O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet5/18
Sana18.02.2017
Hajmi5.01 Kb.
#704
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18

30- rasm.
i
B
n
1
n
2
i
2
p/2
www.ziyouz.com kutubxonasi

44
Oq
 yo
rug
‘lik
Qizil
Pushti
Sariq
Yashil
Havorang
Ko‘k
Binafsharang
31- rasm.
       Yorug‘lik dispårsiyasi
Ì à z m u n i :  yorug‘lik dispårsiyasi; yorug‘lik dispårsiyasining
tàbiàti; spåktr rànglàrining qo‘shilishi; spåktrlàrning turlàri; jism-
làrning ràngi; yorug‘likning yutilishi.
Dispårsiya so‘zi lîtinchà dispersio – sîchilish so‘zidàn îlingàn.
Yorug‘lik dispårsiyasini birinchi bo‘lib kuzàtgàn kishi ingliz fizigi
I.Nyutîn hisîblànàdi. U îq yorug‘lik dàstàsini shishà prizmà
îrqàli o‘tkàzib, ekràndà turli rànglàr kåtmà-kåtligidàn tàshkil tîp-
gàn spåktrni kuzàtdi (31- ràsm). I. Nyutîn îq yorug‘lik yetti õil –
qizil, pushti, sàriq, yashil, havorang, ko‘k và binàfshàrànglàrdàn
ibîràtligini àniqlàdi. Prizmàdàn o‘tgàn îq yorug‘likning turli ràng-
làrgà àjràlib kåtishi dispårsiyaning nàtijàsidir.
Dispårsiya dåb, muhit sindirish ko‘rsàtkichining yorug‘lik to‘lqin
uzunligigà (chàstîtàsigà) bîg‘liqligigà àytilàdi.
Shundày qilib, dispårsiya hîdisàsi yorug‘likning to‘lqin tàbiàti
àsîsidà  tushuntirish  mumkin  bo‘lgàn  hîdisàlàrdàn  biri  bo‘lib,
undà to‘lqin uzunligi muhim rîl o‘ynàydi.
Yorug‘lik dispårsiyasining tàbiàti. Vàkuumdà istàlgàn to‘lqin
uzunlikli  elåktrîmàgnit  to‘lqinlàrning  tàrqàlish  tåzligi  bir  õil
(= 3 · 10
8
 m/s), mîddàlàrdà esà to‘lqin uzunligigà bîg‘liq bo‘làdi.
Shuning uchun hàm îq yorug‘lik tàrkibigà kiràdigàn turli rànglàrgà
mîs  kåluvchi  to‘lqinlàr  uchun  muhitning  sindirish  ko‘rsàtkichi
hàm fàrq qilàdi. Nàtijàdà prizmàdàn o‘tish pàytidà turli rànglàr
turlichà sindirish ko‘rsàtkichigà uchràydi, turlichà sinàdi và bir-
biridàn àjràlib chiqàdi.
Shuni tà’kidlàsh lîzimki, dispårsiya hîdisàsi nàfàqàt prizmàdà,
bàlki judà ko‘p bîshqà hîllàrdà hàm kuzàtilàdi. Ìàsàlàn, quyosh
nurlàrining àtmîsfåràda hîsil bo‘làdigàn suv tîmchilàridà sinishi
uning ràngli nurlàrgà àjràlishigà, ya’ni kàmàlàkning hîsil bo‘lishigà
îlib kålàdi.
13-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

45
Nîrmàl dispårsiyadà to‘lqin uzunligi îrtishi bilàn muhitning
sindirish ko‘rsàtkichi kàmàyadi. Shuning uchun hàm spåktrning
yuqîrisidà eng kàttà to‘lqin uzunlikli qizil, pàstidà esà eng kichik
to‘lqin uzunlikli binàfshàrànglàr jîylàshàdi. Bîshqà rànglàr hàm
shu  tàrtibdà,  to‘lqin  uzunliklàrning  kàmàyib  bîrishigà  muvîfiq
jîylàshgàn.
Quyidà  bà’zi  mîddàlàr  sindirish  ko‘rsàtkichlàrining  to‘lqin
uzunligigà bîg‘lanishi kåltirilgàn.
2 - j à d v à l
n
l, mm
Fluîrit
Êvàrs
Îsh tuzi
0,2
1,5
1,65
1,75
1,6
1,43
1,53
1,53
3,2
1,41
1,47
1,51
Spåktr rànglàrining qo‘shilishi. Nyutîn o‘z tàjribàsini dàvîm
ettirib,  prizmàdàn  chiqqàn  ràngli  nurlàrni  linzà  yordàmidà  bir
jîygà to‘plàgàn và ekràndà îq yorug‘lik hîsil bo‘lgànini ko‘rgàn.
Dåmàk, ràngli nurlàrning qo‘shilishi nàtijàsidà îq yorug‘lik hîsil
bo‘làdi, ya’ni dispårsiya nàtijàsidà hîsil bo‘lgàn yettità ràngli yorug‘-
lik îq yorug‘likning tàrkibigà kiruvchi yorug‘liklàrdir (32-ràsm).
Umumàn îlgàndà, ikkità (yoki undàn ko‘p) rànglàrni qo‘shish
bilàn hàm îq yorug‘likni hîsil qilish mumkin. Bundày rànglàrgà
qo‘shimchà ràng dåyilàdi. Sàriq và ko‘k rànglàr qo‘shimchà rànglàrgà
misîl bo‘là îlàdi. Uchtà àsîsiy hisîblànmish qizil, yashil và binàf-
shàrànglàrni turli hissàlàrdà qo‘shish bilàn istàlgàn ko‘rinishdàgi
ràngni hîsil qilish mumkin.
Jismlàrning  ràngi.  Shàffîf  (yorug‘likni  qàytàrmàydigàn  và
yutmàydigàn) jismning ràngi undàn o‘tàdigàn yorug‘likning tàrkibi
bilàn àniqlànàdi.
Oq yorug‘lik
Oq
yorug‘lik
Ekran
32- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

46
Àgàr  bo‘yoq  surtilgàn  shishàgà  îq  yorug‘lik  tushsà,  undà
shishà, àsîsàn, bo‘yoq ràngidàgi yorug‘likni o‘tkàzàdi. Ìàsàlàn,
qizil bo‘yoq surtilgàn shishà qizil ràngli yorug‘likni, yashil bo‘yoq
surtilgàn shishà yashilràngli yorug‘likni o‘tkàzàdi và h. Òurli ràngli
filtrlàrdàn fîydàlànish shundày õususiyatgà àsîslàngàn.
Àgàr  jism  o‘zigà  tushàyotgàn  yorug‘likni  qàytàrsà,  nimà
bo‘làdi? Òàbiiyki, jism shu ràngda ko‘rinàdi. Ìàsàlàn, qizil bo‘lib
ko‘ringàn jism qizil ràngli yorug‘likni, ko‘k bo‘lib ko‘ringàn jism
ko‘k  ràngli  yorug‘likni  qàytàràdi.  Nîshàffîf  jismning  ràngi  u
qàytàràdigàn yorug‘lik rànglàrining àràlàshmàsi bilàn àniqlànàdi.
Dåmàk,  jismlàrgà  birîr  ràngli  bo‘yoq  surtish  –  ungà  shu  õil
ràngli yorug‘likni qàytàràdigàn mîddàni surtish, dåmàkdir.
Bàrchà ràngdàgi yorug‘likni qàytàràdigàn jism îq bo‘lib ko‘ri-
nàdi.  O‘zigà  tushàyotgàn  bàrchà  yorug‘likni  yutàdigàn  jism  esà
qîrà jism bo‘làdi. Òàbiàtdà àbsîlut qîrà jism hàm, àbsîlut îq jism
hàm màvjud emàs. Ya’ni bàrchà jismlàr îzmi-ko‘pmi yorug‘likni
yutàdi yoki qàytàràdi.
Spåktrlàrning turlàri. Difràksiya và dispårsiya nàtijàsidà hîsil
bo‘lgàn  spåktrlàr  bir-biridàn  kåskin  fàrq  qilàdi.  Difràksiîn
pànjàràgà tushàyotgàn yorug‘lik to‘lqin uzunligigà qàràb difràksiîn
màksimumlàrgà tàqsimlànàdi. Îg‘ish burchàgining sinusi to‘lqin
uzunligigà prîpîrsiînàl bo‘làdi (10.6- ifîdàgà qàràng). Shuning
uchun hàm kàttà to‘lqin uzunligigà egà bo‘lgàn qizil nurlàr, kichik
to‘lqin uzunligigà egà binàfshàrang nurlàrdàn ko‘rà ko‘prîq îg‘àdi.
Dispårsiyadà esà yorug‘lik muhitning sindirish ko‘rsàtkichigà
qàràb yoyilàdi. Òushàyotgàn yorug‘likning to‘lqin uzunligi îrtishi
bilàn  prizmàning  sindirish  ko‘rsàtkichi  kàmàyadi  (2-jàdvàlgà
qàràng). Shuning uchun kàttà to‘lqin uzunligigà egà bo‘lgàn qizil
nurlàr, kichik to‘lqin uzunligigà egà bo‘lgàn binàfshàrang nurlàrdàn
ko‘rà  kàmrîq  îg‘àdi.
Dispårsiyaning àhàmiyati. Dispårsiya hîdisàsining kàshf qilinishi
yorug‘likning  tàbiàti,  umumàn  îlgàndà,  nurlànish  yordàmidà
mîddàlàrning  tuzilishi  to‘g‘risidà  muhim  mà’lumîtlàr  îlishgà
imkîn bårdi.
Bundàn tàshqàri, rànglàr to‘g‘risidà îlingàn mà’lumîtlàr bå-
zàsh ishlàridà, kåràkli rànglàrni tànlàshdà muhim rol o‘ynaydi.
Bîshqàchà àytgàndà, kåràkli bo‘yoqni turli rànglàrni qànchà hissà-
dà qo‘shib hîsil qilishni àniqlàsh mumkin.
Yorug‘likning yutilishi. Yorug‘likning yutilishi (àbsîrbsiya) dåb
mîddàdàn o‘tishdà yorug‘lik enårgiyasining yo‘qîtilishigà àytilàdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

47
Bungà sàbàb – yorug‘lik enårgiyasining mîddàning ichki enårgiya-
sigà àylànishi. Yutilish nàtijàsidà o‘tàyotgàn yorug‘likning intån-
sivligi kàmàyadi.
Yorug‘likning  mîddàdà  yutilishi  Bugår  qînuni  yordàmidà
tàvsiflànàdi:
I = I
0
e
-ax
,
bu yerdà I và I
0
 – mîs ràvishdà x qàlinlikli mîddàgà tushàyotgàn
và undàn chiqàyotgàn yorug‘likning intånsivliklàri. a – yutilish
kîeffitsiyånti dåyilib, mîddàning kimyoviy tàrkibi, hîlàti và tu-
shàyotgàn yorug‘likning to‘lqin uzunligigà bîg‘liq kàttàlik.
Sinîv sàvîllàri
1. Dispårsiya so‘zi qàndày mà’nîni bildiràdi? 2. Dispårsiya hîdisàsini
birinchi bo‘lib kim kuzàtgàn? 3. Nyutînning tàjribàsini izîhlàb båring.
4. Dispårsiya dåb nimàgà àytilàdi? 5. Dispårsiya hîdisàsi qàndày ro‘y båràdi?
6. Êàmàlàk qàndày vujudgà kålàdi? 7. Yorug‘likning to‘lqin uzunligi îrtishi
bilàn muhitning sindirish ko‘rsàtkichi qàndày o‘zgàràdi? 8. Nimà uchun
dispårsiya spåktrining yuqîrisidà qizil, pàstidà esà binàfshàràng jîylàshàdi?
9. 2- jàdvàlni tushuntiring. 10. 33-ràsmdàgi mànzàràni izîhlàb båring.
11. Ekràndàgi  mànzàràgà  qàràb  qàndày  õulîsà  chiqàrish  mumkin?
12. Qo‘shimchà rànglàr dåb qàndày rànglàrgà àytilàdi? 13. Shàffîf jism
dåb qàndày jismga àytilàdi? 14. Shàffîf jismning ràngi qàndày àniqlànàdi?
15. Bo‘yoq surtilgàn shishà qàndày ràngli yorug‘likni o‘tkàzàdi? 16. Shishà
filtrlàr nimàgà àsîslànib yasàlàdi? 17. Jism birîr õil yorug‘likni qàytàrganda
uning ràngi qàndày ko‘rinàdi? 18. Sàriq ràngli jism qàndày ràngli yorug‘likni
qàytàràdi? 19. Nîshàffîf jismning ràngi qàndày àniqlànàdi? 20. Jismlàrgà
bo‘yoq surtish nimàni ànglàtàdi? 21. Qàndày jism bàrchà yorug‘likni
qàytàràdi? 22. Qàndày jism o‘zigà tushgàn bàrchà yorug‘likni yutàdi?
23. Òàbiàtdà àbsîlut qîrà và àbsîlut îq jismlàr màvjudmi? 24. Difràksiya
spåktridà nurlàr qàndày îg‘àdi và nimà uchun? 25. Dispårsiya spåktridà-
chi? 26. Yorug‘likning yutilishi (àbsîrbsiya) dåb nimàgà àytilàdi? 27. Yutilish
nàtijàsidà mîddàdàn o‘tàdigàn yorug‘likning intånsivligi o‘zgàràdimi?
28. Bugår qînuni formulasi qanday? 29. Yutilish kîeffitsiyånti dåb nimàgà
àytilàdi? 30. Yutilish kîeffitsiyånti nimàlàrgà bîg‘liq?
Nurlanish và yutilish spåktrlàri. Spåktràl ànàliz
Ì à z m u n i :  nurlanish spåktri; yutilish spåktri; Quyosh và
yulduzlàrning spåktrlàri; spåktràl ànàliz hàqidà tushunchà; spåktràl
àsbîblàr; spåktràl ànàlizning qo‘llànilishi.
14-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

48
Nurlanish  spåktri.  Hàr  qàndày  qizdirilgàn  mîddà  o‘zidàn
elåktrîmàgnit to‘lqinlàr chiqàràdi. Bu to‘lqinlàr màjmuàsi nurlanish
spåktri dåyilàdi. Ìîddàlàrning hîlàtigà và nurlànish måõànizmigà
qàràb nurlanish spåktrlàri hàm turlichà bo‘làdi.
Àgàr qizdirilgàn qàttiq jismdàn chiqàyotgàn yorug‘lik prizmà
îrqàli o‘tkàzilsà, ekràndà yaõlit uzluksiz nurlanish spåktri hîsil bo‘làdi.
Àgàr  gàz  yoki  bug‘  yorug‘lik  mànbàyi  bo‘lib  õizmàt  qilsà,
spåktrning  mànzàràsi  kåskin  o‘zgàràdi.  Qîrîng‘i  sîhàlàr  bilàn
àjràtilgàn yorqin chiziqlàr màjmuàsi kuzàtilàdi. Bundày spåktrlàr
chiziqli spåktrlàr dåyilàdi. Nàtriy, vîdîrîd và gåliyning spåktrlàri
chiziqli spåktrlàrgà misîl bo‘là îlàdi (33- àbd ràsmlàr).
Nurlànàyotgàn gàzlàr spåktrlàrining ko‘rinishi gàzning kimyo-
viy tàbiàtigà bîg‘liq bo‘làdi. Hàr bir gàz yoki bug‘ o‘zigàginà õîs
bo‘lgàn  spåktrlàrgà  egà.  Shuning  uchun  nurlànàyotgàn  gàzning
spåktrigà qàràb, uning kimyoviy tàrkibini àniqlàsh mumkin.
Àgàr nurlànish mànbàyi bo‘lib mîddàning mîlåkulàsi õizmàt
qilsà, yo‘l-yo‘l spåktr kuzàtilàdi.
Yutilish spåktrlàri. Yuqîridà ko‘rilgàn nurlanish spåktrlàridàn
tàshqàri yutilish spåktrlàri hàm màvjud. Ulàr quyidàgichà hîsil
qilinàdi. Îq yorug‘likni tåkshirilàyotgàn mîddà îrqàli o‘tkàzib,
spåktrni àniqlàydigàn àsbîbgà yo‘nàltirilàdi. Bundà yaõlit spåktrdà
mà’lum tàrtibdà jîylàshgàn qîrà chiziqlàr ko‘rinàdi. Bu chiziq-
làrning  sîni  và  jîylàshuvi  tåkshirilàyotgàn  mîddàning  tàrkibi
to‘g‘risidà mulîhàzà yuritishgà imkîn båràdi. Ìisîl uchun, îq
yorug‘likning yo‘lidà nàtriy bug‘làri turgàn bo‘lsà, u holda nur-
lanish spåktridà sàriq chiziq turgàn jîydà, yutilish spåktridà qîrà
yo‘l  hîsil  bo‘làdi  (33- à  và  33- f  ràsmlàrni  sîlishtiring).  Ushbu
hîdisà Êirõgîf tîmînidàn quyidàgichà tushuntirildi. Àtîm o‘zidàn
qàndày yorug‘lik to‘lqini nurlasà, shundày yorug‘lik to‘lqinini yutàdi.
33- f,  g,  h  ràsmlàrdà  nàtriyning,  vîdîrîdning  và  gåliyning
yutilish spåktrlàri ko‘rsàtilgàn. 33- e ràsmdà tàrkibigà yuqîridàgi
mîddàlàr kirishini isbîtlîvchi quyosh spåktri kåltirilgàn.
Biz  kålgusidà  àtîmlàrning  nurlànishi  và  spåktrlàri  hàqidàgi
mulîhazàlàrgà yanà qàytàmiz.
Quyosh  và  yulduzlàrning  spåktrlàri.  Quyosh  và  yulduzlàr
temperaturasi và ràngigà ko‘ra quyidàgi turlàrgà bo‘linàdi: eng issiq
yulduzlàrning  tåmpåràturàsi  100 000  Ê  àtrîfidà;  havorang
yulduzlàrniki – 30 000 Ê; sàriqlàriniki esà 6 000 Ê và eng sîvuq
yulduzlàrniki 3 000 Ê àtrîfidà bo‘làdi (Quyosh bizgà eng yaqin
jîylàshgàn yulduz bo‘lib, sirtining temperaturasi 6 000 Ê).
www.ziyouz.com kutubxonasi

49
Yulduzlàr enårgiyasining mànbàyi ulàrning ichidà 10 000 000 Ê
temperaturada vîdîrîdning gåliygà àylànish råàksiyalàridir. Shuning
uchun  hàm  bàrchà  yulduzlàrning  (shu  jumlàdàn,  Quyoshning
hàm) àtmîsfåràsining àsîsiy qismini vîdîrîd và gåliy tàshkil qilàdi.
Yulduzlàrning spåktrlàri ulàrning tàrkibidà vîdîrîd và gåliydàn
tàshqàri turli kimyoviy birikmàlàr và elåmåntlàr màvjudligini ko‘r-
sàtàdi. Judà issiq yulduzlàrning spåktrlàridà gåliy và àzîtgà õîs bo‘l-
gàn yorqin chiziqlàr àjràlib tursà, sîvuq yulduzlàrning spåktrlà-
ridà turli mîlåkular birikmàlàrning yutilish yo‘llàri ko‘prîq bo‘làdi.
Quyoshning  spåktri  turli  qîrà  chiziqlàr  bilàn  kåsilgànini
ko‘rish mumkin (33- e ràsm). Bu chiziqlàr ulàrni birinchi bo‘lib
tàvsiflàgàn  kishining  nîmi  bilàn  Fràungîfår  chiziqlàri  dåyilàdi.
Êirõgîfning fikrigà ko‘rà, bu chiziqlàr Quyosh và Yer àtmîsfåràsi
tàrkibigà kiruvchi elåmåntlàrning yutilish spåktrlàridir. Bu chiziq-
làrning spåktrdàgi o‘rnigà qàràb, Quyosh nuri Quyosh àtmîsfå-
ràsidàn qàndày mîddàlàr îrqàli o‘tgànligini àniqlàsh mumkin.
Quyosh àtmîsfåràsidà Yerdà màvjud elåmåntlàrdàn vîdîrîd,
nàtriy, kàlsiy, tåmir và bîshqà mîddàlàr màvjudligi àniqlàngàn.
Quyosh  spåktrini  o‘rgànish  o‘shà  pàytgàchà  nîmà’lum  bo‘lgàn
elåmånt màvjudligini ko‘rsàtdi. Uni gåliy (gråkchà «gåliîs» – quyosh
so‘zidàn  îlingàn)  dåb  nîmlàdilàr.  26  yil  o‘tgàndàn  so‘ng  gåliy
Yerdà hàm tîpildi.
4  Fizika, II qism
a)
b)
d)
e)
f)
g)
h)
  
400        450       500   550 600     700 l, nm
33- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

50
Spåktràl  ànàliz  hàqidà  tushunchà.  Nurlanish  và  yutilish
spåktrlàrini  o‘rgànish  mîddàlàrning  tàrkibini  àniqlàshgà  imkîn
bårishi hàqidà bàyon qilindi. Shuningdåk, spåktràl chiziqlàrning
yorqinligi màzkur elåmåntning birikmàdàgi miqdîrini àniqlàshgà
imkîn båràdi. Nurlanish và yutilish spåktrlàrigà muvîfiq mîddàning
kimyoviy tàrkibini o‘rgànish usuli spåktràl ànàliz dåyilàdi.
Ìisîl  uchun  spåktrdà  sàriq  chiziq  bo‘làdigàn  bo‘lsà,  bu
o‘rgànilàyotgàn mîddà tàrkibidà nàtriy bîrligini ko‘rsàtàdi. Àgàr
spåktrdà îldin mà’lum bo‘lmàgàn chiziq ko‘rinsà, bu yangi elåmånt
kàshf  qilingànligining  isbîtidir.  Spåktràl  ànàliz  judà  såzgir  usul
bo‘lib, uning yordàmidà elåmåntning 10
-10
 g miqdîrini hàm àniq-
làsh  mumkin.  Êimyoviy  usullàr  bilàn  bundày  kàm  miqdîrdàgi
mîddàni qàyd qilishning mutlàqî ilîji yo‘q.
Spåktràl  àsbîblàr.  Spåktrning  ko‘rinish  sîhàsini  o‘rgànish
uchun spåktrîskîp dåb ataluvchi àsbîblàr ishlàtilàdi. Eng sîddà
spåktrîskîp 34- ràsmdà ko‘rsàtilgàn. Spåktrîskîp kîllimàtîr – 1;
prizmàli ko‘rish trubàsi – 2; prizmàli stîlchà – 3; tirqish – 4;
linzà  –  5;  îbyåktiv  –  6  và  îkular  –  7  làrdàn  tàshkil  tîpgàn.
Òirqishdàn kålàyotgàn nur kîllimàtîr îrqàli linzàgà tushàdi. U
prizmàdàn  o‘tishdà  turli  rànglàrgà  àjràlàdi  và  îbyåktiv,  ko‘rish
trubàsi îrqàli îkular yordàmidà kuzàtilàdi.
Spåktrni fîtîplàstinkàdà qàyd qilishgà imkîn båruvchi àsbîb
spåktrîgràf dåb ataladi.
Yanada tàkîmillashgan, ya’ni uchinchi trubà bilàn tà’minlàn-
gàn àsbîb spåktrîmåtr deb ataladi.
Spåktràl  ànàlizning  qo‘llànilishi.  Spåktràl  ànàliz  fàn  uchun
muhim àhàmiyatgà egà. Àyniqsà, uning àstrînîmiya uchun àhà-
miyati  judàyam  kàttà.  Îsmîn  jismlàrining  tàrkibi  to‘g‘risidà
mà’lumît  îlishning  yagînà
yo‘li spåktràl ànàlizdir. Bu usul
bilàn  Quyoshning,  yulduz-
làrning  và  yulduz  turkumi-
ning  tàrkiblàri  o‘rgànilgàn,
D.I.Ìåndålåyåv  elåmåntlàr
jàdvàlining 25 tà elåmånti kàshf
qilingàn. Hîzirgi pàytdà spåktràl
ànàliz  gåîlîgiyadà,  måtàl-
lurgiyadà, kimyodà, tibbiyotdà
và  hàttî  îziq-îvqàt  sànîàtidà
hàm kång qo‘llànilàdi.
7 2
3
6
5
1
4
B
Q
34- rasm.
www.ziyouz.com kutubxonasi

51
Sinîv sàvîllàri
1. Nurlanish spåktri dåb nimàgà àytilàdi? 2. Nurlanish spåktrining
qàndày turlàrini bilàsiz? 3. Chiziqli spåktr dåb qàndày spåktrgà àytilàdi?
4. Nurlanish spåktri gàzning tàbiàtigà bîg‘liqmi? 5. Yutilish spåktrlàri qàndày
hîsil bo‘làdi? 6. Yutilish spåktrining ko‘rinishi qàndày bo‘làdi? 7. 33- à và
f ràsmlàrni sîlishtiring. 8. Êirõgîfning spåktrlàr hàqidàgi fikri qanday?
9. 33- b và d, 33- g và h ràsmlàrni sîlishtiring. 10. Quyosh và yulduzlàrning
spåktrlàri qanday? 11. Quyosh hàm yulduzmi? 12. Yulduzlàr ràngigà qàràb
nåchà turgà bo‘linàdi? Quyosh qàysi turgà kiràdi? 13. Yulduzlàr enårgiya-
sining mànbàyi nimà? 14. Yulduzlàr àtmîsfåràsining àsîsiy qismi qàndày
elåmåntlàrdàn ibîràt? 15. 33- ràsmni bîshqà ràsmlàr bilàn sîlishtirib
tàhlil qiling. 16. Fràungîfår chiziqlàri dåb qàndày chiziqlàrgà àytilàdi?
17. Fràungîfår chiziqlàrini Êirõgîf qàndày tushuntirgàn? 18. Quyoshning
tàrkibidà Yerdà màvjud bo‘lgàn qàndày elåmåntlàr màvjud? 19. Gåliy
qàndày kàshf qilingàn? 20. Spåktràl ànàliz yordàmidà mîddàning tàrkibini
qàndày àniqlàsh mumkin? 21. Bu usul bilàn qànchà miqdîrdàgi mîddàni
qàyd  qilish  mumkin?  22.  Spåktrîskîp  nimà  màqsàddà  ishlàtilàdi?
23. Spåktrîgràf qàndày àsbîb? Spåktrîmåtr-chi? 24. Spåktràl ànàlizning
àhàmiyati. 25. Spåktràl ànàlizning qo‘llànilishiga misollar keltiring.
Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsi.
Infràqizil và ultràbinàfshà nurlàr
Ì à z m u n i :   elåktrîmàgnit  to‘lqinlàr  shkàlàsi;  infràqizil
nurlàr;  ultràbinàfshà  nurlàr.
Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsi. I qism, 122- § dà elåktrî-
màgnit to‘lqinlàr shkàlàsi hàqidà mà’lumît bårilgàn edi. O‘shàndà,
àsîsàn, ràdiîto‘lqinlàr hàqidà fikr yuritgàn edik. Êåyinchàlik esà
to‘lqin uzunligi 4,0 · 10
-7
 m dàn 7,6 · 10
-7
 m gàchà bo‘lgàn, ko‘zgà
ko‘rinàdigàn yorug‘lik to‘lqinlàrini o‘rgàndik. Elåktrîmàgnit to‘l-
qinlàr  shkàlàsini  o‘rgànishni  dàvîm  ettirib,  endi  infràqizil  và
ultràbinàfshà nurlàrni o‘rgànàmiz. Råntgån nurlàri hàqidà kåyingi
màvzudà  fikr  yuritsàk,  g- nurlàrgà  kåyingi  bîblàrdà  to‘õtàlib
o‘tàmiz.
Infràqizil  nurlàr.  Infràqizil  nurlàr  elåktrîmàgnit  to‘lqinlàr
shkàlàsidà  ràdiîto‘lqinlàr  và  ko‘zgà  ko‘rinuvchi  qizil  yorug‘lik
o‘rtàsidà jîylàshgàn. Uning to‘lqin uzunligi 2 mm dàn 760 nm
gàchà îràliqdà bo‘làdi. Bu nurlàrning chàstîtàsi qizil nurnikidàn
kichikrîq bo‘lgàni uchun infràqizil, ya’ni qizildàn pàstrîq chàstîtàli
dåb nîmlàngàn. U 1800- yildà ingliz îlimi V.Gårshål tîmînidàn
15-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

52
kàshf qilingàn bo‘lib, judà kàttà enårgiyagà egà. Bu nurlar tushgàn
jîyini judà qàttiq qizdiràdi và shu sababli ungà issiq nur deb nom
berilgan.
Vîlfram tîlàli cho‘g‘lànmà và gàz to‘ldirilgàn turli õil làmpàlàr
infràqizil nurlàrning mànbàyi bo‘làdi. Infràqizil nurning eng kuchli
tàbiiy  mànbàyi  –  Quyosh.  Quyosh  nurlàrining  qàriyb  yarmi
infràqizil nurlàrdan tashkil topgan. Infràqizil nurlàr insîn và jînli
îrgànizmlàrning  to‘qimàlàrigà  singib,  bàrchà  biîlogik  jàràyon-
làrning bîrishigà ijîbiy tà’sir ko‘rsàtàdi. Uning qishlîq õo‘jàligidàgi
àhàmiyati  hàm  kàttà.  Shishà  và  shàffîf  plyonkàlàrdàn  o‘tgàn
infràqizil nurlàr pàrnik ichidà issiqlik enårgiyasigà àylànàdi (pàrnik
effåkti).  Shuningdåk,  bu  nurlàr  måvàlàr,  sàbzàvîtlàr  và  bîshqà
nàrsàlàrni quritishdà hàm ishlàtilàdi. Nàrsàlàrning infràqizil tàsvir-
làrini ko‘rinuvchi tàsvirlàrgà àylàntiruvchi àsbîblàr hàm màvjud.
Infràqizil  nurlàr  yordàmidà  qîrîng‘ilikdàgi  nàrsàlàrning  jîyini
àniqlàsh  mumkin.  Infràqizil  làzårlàr  Yerdà  và  kîsmîsdà  àlîqà
o‘rnàtishdà hàm ishlàtilàdi.
Ultràbinàfshà nurlàr. Ultràbinàfshà nurlàr binàfshà yorug‘lik-
dàn kåyin jîylàshgàn bo‘lib, to‘lqin uzunligi 400 m dàn 10 nm
gàchà îràliqdà bo‘làdi. (Ultràbinàfshà so‘zi binàfshàdàn kàttàrîq
chàstîtàli, ya’ni to‘q binàfshà dågàn mà’nîni ànglàtàdi.)
Ultràbinàfshà nurlàr ko‘zgà ko‘rinmàydi  và shàrtli ràvishdà
quyidàgi turlàrgà bo‘linàdi: yaqin ultràbinàfshà nurlàr (400–200
nm to‘lqin uzunlikli), 1801- yildà nåmis fizigi I.Rittår và ingliz
fizigi  U . V î l l à s t î n làr  tîmînidàn  kàshf  qilingàn;  uzîq  và
vàkuumli  ultràbinàfshà  nurlàr  (200–10  nm)  nåmis  fizigi
V.Shumàn và ingliz fizigi Ò.Làymànlàr tîmînidàn o‘rgànilgàn.
3 000 Ê gàchà qizdirilgàn jismlàr ultràbinàfshà nurlàr màn-
bàyi bo‘làdi. Bundày mànbà vàzifàsini simîbli, ksånînli và bîshqà
gàzli  làmpàlàr,  istàlgàn  yuqîri  temperaturali  plàzmà  o‘tàshi
mumkin.  Quyosh,  yulduzlàr  và  bîshqà  fàzîviy  jismlàr  ultràbi-
nàfshà nurlàrning tàbiiy mànbàyi hisoblanadi.
Ultràbinàfshà nurlàr kuchli biîlîgik tà’sirgà egà. Òo‘lqin uzun-
ligi  400–320  nm  bo‘lgàn  ultràbinàfshà  nurlàr  chiniqtiruvchi,
sîg‘liqni  mustàhkàmlîvchi  tà’sirgà  egà.  Insîn  îrgànizmidà
D vitàmin hîsil bo‘lishigà yordàm båràdi. 320–280 nm li nurlàr
bàdànning qîràyishigà îlib kålsà, 280–250 nm li to‘lqinlàr bàktå-
riyalàrni o‘ldiruvchi tà’sir ko‘rsàtàdi. Bu nurlàrning yuqîri dîzàsi
ko‘zning jàrîhàtlànishi và tårining kuyishigà îlib kålàdi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

53
Ultràbinàfshà nurlàr Yer àtmîsfåràsi tîmînidàn kuchli yuti-
làdi và shuning uchun hàm bàlànd tîg‘ hududlàridà o‘rgànilàdi.
Îdàtdà, ulàr ultràbinàfshà nurlàrni ko‘zgà ko‘rinuvchi nurlàrgà
àylàntiruvchi fîtî- và luminåssånsiyalànàdigàn màtåriàllàrdà qàyd
qilib o‘rgànilàdi.
Nurlànish  va  yutilish  spåktridàgi  ultràbinàfshà  nurlàr  sîhà-
sini o‘rgànish àtîmlàr, mîlåkulàlàr, iînlàr và qàttiq jismlàrning
elåktrîn tuzilishini o‘rgànishgà yordàm båràdi. Bu nurlàrni o‘rgà-
nish îsmîn jismlàri hàqidà mà’lumît båràdi. Ultràbinàfshà nur-
làrning mîddàlàrgà tà’siridan kriminàlistikà và sàn’àtshunîslikdà
kång fîydàlànilàdi. Shuningdåk, ultràbinàfshà nurlàr yordàmidà
àtmîsfåràdàgi turli zàràrli àràlàshmàlàrni hàm àniqlàsh mumkin.
Sinîv sàvîllàri
1. Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsini tàvsiflàng. 2. Infràqizil nurlàr
dåb qàndày nurlàrgà àytilàdi? 3. Infràqizil so‘zi qanday mà’nîni ànglàtàdi?
4. Infràqizil nurlàrning to‘lqin uzunligi qàndày bo‘làdi? 5. U kim tîmînidàn
và  qàchîn  kàshf  qilingàn?  6.  Infràqizil  nur  qàndày  enårgiyagà  egà?
7. Infràqizil nurlàrning mànbàyi nima? 8. Infràqizil nurlàrning biîlîgik
tà’siri qanday? 9. Uning qishlîq õo‘jàligidàgi àhàmiyati qanday? 10. Infràqizil
nurlàrning ishlàtilishiga misollar keltiring. 11. Ultràbinàfshà nurlàrni ta’riflang.
12. Ultràbinàfshà so‘zi qàndày mà’nîni ànglàtàdi? 13. Ultràbinàfshà nurlàr
ko‘zgà ko‘rinàdimi? Uning turlàrini aytib bering. 14. Ultràbinàfshà nurlàr-
ning mànbàyi nima? 15. Uning biîlîgik tà’siri qanday? 16. Ultràbinàfshà
nurlàr nimà uchun bàlànd tîg‘ zînàlàridà o‘rgànilàdi? 17. Ultràbinàfshà
nurlàrning àhàmiyati nimadan iborat?
Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling