisbàti bilàn àniqlànàdigàn kàttà-
likkà àytilàdi:
F
=
e
e
S
R
.                                              (17.2)
17-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

63
Binobarin, nurlànish – jismning birlik sirtidàn chiqàyotgàn
nurlàr îqimidir. Nurlànish 
W
m
2
 làrdà o‘lchanadi.
Yuqîridà kåltirilgàn õàràktåristikàlàr butun nurlànish spåktrigà
õîs bo‘lgàn kàttàliklardir. Àmàldà esà to‘lqin uzunligining birîr
kichkinà intårvàligà tààlluqli nurlànishni bilish muhim àhàmiyatgà
egà bo‘làdi. Àytàylik, spåktrning to‘lqin uzunligi Dl bo‘lgàn îrà-
lig‘ini  qàràyotgàn  bo‘làylik.  Enårgiyaning  shu  îràliqqà  tààlluqli
qismi nurlànishning spåktràl zichligi bilàn õàràktårlànàdi.
Nurlànishning spåktràl zichligi (r
l
) dåb, spåktrning birîr qismigà
to‘g‘ri kåluvchi DR
e
 nurlanishning shu qismning to‘lqin uzunligi Dl
gà nisbàti bilàn àniqlànàdigàn kàttàlikkà àytilàdi:
r
R
e
l
=
D
Dl
,                                             (17.3)
ya’ni nurlànishning spåktràl zichligi birlik to‘lqin uzunligigà to‘g‘ri
kåluvchi nurlànishdir.
Nurlànishning spåktràl zichligi 
W
m
3
 làrdà o‘lchànib, jismning
temperaturasigà bîg‘liq bo‘ladi. Jism tîmînidàn nurlànish enårgiya-
sining yutilishini õàràktårlàsh màqsàdidà yutish kîeffitsiyånti tu-
shunchàsi kiritilàdi.
Yutish  kîeffitsiyånti  (a)  dåb,  shu  jism  tîmînidàn  yutilgàn  F
e
nurlànish îqimining, ungà tushàyotgàn  ¢
F
e
 nurlànish îqimigà nis-
bàtigà àytilàdi:
F
¢
F
a =
e
e
.                                                (17.4)
a  yutish  kîeffitsiyåntini  birîr  Dl  îràliq  uchun  hàm  qàràsh
mumkin:
l
l
l
DF
¢
DF
a =
e
e
.                                                (17.5)