O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 31- rasm. Yorug‘lik dispårsiyasi Ì à z m u n i
- Yorug‘lik dispårsiyasining tàbiàti.
- Spåktr rànglàrining qo‘shilishi.
- Dispårsiyaning àhàmiyati.
- Yorug‘likning yutilishi.
- Nurlanish và yutilish spåktrlàri. Spåktràl ànàliz
- 14-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 48 Nurlanish spåktri.
- Quyosh và yulduzlàrning spåktrlàri.
- 33- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 50 Spåktràl ànàliz hàqidà tushunchà.
- Spåktràl ànàlizning qo‘llànilishi.
- 34- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 51 Sinîv sàvîllàri
- Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsi. Infràqizil và ultràbinàfshà nurlàr
30- rasm. i B n 1 n 2 i 2 p/2 www.ziyouz.com kutubxonasi 44 Oq yo rug ‘lik Qizil Pushti Sariq Yashil Havorang Ko‘k Binafsharang 31- rasm. Yorug‘lik dispårsiyasi Ì à z m u n i : yorug‘lik dispårsiyasi; yorug‘lik dispårsiyasining tàbiàti; spåktr rànglàrining qo‘shilishi; spåktrlàrning turlàri; jism- làrning ràngi; yorug‘likning yutilishi. Dispårsiya so‘zi lîtinchà dispersio – sîchilish so‘zidàn îlingàn. Yorug‘lik dispårsiyasini birinchi bo‘lib kuzàtgàn kishi ingliz fizigi I.Nyutîn hisîblànàdi. U îq yorug‘lik dàstàsini shishà prizmà îrqàli o‘tkàzib, ekràndà turli rànglàr kåtmà-kåtligidàn tàshkil tîp- gàn spåktrni kuzàtdi (31- ràsm). I. Nyutîn îq yorug‘lik yetti õil – qizil, pushti, sàriq, yashil, havorang, ko‘k và binàfshàrànglàrdàn ibîràtligini àniqlàdi. Prizmàdàn o‘tgàn îq yorug‘likning turli ràng- làrgà àjràlib kåtishi dispårsiyaning nàtijàsidir. Dispårsiya dåb, muhit sindirish ko‘rsàtkichining yorug‘lik to‘lqin uzunligigà (chàstîtàsigà) bîg‘liqligigà àytilàdi. Shundày qilib, dispårsiya hîdisàsi yorug‘likning to‘lqin tàbiàti àsîsidà tushuntirish mumkin bo‘lgàn hîdisàlàrdàn biri bo‘lib, undà to‘lqin uzunligi muhim rîl o‘ynàydi. Yorug‘lik dispårsiyasining tàbiàti. Vàkuumdà istàlgàn to‘lqin uzunlikli elåktrîmàgnit to‘lqinlàrning tàrqàlish tåzligi bir õil (c = 3 · 10 8 m/s), mîddàlàrdà esà to‘lqin uzunligigà bîg‘liq bo‘làdi. Shuning uchun hàm îq yorug‘lik tàrkibigà kiràdigàn turli rànglàrgà mîs kåluvchi to‘lqinlàr uchun muhitning sindirish ko‘rsàtkichi hàm fàrq qilàdi. Nàtijàdà prizmàdàn o‘tish pàytidà turli rànglàr turlichà sindirish ko‘rsàtkichigà uchràydi, turlichà sinàdi và bir- biridàn àjràlib chiqàdi. Shuni tà’kidlàsh lîzimki, dispårsiya hîdisàsi nàfàqàt prizmàdà, bàlki judà ko‘p bîshqà hîllàrdà hàm kuzàtilàdi. Ìàsàlàn, quyosh nurlàrining àtmîsfåràda hîsil bo‘làdigàn suv tîmchilàridà sinishi uning ràngli nurlàrgà àjràlishigà, ya’ni kàmàlàkning hîsil bo‘lishigà îlib kålàdi. 13-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 45 Nîrmàl dispårsiyadà to‘lqin uzunligi îrtishi bilàn muhitning sindirish ko‘rsàtkichi kàmàyadi. Shuning uchun hàm spåktrning yuqîrisidà eng kàttà to‘lqin uzunlikli qizil, pàstidà esà eng kichik to‘lqin uzunlikli binàfshàrànglàr jîylàshàdi. Bîshqà rànglàr hàm shu tàrtibdà, to‘lqin uzunliklàrning kàmàyib bîrishigà muvîfiq jîylàshgàn. Quyidà bà’zi mîddàlàr sindirish ko‘rsàtkichlàrining to‘lqin uzunligigà bîg‘lanishi kåltirilgàn. 2 - j à d v à l n l, mm Fluîrit Êvàrs Îsh tuzi 0,2 1,5 1,65 1,75 1,6 1,43 1,53 1,53 3,2 1,41 1,47 1,51 Spåktr rànglàrining qo‘shilishi. Nyutîn o‘z tàjribàsini dàvîm ettirib, prizmàdàn chiqqàn ràngli nurlàrni linzà yordàmidà bir jîygà to‘plàgàn và ekràndà îq yorug‘lik hîsil bo‘lgànini ko‘rgàn. Dåmàk, ràngli nurlàrning qo‘shilishi nàtijàsidà îq yorug‘lik hîsil bo‘làdi, ya’ni dispårsiya nàtijàsidà hîsil bo‘lgàn yettità ràngli yorug‘- lik îq yorug‘likning tàrkibigà kiruvchi yorug‘liklàrdir (32-ràsm). Umumàn îlgàndà, ikkità (yoki undàn ko‘p) rànglàrni qo‘shish bilàn hàm îq yorug‘likni hîsil qilish mumkin. Bundày rànglàrgà qo‘shimchà ràng dåyilàdi. Sàriq và ko‘k rànglàr qo‘shimchà rànglàrgà misîl bo‘là îlàdi. Uchtà àsîsiy hisîblànmish qizil, yashil và binàf- shàrànglàrni turli hissàlàrdà qo‘shish bilàn istàlgàn ko‘rinishdàgi ràngni hîsil qilish mumkin. Jismlàrning ràngi. Shàffîf (yorug‘likni qàytàrmàydigàn và yutmàydigàn) jismning ràngi undàn o‘tàdigàn yorug‘likning tàrkibi bilàn àniqlànàdi. Oq yorug‘lik Oq yorug‘lik Ekran 32- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 46 Àgàr bo‘yoq surtilgàn shishàgà îq yorug‘lik tushsà, undà shishà, àsîsàn, bo‘yoq ràngidàgi yorug‘likni o‘tkàzàdi. Ìàsàlàn, qizil bo‘yoq surtilgàn shishà qizil ràngli yorug‘likni, yashil bo‘yoq surtilgàn shishà yashilràngli yorug‘likni o‘tkàzàdi và h. Òurli ràngli filtrlàrdàn fîydàlànish shundày õususiyatgà àsîslàngàn. Àgàr jism o‘zigà tushàyotgàn yorug‘likni qàytàrsà, nimà bo‘làdi? Òàbiiyki, jism shu ràngda ko‘rinàdi. Ìàsàlàn, qizil bo‘lib ko‘ringàn jism qizil ràngli yorug‘likni, ko‘k bo‘lib ko‘ringàn jism ko‘k ràngli yorug‘likni qàytàràdi. Nîshàffîf jismning ràngi u qàytàràdigàn yorug‘lik rànglàrining àràlàshmàsi bilàn àniqlànàdi. Dåmàk, jismlàrgà birîr ràngli bo‘yoq surtish – ungà shu õil ràngli yorug‘likni qàytàràdigàn mîddàni surtish, dåmàkdir. Bàrchà ràngdàgi yorug‘likni qàytàràdigàn jism îq bo‘lib ko‘ri- nàdi. O‘zigà tushàyotgàn bàrchà yorug‘likni yutàdigàn jism esà qîrà jism bo‘làdi. Òàbiàtdà àbsîlut qîrà jism hàm, àbsîlut îq jism hàm màvjud emàs. Ya’ni bàrchà jismlàr îzmi-ko‘pmi yorug‘likni yutàdi yoki qàytàràdi. Spåktrlàrning turlàri. Difràksiya và dispårsiya nàtijàsidà hîsil bo‘lgàn spåktrlàr bir-biridàn kåskin fàrq qilàdi. Difràksiîn pànjàràgà tushàyotgàn yorug‘lik to‘lqin uzunligigà qàràb difràksiîn màksimumlàrgà tàqsimlànàdi. Îg‘ish burchàgining sinusi to‘lqin uzunligigà prîpîrsiînàl bo‘làdi (10.6- ifîdàgà qàràng). Shuning uchun hàm kàttà to‘lqin uzunligigà egà bo‘lgàn qizil nurlàr, kichik to‘lqin uzunligigà egà binàfshàrang nurlàrdàn ko‘rà ko‘prîq îg‘àdi. Dispårsiyadà esà yorug‘lik muhitning sindirish ko‘rsàtkichigà qàràb yoyilàdi. Òushàyotgàn yorug‘likning to‘lqin uzunligi îrtishi bilàn prizmàning sindirish ko‘rsàtkichi kàmàyadi (2-jàdvàlgà qàràng). Shuning uchun kàttà to‘lqin uzunligigà egà bo‘lgàn qizil nurlàr, kichik to‘lqin uzunligigà egà bo‘lgàn binàfshàrang nurlàrdàn ko‘rà kàmrîq îg‘àdi. Dispårsiyaning àhàmiyati. Dispårsiya hîdisàsining kàshf qilinishi yorug‘likning tàbiàti, umumàn îlgàndà, nurlànish yordàmidà mîddàlàrning tuzilishi to‘g‘risidà muhim mà’lumîtlàr îlishgà imkîn bårdi. Bundàn tàshqàri, rànglàr to‘g‘risidà îlingàn mà’lumîtlàr bå- zàsh ishlàridà, kåràkli rànglàrni tànlàshdà muhim rol o‘ynaydi. Bîshqàchà àytgàndà, kåràkli bo‘yoqni turli rànglàrni qànchà hissà- dà qo‘shib hîsil qilishni àniqlàsh mumkin. Yorug‘likning yutilishi. Yorug‘likning yutilishi (àbsîrbsiya) dåb mîddàdàn o‘tishdà yorug‘lik enårgiyasining yo‘qîtilishigà àytilàdi. www.ziyouz.com kutubxonasi 47 Bungà sàbàb – yorug‘lik enårgiyasining mîddàning ichki enårgiya- sigà àylànishi. Yutilish nàtijàsidà o‘tàyotgàn yorug‘likning intån- sivligi kàmàyadi. Yorug‘likning mîddàdà yutilishi Bugår qînuni yordàmidà tàvsiflànàdi: I = I 0 e -ax , bu yerdà I và I 0 – mîs ràvishdà x qàlinlikli mîddàgà tushàyotgàn và undàn chiqàyotgàn yorug‘likning intånsivliklàri. a – yutilish kîeffitsiyånti dåyilib, mîddàning kimyoviy tàrkibi, hîlàti và tu- shàyotgàn yorug‘likning to‘lqin uzunligigà bîg‘liq kàttàlik. Sinîv sàvîllàri 1. Dispårsiya so‘zi qàndày mà’nîni bildiràdi? 2. Dispårsiya hîdisàsini birinchi bo‘lib kim kuzàtgàn? 3. Nyutînning tàjribàsini izîhlàb båring. 4. Dispårsiya dåb nimàgà àytilàdi? 5. Dispårsiya hîdisàsi qàndày ro‘y båràdi? 6. Êàmàlàk qàndày vujudgà kålàdi? 7. Yorug‘likning to‘lqin uzunligi îrtishi bilàn muhitning sindirish ko‘rsàtkichi qàndày o‘zgàràdi? 8. Nimà uchun dispårsiya spåktrining yuqîrisidà qizil, pàstidà esà binàfshàràng jîylàshàdi? 9. 2- jàdvàlni tushuntiring. 10. 33-ràsmdàgi mànzàràni izîhlàb båring. 11. Ekràndàgi mànzàràgà qàràb qàndày õulîsà chiqàrish mumkin? 12. Qo‘shimchà rànglàr dåb qàndày rànglàrgà àytilàdi? 13. Shàffîf jism dåb qàndày jismga àytilàdi? 14. Shàffîf jismning ràngi qàndày àniqlànàdi? 15. Bo‘yoq surtilgàn shishà qàndày ràngli yorug‘likni o‘tkàzàdi? 16. Shishà filtrlàr nimàgà àsîslànib yasàlàdi? 17. Jism birîr õil yorug‘likni qàytàrganda uning ràngi qàndày ko‘rinàdi? 18. Sàriq ràngli jism qàndày ràngli yorug‘likni qàytàràdi? 19. Nîshàffîf jismning ràngi qàndày àniqlànàdi? 20. Jismlàrgà bo‘yoq surtish nimàni ànglàtàdi? 21. Qàndày jism bàrchà yorug‘likni qàytàràdi? 22. Qàndày jism o‘zigà tushgàn bàrchà yorug‘likni yutàdi? 23. Òàbiàtdà àbsîlut qîrà và àbsîlut îq jismlàr màvjudmi? 24. Difràksiya spåktridà nurlàr qàndày îg‘àdi và nimà uchun? 25. Dispårsiya spåktridà- chi? 26. Yorug‘likning yutilishi (àbsîrbsiya) dåb nimàgà àytilàdi? 27. Yutilish nàtijàsidà mîddàdàn o‘tàdigàn yorug‘likning intånsivligi o‘zgàràdimi? 28. Bugår qînuni formulasi qanday? 29. Yutilish kîeffitsiyånti dåb nimàgà àytilàdi? 30. Yutilish kîeffitsiyånti nimàlàrgà bîg‘liq? Nurlanish và yutilish spåktrlàri. Spåktràl ànàliz Ì à z m u n i : nurlanish spåktri; yutilish spåktri; Quyosh và yulduzlàrning spåktrlàri; spåktràl ànàliz hàqidà tushunchà; spåktràl àsbîblàr; spåktràl ànàlizning qo‘llànilishi. 14-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 48 Nurlanish spåktri. Hàr qàndày qizdirilgàn mîddà o‘zidàn elåktrîmàgnit to‘lqinlàr chiqàràdi. Bu to‘lqinlàr màjmuàsi nurlanish spåktri dåyilàdi. Ìîddàlàrning hîlàtigà và nurlànish måõànizmigà qàràb nurlanish spåktrlàri hàm turlichà bo‘làdi. Àgàr qizdirilgàn qàttiq jismdàn chiqàyotgàn yorug‘lik prizmà îrqàli o‘tkàzilsà, ekràndà yaõlit uzluksiz nurlanish spåktri hîsil bo‘làdi. Àgàr gàz yoki bug‘ yorug‘lik mànbàyi bo‘lib õizmàt qilsà, spåktrning mànzàràsi kåskin o‘zgàràdi. Qîrîng‘i sîhàlàr bilàn àjràtilgàn yorqin chiziqlàr màjmuàsi kuzàtilàdi. Bundày spåktrlàr chiziqli spåktrlàr dåyilàdi. Nàtriy, vîdîrîd và gåliyning spåktrlàri chiziqli spåktrlàrgà misîl bo‘là îlàdi (33- à, b, d ràsmlàr). Nurlànàyotgàn gàzlàr spåktrlàrining ko‘rinishi gàzning kimyo- viy tàbiàtigà bîg‘liq bo‘làdi. Hàr bir gàz yoki bug‘ o‘zigàginà õîs bo‘lgàn spåktrlàrgà egà. Shuning uchun nurlànàyotgàn gàzning spåktrigà qàràb, uning kimyoviy tàrkibini àniqlàsh mumkin. Àgàr nurlànish mànbàyi bo‘lib mîddàning mîlåkulàsi õizmàt qilsà, yo‘l-yo‘l spåktr kuzàtilàdi. Yutilish spåktrlàri. Yuqîridà ko‘rilgàn nurlanish spåktrlàridàn tàshqàri yutilish spåktrlàri hàm màvjud. Ulàr quyidàgichà hîsil qilinàdi. Îq yorug‘likni tåkshirilàyotgàn mîddà îrqàli o‘tkàzib, spåktrni àniqlàydigàn àsbîbgà yo‘nàltirilàdi. Bundà yaõlit spåktrdà mà’lum tàrtibdà jîylàshgàn qîrà chiziqlàr ko‘rinàdi. Bu chiziq- làrning sîni và jîylàshuvi tåkshirilàyotgàn mîddàning tàrkibi to‘g‘risidà mulîhàzà yuritishgà imkîn båràdi. Ìisîl uchun, îq yorug‘likning yo‘lidà nàtriy bug‘làri turgàn bo‘lsà, u holda nur- lanish spåktridà sàriq chiziq turgàn jîydà, yutilish spåktridà qîrà yo‘l hîsil bo‘làdi (33- à và 33- f ràsmlàrni sîlishtiring). Ushbu hîdisà Êirõgîf tîmînidàn quyidàgichà tushuntirildi. Àtîm o‘zidàn qàndày yorug‘lik to‘lqini nurlasà, shundày yorug‘lik to‘lqinini yutàdi. 33- f, g, h ràsmlàrdà nàtriyning, vîdîrîdning và gåliyning yutilish spåktrlàri ko‘rsàtilgàn. 33- e ràsmdà tàrkibigà yuqîridàgi mîddàlàr kirishini isbîtlîvchi quyosh spåktri kåltirilgàn. Biz kålgusidà àtîmlàrning nurlànishi và spåktrlàri hàqidàgi mulîhazàlàrgà yanà qàytàmiz. Quyosh và yulduzlàrning spåktrlàri. Quyosh và yulduzlàr temperaturasi và ràngigà ko‘ra quyidàgi turlàrgà bo‘linàdi: eng issiq yulduzlàrning tåmpåràturàsi 100 000 Ê àtrîfidà; havorang yulduzlàrniki – 30 000 Ê; sàriqlàriniki esà 6 000 Ê và eng sîvuq yulduzlàrniki 3 000 Ê àtrîfidà bo‘làdi (Quyosh bizgà eng yaqin jîylàshgàn yulduz bo‘lib, sirtining temperaturasi 6 000 Ê). www.ziyouz.com kutubxonasi 49 Yulduzlàr enårgiyasining mànbàyi ulàrning ichidà 10 000 000 Ê temperaturada vîdîrîdning gåliygà àylànish råàksiyalàridir. Shuning uchun hàm bàrchà yulduzlàrning (shu jumlàdàn, Quyoshning hàm) àtmîsfåràsining àsîsiy qismini vîdîrîd và gåliy tàshkil qilàdi. Yulduzlàrning spåktrlàri ulàrning tàrkibidà vîdîrîd và gåliydàn tàshqàri turli kimyoviy birikmàlàr và elåmåntlàr màvjudligini ko‘r- sàtàdi. Judà issiq yulduzlàrning spåktrlàridà gåliy và àzîtgà õîs bo‘l- gàn yorqin chiziqlàr àjràlib tursà, sîvuq yulduzlàrning spåktrlà- ridà turli mîlåkular birikmàlàrning yutilish yo‘llàri ko‘prîq bo‘làdi. Quyoshning spåktri turli qîrà chiziqlàr bilàn kåsilgànini ko‘rish mumkin (33- e ràsm). Bu chiziqlàr ulàrni birinchi bo‘lib tàvsiflàgàn kishining nîmi bilàn Fràungîfår chiziqlàri dåyilàdi. Êirõgîfning fikrigà ko‘rà, bu chiziqlàr Quyosh và Yer àtmîsfåràsi tàrkibigà kiruvchi elåmåntlàrning yutilish spåktrlàridir. Bu chiziq- làrning spåktrdàgi o‘rnigà qàràb, Quyosh nuri Quyosh àtmîsfå- ràsidàn qàndày mîddàlàr îrqàli o‘tgànligini àniqlàsh mumkin. Quyosh àtmîsfåràsidà Yerdà màvjud elåmåntlàrdàn vîdîrîd, nàtriy, kàlsiy, tåmir và bîshqà mîddàlàr màvjudligi àniqlàngàn. Quyosh spåktrini o‘rgànish o‘shà pàytgàchà nîmà’lum bo‘lgàn elåmånt màvjudligini ko‘rsàtdi. Uni gåliy (gråkchà «gåliîs» – quyosh so‘zidàn îlingàn) dåb nîmlàdilàr. 26 yil o‘tgàndàn so‘ng gåliy Yerdà hàm tîpildi. 4 Fizika, II qism a) b) d) e) f) g) h) 400 450 500 550 600 700 l, nm 33- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 50 Spåktràl ànàliz hàqidà tushunchà. Nurlanish và yutilish spåktrlàrini o‘rgànish mîddàlàrning tàrkibini àniqlàshgà imkîn bårishi hàqidà bàyon qilindi. Shuningdåk, spåktràl chiziqlàrning yorqinligi màzkur elåmåntning birikmàdàgi miqdîrini àniqlàshgà imkîn båràdi. Nurlanish và yutilish spåktrlàrigà muvîfiq mîddàning kimyoviy tàrkibini o‘rgànish usuli spåktràl ànàliz dåyilàdi. Ìisîl uchun spåktrdà sàriq chiziq bo‘làdigàn bo‘lsà, bu o‘rgànilàyotgàn mîddà tàrkibidà nàtriy bîrligini ko‘rsàtàdi. Àgàr spåktrdà îldin mà’lum bo‘lmàgàn chiziq ko‘rinsà, bu yangi elåmånt kàshf qilingànligining isbîtidir. Spåktràl ànàliz judà såzgir usul bo‘lib, uning yordàmidà elåmåntning 10 -10 g miqdîrini hàm àniq- làsh mumkin. Êimyoviy usullàr bilàn bundày kàm miqdîrdàgi mîddàni qàyd qilishning mutlàqî ilîji yo‘q. Spåktràl àsbîblàr. Spåktrning ko‘rinish sîhàsini o‘rgànish uchun spåktrîskîp dåb ataluvchi àsbîblàr ishlàtilàdi. Eng sîddà spåktrîskîp 34- ràsmdà ko‘rsàtilgàn. Spåktrîskîp kîllimàtîr – 1; prizmàli ko‘rish trubàsi – 2; prizmàli stîlchà – 3; tirqish – 4; linzà – 5; îbyåktiv – 6 và îkular – 7 làrdàn tàshkil tîpgàn. Òirqishdàn kålàyotgàn nur kîllimàtîr îrqàli linzàgà tushàdi. U prizmàdàn o‘tishdà turli rànglàrgà àjràlàdi và îbyåktiv, ko‘rish trubàsi îrqàli îkular yordàmidà kuzàtilàdi. Spåktrni fîtîplàstinkàdà qàyd qilishgà imkîn båruvchi àsbîb spåktrîgràf dåb ataladi. Yanada tàkîmillashgan, ya’ni uchinchi trubà bilàn tà’minlàn- gàn àsbîb spåktrîmåtr deb ataladi. Spåktràl ànàlizning qo‘llànilishi. Spåktràl ànàliz fàn uchun muhim àhàmiyatgà egà. Àyniqsà, uning àstrînîmiya uchun àhà- miyati judàyam kàttà. Îsmîn jismlàrining tàrkibi to‘g‘risidà mà’lumît îlishning yagînà yo‘li spåktràl ànàlizdir. Bu usul bilàn Quyoshning, yulduz- làrning và yulduz turkumi- ning tàrkiblàri o‘rgànilgàn, D.I.Ìåndålåyåv elåmåntlàr jàdvàlining 25 tà elåmånti kàshf qilingàn. Hîzirgi pàytdà spåktràl ànàliz gåîlîgiyadà, måtàl- lurgiyadà, kimyodà, tibbiyotdà và hàttî îziq-îvqàt sànîàtidà hàm kång qo‘llànilàdi. 7 2 3 6 5 1 4 B Q 34- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 51 Sinîv sàvîllàri 1. Nurlanish spåktri dåb nimàgà àytilàdi? 2. Nurlanish spåktrining qàndày turlàrini bilàsiz? 3. Chiziqli spåktr dåb qàndày spåktrgà àytilàdi? 4. Nurlanish spåktri gàzning tàbiàtigà bîg‘liqmi? 5. Yutilish spåktrlàri qàndày hîsil bo‘làdi? 6. Yutilish spåktrining ko‘rinishi qàndày bo‘làdi? 7. 33- à và f ràsmlàrni sîlishtiring. 8. Êirõgîfning spåktrlàr hàqidàgi fikri qanday? 9. 33- b và d, 33- g và h ràsmlàrni sîlishtiring. 10. Quyosh và yulduzlàrning spåktrlàri qanday? 11. Quyosh hàm yulduzmi? 12. Yulduzlàr ràngigà qàràb nåchà turgà bo‘linàdi? Quyosh qàysi turgà kiràdi? 13. Yulduzlàr enårgiya- sining mànbàyi nimà? 14. Yulduzlàr àtmîsfåràsining àsîsiy qismi qàndày elåmåntlàrdàn ibîràt? 15. 33- e ràsmni bîshqà ràsmlàr bilàn sîlishtirib tàhlil qiling. 16. Fràungîfår chiziqlàri dåb qàndày chiziqlàrgà àytilàdi? 17. Fràungîfår chiziqlàrini Êirõgîf qàndày tushuntirgàn? 18. Quyoshning tàrkibidà Yerdà màvjud bo‘lgàn qàndày elåmåntlàr màvjud? 19. Gåliy qàndày kàshf qilingàn? 20. Spåktràl ànàliz yordàmidà mîddàning tàrkibini qàndày àniqlàsh mumkin? 21. Bu usul bilàn qànchà miqdîrdàgi mîddàni qàyd qilish mumkin? 22. Spåktrîskîp nimà màqsàddà ishlàtilàdi? 23. Spåktrîgràf qàndày àsbîb? Spåktrîmåtr-chi? 24. Spåktràl ànàlizning àhàmiyati. 25. Spåktràl ànàlizning qo‘llànilishiga misollar keltiring. Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsi. Infràqizil và ultràbinàfshà nurlàr Ì à z m u n i : elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsi; infràqizil nurlàr; ultràbinàfshà nurlàr. Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsi. I qism, 122- § dà elåktrî- màgnit to‘lqinlàr shkàlàsi hàqidà mà’lumît bårilgàn edi. O‘shàndà, àsîsàn, ràdiîto‘lqinlàr hàqidà fikr yuritgàn edik. Êåyinchàlik esà to‘lqin uzunligi 4,0 · 10 -7 m dàn 7,6 · 10 -7 m gàchà bo‘lgàn, ko‘zgà ko‘rinàdigàn yorug‘lik to‘lqinlàrini o‘rgàndik. Elåktrîmàgnit to‘l- qinlàr shkàlàsini o‘rgànishni dàvîm ettirib, endi infràqizil và ultràbinàfshà nurlàrni o‘rgànàmiz. Råntgån nurlàri hàqidà kåyingi màvzudà fikr yuritsàk, g- nurlàrgà kåyingi bîblàrdà to‘õtàlib o‘tàmiz. Infràqizil nurlàr. Infràqizil nurlàr elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsidà ràdiîto‘lqinlàr và ko‘zgà ko‘rinuvchi qizil yorug‘lik o‘rtàsidà jîylàshgàn. Uning to‘lqin uzunligi 2 mm dàn 760 nm gàchà îràliqdà bo‘làdi. Bu nurlàrning chàstîtàsi qizil nurnikidàn kichikrîq bo‘lgàni uchun infràqizil, ya’ni qizildàn pàstrîq chàstîtàli dåb nîmlàngàn. U 1800- yildà ingliz îlimi V.Gårshål tîmînidàn 15-§. www.ziyouz.com kutubxonasi 52 kàshf qilingàn bo‘lib, judà kàttà enårgiyagà egà. Bu nurlar tushgàn jîyini judà qàttiq qizdiràdi và shu sababli ungà issiq nur deb nom berilgan. Vîlfram tîlàli cho‘g‘lànmà và gàz to‘ldirilgàn turli õil làmpàlàr infràqizil nurlàrning mànbàyi bo‘làdi. Infràqizil nurning eng kuchli tàbiiy mànbàyi – Quyosh. Quyosh nurlàrining qàriyb yarmi infràqizil nurlàrdan tashkil topgan. Infràqizil nurlàr insîn và jînli îrgànizmlàrning to‘qimàlàrigà singib, bàrchà biîlogik jàràyon- làrning bîrishigà ijîbiy tà’sir ko‘rsàtàdi. Uning qishlîq õo‘jàligidàgi àhàmiyati hàm kàttà. Shishà và shàffîf plyonkàlàrdàn o‘tgàn infràqizil nurlàr pàrnik ichidà issiqlik enårgiyasigà àylànàdi (pàrnik effåkti). Shuningdåk, bu nurlàr måvàlàr, sàbzàvîtlàr và bîshqà nàrsàlàrni quritishdà hàm ishlàtilàdi. Nàrsàlàrning infràqizil tàsvir- làrini ko‘rinuvchi tàsvirlàrgà àylàntiruvchi àsbîblàr hàm màvjud. Infràqizil nurlàr yordàmidà qîrîng‘ilikdàgi nàrsàlàrning jîyini àniqlàsh mumkin. Infràqizil làzårlàr Yerdà và kîsmîsdà àlîqà o‘rnàtishdà hàm ishlàtilàdi. Ultràbinàfshà nurlàr. Ultràbinàfshà nurlàr binàfshà yorug‘lik- dàn kåyin jîylàshgàn bo‘lib, to‘lqin uzunligi 400 m dàn 10 nm gàchà îràliqdà bo‘làdi. (Ultràbinàfshà so‘zi binàfshàdàn kàttàrîq chàstîtàli, ya’ni to‘q binàfshà dågàn mà’nîni ànglàtàdi.) Ultràbinàfshà nurlàr ko‘zgà ko‘rinmàydi và shàrtli ràvishdà quyidàgi turlàrgà bo‘linàdi: yaqin ultràbinàfshà nurlàr (400–200 nm to‘lqin uzunlikli), 1801- yildà nåmis fizigi I.Rittår và ingliz fizigi U . V î l l à s t î n làr tîmînidàn kàshf qilingàn; uzîq và vàkuumli ultràbinàfshà nurlàr (200–10 nm) nåmis fizigi V.Shumàn và ingliz fizigi Ò.Làymànlàr tîmînidàn o‘rgànilgàn. 3 000 Ê gàchà qizdirilgàn jismlàr ultràbinàfshà nurlàr màn- bàyi bo‘làdi. Bundày mànbà vàzifàsini simîbli, ksånînli và bîshqà gàzli làmpàlàr, istàlgàn yuqîri temperaturali plàzmà o‘tàshi mumkin. Quyosh, yulduzlàr và bîshqà fàzîviy jismlàr ultràbi- nàfshà nurlàrning tàbiiy mànbàyi hisoblanadi. Ultràbinàfshà nurlàr kuchli biîlîgik tà’sirgà egà. Òo‘lqin uzun- ligi 400–320 nm bo‘lgàn ultràbinàfshà nurlàr chiniqtiruvchi, sîg‘liqni mustàhkàmlîvchi tà’sirgà egà. Insîn îrgànizmidà D vitàmin hîsil bo‘lishigà yordàm båràdi. 320–280 nm li nurlàr bàdànning qîràyishigà îlib kålsà, 280–250 nm li to‘lqinlàr bàktå- riyalàrni o‘ldiruvchi tà’sir ko‘rsàtàdi. Bu nurlàrning yuqîri dîzàsi ko‘zning jàrîhàtlànishi và tårining kuyishigà îlib kålàdi. www.ziyouz.com kutubxonasi 53 Ultràbinàfshà nurlàr Yer àtmîsfåràsi tîmînidàn kuchli yuti- làdi và shuning uchun hàm bàlànd tîg‘ hududlàridà o‘rgànilàdi. Îdàtdà, ulàr ultràbinàfshà nurlàrni ko‘zgà ko‘rinuvchi nurlàrgà àylàntiruvchi fîtî- và luminåssånsiyalànàdigàn màtåriàllàrdà qàyd qilib o‘rgànilàdi. Nurlànish va yutilish spåktridàgi ultràbinàfshà nurlàr sîhà- sini o‘rgànish àtîmlàr, mîlåkulàlàr, iînlàr và qàttiq jismlàrning elåktrîn tuzilishini o‘rgànishgà yordàm båràdi. Bu nurlàrni o‘rgà- nish îsmîn jismlàri hàqidà mà’lumît båràdi. Ultràbinàfshà nur- làrning mîddàlàrgà tà’siridan kriminàlistikà và sàn’àtshunîslikdà kång fîydàlànilàdi. Shuningdåk, ultràbinàfshà nurlàr yordàmidà àtmîsfåràdàgi turli zàràrli àràlàshmàlàrni hàm àniqlàsh mumkin. Sinîv sàvîllàri 1. Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsini tàvsiflàng. 2. Infràqizil nurlàr dåb qàndày nurlàrgà àytilàdi? 3. Infràqizil so‘zi qanday mà’nîni ànglàtàdi? 4. Infràqizil nurlàrning to‘lqin uzunligi qàndày bo‘làdi? 5. U kim tîmînidàn và qàchîn kàshf qilingàn? 6. Infràqizil nur qàndày enårgiyagà egà? 7. Infràqizil nurlàrning mànbàyi nima? 8. Infràqizil nurlàrning biîlîgik tà’siri qanday? 9. Uning qishlîq õo‘jàligidàgi àhàmiyati qanday? 10. Infràqizil nurlàrning ishlàtilishiga misollar keltiring. 11. Ultràbinàfshà nurlàrni ta’riflang. 12. Ultràbinàfshà so‘zi qàndày mà’nîni ànglàtàdi? 13. Ultràbinàfshà nurlàr ko‘zgà ko‘rinàdimi? Uning turlàrini aytib bering. 14. Ultràbinàfshà nurlàr- ning mànbàyi nima? 15. Uning biîlîgik tà’siri qanday? 16. Ultràbinàfshà nurlàr nimà uchun bàlànd tîg‘ zînàlàridà o‘rgànilàdi? 17. Ultràbinàfshà nurlàrning àhàmiyati nimadan iborat? Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling