O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. Usmonov, M. Sodiqov
Download 3.12 Mb. Pdf ko'rish
|
|
5. Xorazmshohlar Xorazm vohasi o‘zining qulay strategik mavqeyi, rivoj lan gan hu dud bo‘lganligidan Markaziy Osiyo mintaqa si da kechgan muhim tarixiy jarayon larda alohida o‘rin tutib, o‘z muayyan ta’sirini o‘tka- zib borgan. Xorazmshohlar sulolasi nomi bilan hukm ronlik qilgan hukmdorlar xonadoni tarixdan ma’lum. XI asrning boshlarida yuz bergan tarixiy jarayonlar taqozo- si bi lan Xorazm davlati tanazzulga uchrab, zaiflashib, mintaqaning boshqa sulolalari, chunonchi, avval boshda g‘aznaviylar hukmron- ligi (1017–1041) 1043-yilda saljuqiylar boshqaruvi ta’siriga tushib qolgandi. Shuningdek, XI asrning 40-yillarida sharqdan bostirib kel- gan ko‘p sonli qoraxitoylar ham Xorazm yerlarini ishg‘ol etib, bu hududlardan belgilangan miqdordagi xiroj to‘lovlarini olish huquqi- ni qo‘lga kiritgandilar. Binobarin, XI asrning ikkinchi yarmiga kelib Xorazm oldida mustaqillikka erishish vazifasi ko‘ndalang bo‘lib turardi. Xu su san, saljuqiy hukmdorlardan Malikshoh I (1072–1092) davrida katta obro‘-martabaga erishgan harbiy lashkarboshi Anush- teginni 1077-yilda Xorazmga noyib etib tayinlaydi. Anushtegin vafo- tidan so‘ng Xorazmda uning vorisi Qutbiddin Muhammad 1097– 1127-yillar da n oyiblik qiladi. Qutbiddin Muhammad saljuqiylar hukmronligini tan olgan holda, Xorazmni idora qiladi, o‘lka ning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishi uchun ham mu him imko- niyatlar topa biladi. Xorazm mustaqilligini ta’minlash, uning sarhadlarini kengay ti- rish da Qutbiddin Muhammadning o‘g‘li Alovuddin Otsiz (1127–1156) ning roli alohida e’tiborga molik. Negaki, u qoraxoniylar kuchsizli- gidan va saljuqiylar zaifligidan foydalanib, o‘z davlati qudratini yuk- sal tira bordi. Uning 1141-yilda oltin tangalar zarb ettirib, muoma- laga chi qa rishi ham Xorazm mustaqilligining muhim belgisi bo‘lgan. Alovuddin Otsiz qoraxitoylar bilan kelishib, ularga har yili 30 ming dir ham miqdorida o‘lpon to‘lash sharti bilan amalda o‘z davlatining ichki mustaqilligini ta’minlaydi. 122 Xorazmning mustaqil davlat sifatidagi ravnaqi, hududlarining benihoya kengayib borishida Alovuddin Takashning ham o‘rni va roli katta bo‘lgan. Uning hukmronlik davrida (1172–1200) Xorazm vohasida kat- ta ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Yangidan qad rostlagan shaharlar- ning obodon lashuvidan tashqari ularning savdo-sotiq, hunarmand- chilik, kar von savdosi bobidagi dovrug‘i yanada ortdi, qishloq xo‘ja- ligi, zi roat chilik tarmoqlari rivojlandi, ko‘plab kanallar, suv inshoot- lari bar po etildi. Xorazmshohlar (Anushteginlar) sulolasi ♦ Anushtegin Garchoi (1077–1097) ♦ Qutbiddin Muhammad (1097–1127) ♦ Alovuddin Otsiz (1127–1156) ♦ El-Arslon (1156–1172) ♦ Sultonshoh Mahmud (1172) ♦ Alovuddin Takash (1172–1200) ♦ Alovuddin Muhammad (1200–1220) ♦ Jaloliddin Manguberdi (1220–1231) Bunday ijobiy jarayonlar Alovuddin Muhammad Xorazmshoh (1200–1220) davrida ham davom ettirildi. Ayni zamonda, o‘ziga xos mar kaziy va mahalliy davlat boshqaruvi tizimi vujudga kelti- rilib, ta ko mil lashtirib borildi. Bu esa mamlakatning ijtimoiy-siyo- siy hayotini mustahkamlash, uning ichki taraqqiyotini ta’minlash hamda izchil tashqi siyosat olib borishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Anushtegin larning davlat boshqaruvi ham ikki tizimdan: dar- goh va devon lar majmuyidan iborat bo‘lgan. Dargohda ulug‘ hojib mansabi alohida o‘rin tutgan. U hukm dor - ning xos kishisi sanalib, lozim bo‘lgan hollarda vazirlar faoliyatini ham nazorat qilgan. Hojiblar hukmdor nomidan davlat ahamiyatiga daxl dor muhim masalalarda muzokaralar olib borganlar. Dargohdagi yana bir oliy lavozim sohibi ustozdor hisoblangan. Xazina mablag‘ lari butunlay uning tasarrufida bo‘lgan. Dargoh hayotiga oid ko‘plab aso- siy masalalar ustozdor nazorati ostida hal etilgan. Davlatdagi tasht- dor lavozimi ham muhim sanalib, u sultonning sirdosh kishisi hiso- blangan. Tashtdor hukmdorning maxfiy sirlaridan ogoh bo‘lib, doi- mo u bilan bahamjihat holda faoliyat yurit gan. Oliy lavozimlardan yana biri – qissador bo‘lib, u sulton nomiga kelgan arz, shikoyat- larni yig‘ib, o‘rganib, ularni hukmdor hukmiga havola qilib borgan. Dargohdagi xizmat turlari ichida chashnigir – sultonga beriladigan 123 ovqat, ichimliklarni tekshiruvchi, jomador, davatdor (kotib), sharob- dor, bayroqdor (amiri alam), xizmatkorlar boshlig‘i maliki havas kabi vazifalar ham alohida ko‘zga tashlanib turadi. Ijroiya ish lari devonlar (vazirliklar) tomonidan amalga oshirilgan. Ayniq sa, bunda bosh vazir katta mavqega ega bo‘lib, u faqat hukm dor ga bo‘ysungan. Man sab- dor larni ishdan olish, ishga tayinlash, ma osh, nafaqa tayinlash, xazi- na va soliq tizimini nazorat qilish, mahalliy vazirlar hisobotini olish va shu kabilar uning vakolatida bolgan 28 . Devonlar ham o‘z vakolatlari doirasida faoliyat yuritganlar. Ma - sa lan, insho yoki tug‘ro devoni rasmiy hujjatlar, yozishmalarni tuzish bilan shug‘ullangan. Shuningdek, moliya ishlari bilan istifo devo- ni, dav lat nazorati tadbirlari bilan ishrof devoni, harbiy ishlar bilan devoni arz yoki jaysh shug‘ullangan. Sulton xonodoni hayotiga, iq ti- sodi yotiga tegishli yana bir muhim devon mavjud bo‘lib, u devoni xos nomi bilan atalgan. So‘n ggi xorazmshohlar davrida harbiy sohaga alohida ahamiyat be ril gan. Bunda bir necha yuz minglik qo‘shindan tashqari oliy hukm dorning maxsus shaxsiy gvardiyasi (Haros) katta mavqega ega bo‘ l gan. Sulton Muhammadning shaxsiy gvardiyasi 10 ming nafar kishi dan tashkil topgan. Harbiy qismlarda harbiy nazoratchi, sipoh- salor, sohibi jaysh (viloyat qo‘shini boshlig‘i), amir ul-umaro, malik (10 ming qo‘shin boshlig‘i), chovush (chopar), josus (razvedkachi), askar qozisi kabi mansablar ham mavjud bo‘lgan. Takash va Muhammad xorazmshohlarning katta qo‘shin tuzib bosh qa mamlakatlar, ellarni bosib olish, ularni o‘z tasarruflariga ki ri- tish borasida olib borgan ko‘p yillik istilochilik yurishlari, bir to - mondan, xorazmshohlar saltanati shuhratini oshirib, uning hudud- larini benihoya kengaytirishga olib kelgan bo‘lsa, ikkinchi tomon- dan esa, bu hol pirovard oqibatda bu davlatning chuqur ichki tush- kun likka, tanazzulga yo‘liqishiga ham sabab bo‘ladi. Jumladan, Takash XII asrning 80–90-yillardagi istilochilik yurishlari davomi- da Saraxs, Nishopur, Ray, Marv kabi muhim shahar larni o‘z tasar- rufiga olgan. Takash vafotidan so‘ng davlat hukmdori bo‘ lgan Alo- vuddin Mu hammad Xorazmshoh davrida ham mamlakat hu dudlari kengayishda davom etadi. Bu vaqtga kelib xorazmshohlar dav lati hududlari janubi-g‘arbga qarab Xormuz, Fors qo‘ltig‘i, Iroq yerlari- ga qadar yoyiladi. Uning tarkibiga 400 dan ziyod, shaharlar kirardi. 28 Bunyodov Z. Anushtegin xorazmshohlar davlati. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1998. 124-bet. 124 Xorazm shoh Bag‘dod xalifaligini qo‘lga kiritish uchun ham intilgan. Bu esa butun musulmon olamining unga nisbatan qahr-u g‘azabiga sabab bo‘lgan. Muhammad Xorazmshoh 1211-yilda qoraxitoylarni uzil-kesil quvib, Xorazm dovrug‘ini ko‘targanidan so‘ng u o‘ziga ortiqcha bino qo‘yib, o‘zini «Iskandari soniy», «Allohning yerdagi soyasi», deb ulug‘ lashni buyuradi. Garchand Xorazmshoh o‘zini qancha- lik ko‘k lar ga ko‘tarmasin yoxud bosqinchilik urushlari olib bor- masin, biroq mamlakatning chuqur ichki ziddiyatlar va tanazzulga duchor bo‘lgan edi. Shohning katta qo‘shin tuzib, to‘x tov siz olib borgan besamar urushlari, buning asoratli oqibatlari, eng avva- lo, mamlakat xalqining tinkasini quritayozgandi. Buning us ti ga, mahalliy hokimlar, bek-amaldorlarning o‘zboshimchalik bilan xalq bo shiga solayotgan behad jabr-zulmi, bunga javoban yuz bera yot- gan xalq g‘alayonlari (masalan, 1206–1207-yillarda Buxoroda, 1212-yilda Samarqandda ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar) saltanatning ich dan yemi ri li shi ga sabab bo‘lmoqda edi. Oliy hokimiyat ichidagi kuchli muxolifatchilik harakati, xususan, Xorazmshoh bilan uning onasi Turkon Xotun tarafdorlari o‘rtasidagi ochiq-oshkor tarz dagi siyosiy kurash ham Xorazm davlatining beqarorlik holatini yaqqol ko‘r sa tardi. Xorazmshohlar davlatida kechayotgan bu xildagi chuqur ta naz- zul holat laridan to‘la xabardor bo‘lgan sharqdagi boshqa bir qud- ratli mo‘ g‘ul davlati hukmdori Chingizxon Movarounnahr sar- hadlari to mon istilochilik urushlarini boshlashga chog‘lanayot- gan edi.
hu dud ning arablar istilosi va asoratidan xalos etilishi, o‘z mustaqillik maqomiga ega bo‘lishi yurtimizning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraq qiyotiga sezilarli ijobiy ta’sir etdi. Somoniylar, qoraxoniylar, g‘aznaviylar, saljuqiylar va xorazmshohlar sulolalari hukmronlik qil- gan IX–XII asrlarda Movarounnahr sarhadlarida yashagan ulus-elat- lar o‘rtasida nisbatan tinchlik, totuvlik va hamjihatlik vujudga keldi. Natijada, o‘lkada moddiy ishlab chiqarish, madaniy rivojlanish jara- yoni ancha tezlashdi, shaharlar hayoti yuksaldi, savdo-sotiq, hu nar -
125 mandchilik o‘sdi, aholi farovonligi barqarorlashdi. Bu davrda xalqi- miz hayotida uyg‘onish yuz berdi. IX–XII asrlarda Movarounnahrda moddiy madaniyat o‘ziga xos uslub va shakllarda to‘xtovsiz rivojlandi. Xalq ichidan chiqqan ma - hal liy ustalar, me’morlar, naqqoshlar, kulollar, zargarlar, miskar- lar tomonidan yurt dovrug‘ini olamga tanitgan ajoyib me’morchilik obida lari, san’at namunalari bunyod etildi. Ilm-fan ravnaqi. Somoniylar, g‘aznaviylar, saljuqiylar, xorazm - shoh lar sulolalariga mansub ma’rifatparvar hukmdorlarning ilm-fan va madaniyatga doimiy rag‘bat berishlari orqasida ko‘plab iste’dod sohiblarining salohiyati, ijodi o‘sib, yuksalib borgan. O‘sha davr hukm dorlari tashabbusi bilan bunyod etilgan va faoliyat ko‘rsatgan kutub xonalarda noyob, qimmatbaho kitoblar, qo‘lyozmalar to‘plan- ganki, bulardan hozirgi avlod kishilari ham bahramand bo‘l moq- dalar.
Ibn Sinodek buyuk zotni hayratlantira olgan somoniylar sa royi qoshidagi boy kutubxona ham mana shunday ilm maskan- laridan biri bo‘lgan. O‘rta Osiyo xalqlari ma’naviy-madaniyati- ning o‘sishida is lom madaniyatining ahamiyati katta bo‘ldi. Islom faqat dingina emas, balki yangi ma’naviy yo‘nalish sifatida ham butun madaniy jarayonga, barcha musulmon mamlakatlari orasi- da ijtimoiy-madaniy va ma’rifiy aloqalarning kuchayishiga sezi- larli ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda ma’naviyatda hurfikrlik, har qanday bilim, ilm-fan ga hur mat, diniy oqimlar erkinligi ustuvorlik qilgan. Diniy va dunyo viy ilmlar o‘zaro uzviy bog‘liq holda rivojlangan. Qadimgi yunon, hind va boshqa yurtlar an’analaridan, bilim manbalaridan ham keng ijo- diy foydalanildi.
♦
♦ Registon majmuyi (Buxoro, X asr) ♦ Arab ota maqbarasi (Samarqand yaqinidagi Tim qishlog‘i, X asr) ♦ Sulton Sanjar maqbarasi (Marv, XII asr) ♦ Qoraxoniylar maqbarasi (O‘zgan, XI asr) ♦ G‘aznaviylarning yozgi saroyi majmuyi (G‘azna, XI asr) ♦ Minorayi Kalon (Katta minora) (Buxoro, 1127-y.) 126 IX asr boshlarida Xorazmda vujudga kelib keng faoliyat ko‘rsat- gan mashhur «Ma’mun akademiyasi» ilm-fan ravnaqiga ijobiy ta’sir etdi. Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr Mansur ibn Iroq sin gari ilm peshvolari ham dastlab shu fan maskanida ulg‘ayib, kamolot bosqichiga ko‘tarilganlar. IX–XII asrlarda Movarounnahrda ilm-fan yuksaldi, hozir- gi za mon fani ning ko‘plab tarmoqlari va yo‘nalishlariga chinakam poy devor yara til di. Xususan, matematika, algebra, astronomiya, tib- biyot, geologiya, geodeziya, jug‘rofiya, falsafa singari dunyoviy fan- larning tamal toshi, shu davrda qo‘yildi. Buyuk matematik, astronom va geograf olim Muhammad Muso al-Xorazmiy (783–850) nomi fan tarixida alohida o‘rin tutadi. Olim o‘zining «Aljabr val Muqobala», «Hind hisobi haqida kitob», «Quyosh soatlari haqida risola», «Astronomik jadvallar» singari asar lari bilan «Algebra» faniga asos soldi. Uning arifmetika riso- lasi hind raqamlariga asoslangan bo‘lib, hozirgi paytda biz foyda- lanayotgan o‘nlik hisoblash sistemasining Yevropada tarqalishiga sabab bo‘ldi. Allomaning «al-Xorazmiy» nomi «algoritm» shakli- da fanda abadiy muhr lanib qoldi. Olimning «Kitob surati ul-arz» nomli geografiyaga doir asari shu qadar fundamental ahamiyatga egaki, u arab tilida ko‘p lab geografik asarlarning yaratilishiga zamin yaratdi. Uning «Sharq geografiyasining otasi», deb nomlanishi ham shundan. Xoraz miy yarat gan «Zij» Yevropada ham, Sharqda ham astronomiya fani ning rivoj lanishi yo‘llarini belgilab berdi. Alloma qalamiga man sub «Ki tob at-tarix» («Tarix kitobi») asari Movaroun- nahr, Xuroson va Ki chik Osiyo xalqlarining VIII–IX asrlarga oid tarixini to‘laqonli yo ri tish da muhim qo‘llanmadir. Al-Xorazmiyning arab ilmiy dunyo sining yirik markazi – Bag‘dod dagi Ma’mun aka- demiyasida ishlagan davrlari uning iste’dodining yuksak cho‘qqiga chiqqan davri bo‘ldi. U shu akademiyaning rahbari sifatida ilm ahli- ga ibrat ko‘rsatdi. O‘rta osiyolik buyuk allomalar orasida Ahmad al-Farg‘oniy (797–
Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg‘oniy bo‘lib, asli - da Farg‘onaning Quva shahrida tavallud topgan. Ilm yo‘lida zah mat chekib ko‘p yurtlarni kezgan. Umrining ko‘p qismini xorijiy ellar da, xalifalik markazlarida o‘tkazgan. U butun hayoti va faoli yatini fanga bag‘ishladi. Ahmad al-Farg‘oniy yetuk astronom, mate matik va geo- graf olim sifatida shuhrat topgan. Juda ko‘plab fun damental asar-
127 lar muallifi, Bag‘doddagi Bayt ul-Hikma (akade miya)ning nom dor namoyandalaridan biri hisoblanadi.
♦ Muhammad Ibn Muso al-Xorazmiy (783–850) ♦ Ahmad al-Farg‘oniy (797–865) ♦ Abu Nasr Forobiy (873–950) ♦ Abu Bakr Muhammad Narshaxiy (899–959) ♦ Abu Abdulloh Xorazmiy (vafoti 997-y.) ♦ Abu Rayhon Beruniy (973–1048) ♦ Abu Bakr al-Xorazmiy (935–993) ♦ Abu Ali ibn Sino (980–1037) ♦ Mahmud az-Zamaxshariy (1075–1144) ♦ Mahmud Chag‘miniy (XII–XIII asr boshlari) Jahon fani ravnaqiga benazir hissa qo‘shgan uyg‘onish davri daho lari orasida buyuk yurtdoshimiz Abu Nasr Forobiy (873–950) siymosi fan osmonida yorug‘ yulduzdek charaqlab turadi. O‘zining qo m u siy bilimlari, ayniqsa, falsafa sohasidagi ulkan xizmatlari bilan u «Al-Muallim as-soniy» – «Ikkinchi muallim» (Aristoteldan keyin), «Sharq Arastusi» nomi bilan mashhurdir. Ilm-u urfonga oshuftalik, insoniyat baxt-u saodati yo‘lida o‘zni bax shida etishlik Forobiyni o‘z tug‘ilgan ona yurti – Forob (O‘tror) ni o‘smirlik chog‘idanoq tark etib, o‘sha davrning eng mashhur ilm maskan lari hisoblangan Eron va Arabiston shaharlariga borib, bir umr ilm-fan bilan mashg‘ul bo‘lishga undaydi. U tabiiy va ijtimoiy fan larga oid 160 dan ziyod asar yaratgan. Ayniqsa, falsafa ilmini rivoj lan tirishga katta hissa qo‘shgan. Forobiyning Aristotel (Arastu) asarlarini, xususan, «Meta fi zi-
ka», «Etika», «Ritorika», «Sofistika» singari shoh asarlarini chuqur ilmiy shar hlash, mazmun-mundarijasini teran yoritib berishdagi xiz- mat lari benazirdir. Forobiyning «Ilmlarning kelib chiqishi va ta s ni- fi», «Falsa faga izohlar», «Fozil odamlar shahri» singari asarlari allo- 128 maning qizi qish doirasi va ma’naviy olamining nechog‘lik kengligi, teranligidan dalolat beradi. O‘rta asrlar davri sharoitida Vatanimiz sharafini o‘zining be - qiyos dun yo viy asarlarida ulug‘lagan, astronomiya, fizika, mate ma ti- ka, ge olo giya, geodeziya, geografiya, mineralogiya, tarix singari fan- lar yo‘ na lishida ulkan kashfiyotlar qilgan qomusiy bilim sohiblaridan yana biri Abu Rayhon Beruniy (973–1048)dir. Asli Xorazm yurti- dan bo‘l gan allomaning butun hayoti to‘laligicha ilm-fanga bag‘ish- langan. Uning qalamiga mansub noyob asarlar orasida bizning davri miz- ga cha saqlanib, o‘z bebaho ahamiyatini yo‘qotmay, bugungi avlod uchun o‘rganish manbayi bo‘lib kelayotganlari ham talay gina. Bular jumlasiga «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Xorazm ning
Beruniy asarlari ko‘p asrlardan buyon sharq-u g‘arbda keng tarqal- gan bo‘lib, ular yuksak qadr topgan. Alloma merosi uning bu gun gi mustaqil yurtida, minnatdor avlodlari nigohida, doimiy e’tibori va e’zozidadir.
fan fi do yisi sifatida mashhurdir. Ibn Sino asarlari umumiy sonining 450 dan oshishi ham buning dalilidir. Biroq bulardan atigi 160 ga yaqini biz ga cha yetib kelgan, xolos. Alloma nomini dunyoga tanitgan omil, bu uning tibbiyot sohasidagi kashfiyotidir. Ibn Sinoning arab tilida yaratgan 5 jildli «Al-Qonun» («Tib qonunlari») asari tibbiyot- ga oid das tu rilamaldir. 5 mustaqil kitobdan iborat bu asarni ko‘zdan ke chirar kanmiz, allomaning yuksak tabiblik salohiyatiga, kasalliklar- ni aniq lash, ularni davolash borasidagi mahoratiga, bilimdonligiga tan bera miz. Jumladan, «Qonun»ning ikkinchi kitobida 800 ga yaqin dori larning shifobaxsh xususiyatlari bayon etilganligi buning yaqqol isbotidir. Abu Ali ibn Sino ilm-fanning boshqa sohalarida ham barakali ijod qilgan. Uning «Donishnoma», «Insof kitobi», «Najot kitobi», 10 jil dli «Arab tili kitobi» yoxud badiiy ijodga oid «Tayr qissasi», «Salo- mon va Ibsol» asarlari buning yorqin ifodasidir. Tarix ilmida benazir bo‘lgan Muhammad Narshaxiy (899–959) o‘zining «Buxoro tarixi» («Tarixi Narshaxiy») asarida arablarning
129 O‘r ta Osiyoni zabt etib, kirib kelishi, mashhur Muqanna qo‘zg‘olo- ni, shu ningdek, somoniylar davridagi davlat boshqaruv tizimi, pul mu nosa batlari, soliq tizimi, Buxoro davlatining ijtimoiy-iqtisodiy va ma da niy hayotiga oid ko‘plab qiziqarli ma’lumotlar aks etgan.
Shuningdek, Ismoil Jurjoniy, Mahmud Chag‘miniy, Burhonid- din al-Marg‘inoniy kabi allomalarimiz yaratgan boy ilmiy-ma’naviy me ros ham Vatanimiz shuhratini olamga taratdi. Shunday qilib, O‘rta Osiyo hududida yuz bergan Uyg‘onish davri- da ko‘plab favqulodda iste’dod sohiblari yetishib chiqdiki, ular jahon fa ni ning turli yo‘nalishlarida betakror kashfiyotlar, durdona asar- lar ya rat dilar. Bu bilan ular Vatanimiz shonu-sharafini yuksaklar- ga ko‘tar dilar hamda kelgusi avlodlar uchun bitmas-tuganmas meros qoldirdilar. IX–XII asrlar adabiy jarayonining rivojiga katta hissa qo‘shgan, badiiy so‘z qadrini yuksakka ko‘targan daho adiblar to‘g‘risida so‘z yurit gan da Ahmad Yugnakiy, Mahmud Qoshg‘ariy, Yusuf Xos
namoyon bo‘ la di. Ularning har birining mangulikka muhrlangan hayotbaxsh ijodi ne cha asrlar osha hamon kishilar qalbiga este- tik huzur, quvonch bag‘ish lab, ularni yuksak orzu, maqsadlar sari ilhomlantirib keladi. Turkiy (eski o‘zbek el) adabiyotining asoschilaridan sanalgan Mah mud Qoshg‘ariy (XI asr) ijodi O‘rta Osiyo uyg‘onish davri ma da niy taraq qiyotida muhim o‘rin egallaydi. Allomadan bizga qa dar yetib kel gan yagona asari «Devonu lug‘otit-turk» («Turk tili- ning lug‘ati») asari to‘g‘risida, turkiy tillarni qiyosiy va tarixiy usul- lar bilan tahlil qil gan, o‘ziga xos xususiyatlarini ochib bergan, tur- 130 kiy so‘zlarning eti molo giyasini aniq va to‘g‘ri izohlab bergan, turkiy xalq lar, keyingi av lod larga armug‘on etgan. Mahmud Qoshg‘ariyga zamondosh Yusuf Xos Hojib (XI asr) nomini yurtlar aro, xalq munosabatlarida mashhur qilgan ishi uning
kitob turkiy xalq lar, elatlar hayoti haqida yozilgan asar bo‘lib, unda davrning juda ko‘p o‘ta muhim muammolari, axloq, odob va ma’ri- fat masalalari kat ta mahorat bilan yoritilgan. Bu kitobni chinliklar «Adab ul-muluk», mochinlar – «Oyin ul-mamlakat», sharq eli ulug‘- lari «Ziynat ul-umaro», eronliklar «Shohnomayi turkiy», turon- liklar – «Qutadg‘u bilik», boshqalar «Pandnomayi muluk» deb ata- ganlar. Tur kiy (eski o‘zbek el) adabiyoti rivojining ilk sarchashmalari- da tur gan o‘tmishdosh adiblarimizning yirik namoyandalaridan biri
ning «Hibat ul-haqoyiq» («Haqiqatlar tuhfasi») asari (484 misradan iborat)ni ko‘zdan kechirar ekanmiz, unda inson shaxsiyati, uning ta’ limi, tarbiyasi bilan bog‘liq juda ko‘plab o‘tkir, dolzarb masala- larning o‘rin olganligini, ularni to‘g‘ri, xolis va ehtiros bilan yoritil- ganligini ko‘ra miz. Adib Ahmad Yugnakiy bilimning inson hayotida- gi be qiyos o‘rnini ulug‘lash barobarida odamlarni bilimli, ma’rifatli bo‘lishga da’vat etadi. O‘rta Osiyo xalqlari uyg‘onish davri adabiyotini ayni chog‘da for siyzabon ijodkorlar ijodi bilangina qo‘shib tasavvur etish mum- kin. Bu o‘rinda somoniylar davrining tengi yo‘q zukko shoiri Abu
etadi. Ba’zi olimlarning fikricha, Rudakiy bir million uch yuz ming mis ra gacha she’r yozgan. Biroq, afsuski, shoirning boy ada- biy me rosi dan biz ga cha atigi ming bayt she’riy asarlar yetib kel- gan, xolos. Rudakiy asarlari, odamlarni yurt, Vatanni sevishga, unga farzand - lik burchi bilan astoydil xizmat qilishga da’vat etadi. Uning ruboiy- larida ifodalangan teran falsafiy fikrlar, hayotiy lavhalar bugungi av lod kishilari uchun ham ibrat bo‘la oladi. Bu davr adabiyotining daho san’atkorlaridan yana biri Abu l qo- sim Firdavsiy (934–1030)dir. Uni olamga mashhur qilgan asar allo- ma yarat gan «Shohnoma»dir. Bu shoh asarda Eron va Turon xalqla- rining ming yilliklar qa’riga borib taqaladigan ko‘hna tarixi, jang-u jadallari, mislsiz jasorati, qahramonliklari katta mahorat bilan ifo- 131 dalangan. 60 000 baytdan iborat bunday yirik epik asarning dunyoga kelishi Fir dav siyning badiiy ijoddagi ulkan jasoratidir. Shoir Mova- rounnahr, Xu ro son va Eronning tarixiga murojaat qilib, xalq og‘zaki ijodi durdonalarini chuqur o‘rganib, ularni o‘z zamonasining yetilgan dol zarb masalalari, vazifalari bilan uyg‘unlashtirib, shunday buyuk asar yarat diki, mana necha asrlardirki, bashariyat ahlining doimiy nazarida bo‘lib kelmoqda. Download 3.12 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|