O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Download 4 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 70- §. Zaryadlangan kondensator energiyasi
- Zaryadlangan kondensator energiyasi.
- 71- §. Elektrostatik maydon energiyasi
- Energiyaning hajmiy zichligi
- Masala yechish namunalari 1- masala.
- 3 - m a s a l a .
- Mustaqil yechish uchun masalalar
- Òest savollari 1.
- XIII BOB. O‘ZGARMAS TOK QONUNLARI
- 72- §. Òok kuchi va tok zichligi
111- rasm. 112- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 243 um um 1 2 3 1 1 1 1 AB U C Q C C C = = + + ni hosil qilamiz. Umumiy holda: um 1 1 1 n i i C C = = å
(69.10) Agar kondensatorlarning sig‘imlari bir xil bo‘lsa: um .
n C =
(69.11) Sinov savollari 1. Yakkalangan o‘tkazgich deb qanday o‘tkazgichga aytiladi? 2. Yakkalan- gan o‘tkazgichning elektr sig‘imi deb qanday kattalikka aytiladi? 3. Elektr sig‘imi nimani xarakterlaydi? 4. O‘tkazgichning elektr sig‘imi unga berilgan zaryad miqdoriga va potensialiga bog‘liqmi? 5. O‘tkazgichning sig‘imi u turgan muhitga bog‘liqmi? 6. Sharsimon o‘tkazgichning elektr sig‘imi nimaga teng? 7. SI da elektr sig‘imining birligi nima? 8. Sig‘imning yana qanday birliklarini bilasiz? 9. Sig‘imning boshqa birliklaridan foydalanishga nima zarurat bor? 10. Kondensatorning vazifasi nima? 11. Kondensator o‘z vazifasidan kelib chiqib qanday bo‘lishi kerak? 12. Kondensatorlar qanday turlarga bo‘linadi? 13. Kondensator qoplamalaridagi zaryadlar miqdori tengmi? Ishorasi-chi? 14. Kondensatorning sig‘imi qanday aniqlanadi? 15. Kondensatorning „teshish kuchlanishi“ deb qanday kuchlanishga aytiladi? 16. Yassi kondensatorning elektr sig‘imi nima? 17. Silindrik kondensatorning elektr sig‘imi nima? 18. Sferik kondensatorning elektr sig‘imi nima? 19. Kondensatorlarning si- g‘imlari dielektrikning tabiatiga bog‘liqmi? 20. Kondensatorlar batareyasi nima uchun kerak? 21. Kondensatorlarning parallel ulanishi deb qanday ulanishga aytiladi? 22. Bunda umumiy sig‘im qanday topiladi? 23. Bunda kondensatorlar qoplamalaridagi potensiallar qanday bo‘ladi? 24. Bunda batareyaning umumiy zaryadi qanday bo‘ladi? 25. Kondensatorlarning ketma-ket ulanishi deb qanday ulanishga aytiladi? 26. Bunda umumiy sig‘im qanday topiladi? 27. Bunda batareyaning zaryadi qanday bo‘ladi? 28. Bunda kuchlanish qanday bo‘ladi? 70- §. Zaryadlangan kondensator energiyasi M a z m u n i : zaryadlangan-yakkalangan o‘tkazgich energiyasi; zaryadlangan kondensator energiyasi.
langan-yakkalangan o‘tkazgich energiyasini ko‘raylik. Q zaryadni www.ziyouz.com kutubxonasi
244 cheksizlikdan o‘tkazgichga olib kelish kerak. Buning uchun esa maydon kuchlariga qarshi A ish bajarish kerak. Bunda o‘tkazgichning poten- siali 0 dan j gacha ortadi. Demak, potensialning o‘rtacha qiymati 2 j
Demak, Q zaryadni cheksizlikdan ko‘chirib kelishda bajarilgan ish yoki bunda zaryadlangan-yakkalangan o‘tkazgich olgan potensial energiya quyidagicha aniqlanadi: 2 2 , 2 2 2 Q C Q C W A j j = = = =
(70.1) bu yerda Q =Cj ligi e’tiborga olingan, C — o‘tkazgichning sig‘imi. Zaryadlangan kondensator energiyasi. Zaryadlangan o‘tkazgich kabi zaryadlangan kondensator ham (70.1) ko‘rinishdagi energiyaga ega: ( ) 2
2 2 2 , C Q Q C W Dj × Dj = = = (70.2)
bu yerda Q — kondensator zaryadi, C — uning sig‘imi, Dj — qop- lamalari orasidagi potensiallar farqi. Sinov savollari 1. Zaryadni cheksizlikdan maydonga ko‘chirib kelishda ish bajariladimi? 2. Bunda ish nimaga qarshi bajariladi? 3. Zaryadni cheksizlikdan ko‘chirib kelishda o‘tkazgichning potensiali qanday o‘zgaradi? 4. Zaryadni cheksizlik- dan ko‘chirib kelishda bajarilgan ish nimaga teng? 5. Zaryadni cheksizlikdan ko‘chirib kelganda yakkalangan o‘tkazgich olgan potensial energiya nimaga teng bo‘ladi? 6. Zaryadlangan kondensatorning energiyasi nimaga teng?
M a z m u n i : elektrostatik maydon energiyasi; energiyaning haj- miy zichligi.
energiyasi uning qoplamalari orasidagi elektrostatik maydon energi- yasida mujassamlashgandir. Shuning uchun ham elektrostatik maydon energiyasini yassi kondensatorning 0 ,
d C Ed e e
æ ö = Dj = ç ÷ è ø energiyasi kabi topamiz: 2 2 2 2 0 0 0 2 2 2 ,
E E E d d W S d V e e
e e e e
= × = × × = ×
(71.1) www.ziyouz.com kutubxonasi 245 bu yerda V = S · d — kondensatorning hajmi. (71.1) formuladan ko‘ri- nib turibdiki, kondensatorning energiyasi elektrostatik maydonni xa- rakterlovchi kattalik — kuchlanganlik E orqali ifodalanadi. Energiyaning hajmiy zichligi. Energiyaning hajmiy zichligini aniqlash uchun elektrostatik maydon energiyasini hajmga bo‘lamiz: 2 2
0 2 2 2 ,
W ED D V e e
e e = = = =
(71.2)
bu yerda D — elektr siljish vektori. Sinov savollari 1. Kondensatorning energiyasi qayerda mujassamlashgan? 2. Kon- densator energiyasi elektrostatik maydon energiyasiga tengmi? 3. Elek- trostatik maydon energiyasi nimaga teng? 4. Energiyaning hajmiy zichli- gi qanday aniqlanadi? 5. Elektrostatik maydon energiyasining hajmiy zichligi? Masala yechish namunalari 1- masala. Har birining massasi 10 -3 kg dan bo‘lgan ikkita sharcha berilgan. Zaryadlarining o‘zaro itarish kuchi, ularning o‘zaro tortishish kuchlariga teng bo‘lishi uchun sharchalarga qanchadan zaryad berilishi kerak. Sharchalar moddiy nuqtalar sifatida qaralsin. Berilgan: m = m 1 = m 2 = 10
- 3 kg; F k =F. Q = Q 1 = Q 2 = ?
Moddiy nuqtalar orasidagi o‘zaro tortishish kuchi: 2 1 2 2 2 . m m m r r F G G = = Masalaning shartiga binoan F k = F ligidan 2 2
2 Q m r r k G = ga ega bo‘lamiz. Ushbu tenglikdan Q ni topib olamiz: Q m G k = . Yechish. Ikkita bir ismli zaryadlangan nuqtaviy zaryadlar orasidagi o‘zaro Kulon ta’sir kuchi quyidagicha aniqlanadi:
= = 1 2 2 2 2 . www.ziyouz.com kutubxonasi 246 Massaning qiymati va k = 9 · 10 9 F/m, G= 6,67 · 10 - 11
m 3 2 kg s × ekanligini e’tiborga olib, topamiz: 11 3 15 9 6, 67 10
C 9 10
C 10 86,7 10 . Q - - - × × = = × J a v o b : Q = 86,7·10 -15
C. 2 - m a s a l a . Yassi kondensator qoplamalari orasida shisha plas- tinka bor. Kondensator U 1 = 100 V potensiallar farqigacha zaryadlandi. Agar shisha kondensatordan chiqarib olinsa, kondensatordagi po- tensiallar farqi nimaga teng bo‘lib qoladi? Berilgan: U 1 = 100 V; e = 7. U 2 =? Yassi kondensatorning dastlabki (qoplamalar orasida dielektrik — shisha bo‘lgandagi) sig‘imi 0 1
d C ee = va dielektrik chiqarib olingandan keyingi sig‘imi (e = 1) 0 2
d C e = ligidan: 1 2 0 0 , . Qd Qd S S U U ee e = =
1 ni U 2 orqali ifodalaymiz: 2 1
U e = yoki U 2 = e · U 1 . Berilganlar yordamida topamiz: U 2 = 7 · 100 V = 700 V. J a v o b . U 2 = 700 V. 3 - m a s a l a . Diametri 20 sm bo‘lgan 100 pC zaryad berilgan metall sharning elektrostatik maydon energiyasi nimaga teng? Berilgan: d = 20 sm = 0,2 m; Q = 100 pC = 10 -7 C. ——————————— W = ? bu yerda C kattalik –
= 2 radiusli sharning elektr sig‘imi. C = 4pe 0 eR = 2pe 0 ed ekanligidan: Yechish. Zaryadlangan metall sharning elektrostatik maydon energiyasi quyidagicha aniqlanadi:
= 2 2 ,
Q U = ifodasidan potensiallar farqini topib olamiz: U Q C = . www.ziyouz.com kutubxonasi 247 2 0 4 .
d W pe e
= Berilganlardan va e = 1, e 0 = 8,85 · 10 –12 F/m ligidan: 7 2 12
4 3,14 8,85 10 0,2
W - - × × × × = J= = 4,50 · 10 –4 J = 450 mJ. J a v o b : W = 450 mJ. Mustaqil yechish uchun masalalar 1. Ikkita elektronning gravitatsion ta’sir kuchi ularning elektrostatik ta’sir kuchidan necha marta kichik. (2,4 · 10 –45
.) 2. 2 mC va –3 mC bo‘lgan ikkita nuqtaviy zaryadlar bir-biridan 5 sm masofada joylashgan. Musbat zaryaddan 3 sm va manfiy zaryaddan 4 sm uzoqlikdagi nuqtada maydon kuchlanganligi nimaga teng? (E = 9,9 · 10 6
N C .) 3. Ikkita: q 1 = 2q va q 2 = –q nuqtaviy zaryadlar bir-birlaridan d masofada joylashgan. Shu zaryadlardan o‘tuvchi, to‘g‘ri chiziqda yotuvchi va maydon kuchlanganligi nolga teng bo‘lgan nuqtaning o‘rni topilsin. (2,41d). 4. Diametri 2 sm bo‘lgan metall shar 150 V potensialgacha manfiy zaryadlangan. Shar sirtida nechta elektron bor? (1,04 · 10 9 ta.) 5. 10 V potensialgacha zaryadlangan to‘rtta bir xil simob tomchisi qo‘shilib bitta katta tomchi hosil qildi. Hosil bo‘lgan katta tomchi- ning potensiali topilsin. (j » 25 V.) 6. Qoplamalarining yuzi 100 sm 2 , orasidagi masofa esa 0,1mm bo‘lgan slyudali yassi kondensatorning elektr sig‘imi aniqlan- sin. (C = 6,2 nF.) 7. Kondensator qoplamlari orasidagi tortishish kuchi F = 50 mN. Har bir qoplamaning yuzi 200 sm 2 dan. Kondensator maydoni energiyasining zichligi topilsin. 3 . m J 2,5 æ ö w = ç ÷ è ø 8. Elektr sig‘imi 10 pF bo‘lgan kondensatorga 1pC zaryad berilgan. Kondensatorning energiyasi aniqlansin. (W = 0,05 mJ.) www.ziyouz.com kutubxonasi 248 Òest savollari 1. Kulon qonuni formulasini aniqlang. A. 1 2 2 . Q Q r F k = B. F = qE. C. 1 2
2 .
r F G = D. 1 2 2 0 1 4 . Q Q r F pe = × E. Òo‘g‘ri javob A va D. 2. Keltirilgan tenglamalardan qaysi biri nuqtaviy zaryad elektr maydonining kuchlanganligini ifodalaydi? A. 2
. 4
r E pe = B. 1 2 . d E j -j
= C.
q E = . D. 2 d d E e = . E. 1 2 3 ... E E E E = +
+ 3. Elektrostatik maydonning biror nuqtasining ... shu nuqtada turgan birlik musbat zaryadning potensial energiyasi bilan aniqlanadigan fizik kattalikdir. A. Maydon kuchlanganligi. B. Potensial energiyasi. C. Kinetik energiyasi. D. O‘zaro ta’sirlashuvi. E. Potensiali. 4. Elektr maydonga 1 nuqtadan 2 nuqtaga birlik musbat zaryadni ko‘chirishda bajarilgan ish necha J bo‘ladi? Nuqtalar orasidagi potensiallar farqi 10 V. A. 0.
B. 5. C. 8,7.
D. 10. E. 17.
5. Keltirilgan tenglamalardan qaysi biri parallel ulangan kondensatorning umumiy sig‘imini ifodalaydi? A. 1
3 ...
. n Ñ C C C C = + + + + B. 1
3 1 1 1 1 1 ... .
Ñ C C C C = + + + + C .
. S C e ×e×
a = D. 1 2
C j -j
= E. Òo‘g‘ri javob yo‘q. Asosiy xulosalar Elektr zaryadining saqlanish qonuni: istalgan yopiq sistemada, sistema ichida qanday jarayonlar ro‘y berishidan qat’iy nazar, elektr www.ziyouz.com kutubxonasi
249 zaryadlarining algebraik yig‘indisi o‘zgarmaydi: 1 const.
n i i O = = å Elektr
zaryadining SI dagi birligi 1 C. Kulon qonuni. Bo‘shliqdagi ikkita harakatsiz nuqtaviy zaryad orasidagi o‘zaro ta'sir kuchi ular zaryadlarining ko‘paytmasiga to‘g‘ri, oralaridagi masofaning kvadratiga esa teskari proprsional: 1 2 2 Q Q r F k = . Elektr doimiysi 12 0 8,85 10 .
m × e = Harakatsiz zaryad atrofidagi maydonga elektrostatik maydon deyiladi. Elektrostatik maydonning berilgan nuqtasining kuchlanganligi deb, unda joylashtirilgan birlik musbat zaryadga ta’sir etuvchi kuch bilan aniqlanadigan kattalikka aytiladi: / .
E F Q = r r Uning SI dagi birligi
= . l l N V C m Elektrostatik maydon uchun superpozitsiya prinsi pi = =
+ + = å uur uur uur uur
uur 1 2 1 .. . n n i i E E E E E Elektrostatik maydon potensial maydon. Elektrostatik maydonning biror nuqtasining potensiali shu nuqtada turgan birlik musbat zaryadning potensial energiyasi bilan aniqlanadigan fizik kattalikdir. Potensialning SI dagi birligi 1 V. Qutiblanish deb, tashqi elektr maydon ta’sirida dielektrikdagi dipollarning maydon bo‘ylab joylashib qolishiga yoki maydon bo‘ylab joylashgan di pollarning vujudga kelishiga aytiladi. Yakkalangan o‘tkazgichning elektr sig‘imi C=Q/j ifoda bilan aniqlanadi. Elektr sig‘imining SI dagi birligi l F. Kondensatorlar deb, elektr zaryadlarini yig‘ish va zarur bo‘lganda ulardan foydalanish imkonini beruvchi qurilmalarga aytiladi. Kondensatorlar: parallel ulanganda umumiy sig‘im C um =n•C; ketma-ket ulanganda umumiy sig‘im um . = C n C Zaryadlangan kondensator energiyasi 2 .
= Q C W Elektrostatik maydon energiyasi × e e
2 0 0 . 2 = V E W Energiya zichligi e e =
2 0 . 2 =
W V www.ziyouz.com kutubxonasi 250 XIII BOB. O‘ZGARMAS TOK QONUNLARI Biz oldingi bobda harakatsiz elektr zaryadi va unga bog‘liq fizik hodisalarni o‘rgandik. Endi ularning harakati bilan bog‘liq jarayonlarni ko‘rishga o‘tamiz. Elektr zaryadlari yoki zaryadlangan makroskopik jismlarning harakati bilan bog‘liq hodisa va jarayonlarni o‘rganishda elektr toki tushunchasi muhim ahamiyatga egadir. 72- §. Òok kuchi va tok zichligi M a z m u n i : elektr toki; tok kuchi; tok zichligi; tok zichligining zaryadlar tezligiga bog‘liqligi; elektronlarning harakat tezligi; elektr tokining tarqalish tezligi; elektr zaryadining birligi. Elektr toki. Elektr toki deb elektr zaryadlarining batartib harakatiga aytiladi. Òashqi elektr maydon ta’sirida o‘tkazgichlardagi musbat zaryadlar maydon bo‘ylab, manfiy zaryadlar esa maydonga qarshi harakatga keladi, ya’ni o‘tkazgichda elektr toki vujudga keladi. Bu tok o‘tkazuvchanlik toki deyiladi (113- rasm). Shartli ravishda elektr tokining yo‘nalishi musbat zaryadlarning harakat yo‘nalishi bilan mos, manfiy zaryadlarning harakatiga esa qarama-qarshi deb qabul qilingan. Masalan, metallardagi elektr tokining yo‘nalishi elektronlarning harakat yo‘nalishiga qarama-qarshi deb olinadi. O‘tkazgichda elektr tokining mavjudligi uning quyidagi: qizish, kimyoviy tarkibini o‘zgartirish va magnit maydon hosil qilish xususiyatlariga ko‘ra aniqlanadi. Elektr toki vujudga kelishi va mavjud bo‘lishi uchun: 1) batartib harakat qilishi mumkin bo‘lgan erkin zaryadlangan zarralar; 2) energiyasini bu zarralarning batartib harakatiga sarflaydigan elektr maydoni bo‘lishi zarur. Òok kuchi. Òok kuchi (I) elektr tokining miqdoriy o‘lchovi bo‘lib, o‘t- kazgichning ko‘ndalang kesim yuzi- dan vaqt birligida o‘tuvchi elektr zaryadi bilan aniqlanadigan skalar fizik kat- talikdir: I Q t = D D ,
(72.1) Download 4 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling