O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. Usmonov, M. Sodiqov

 bu vaziyatni tushunib yetdi va Musul-

mon quldan  qutulish payiga tushdi.  Musulmonqul

  xonning niyati-

ni sezib qoladi va unga qarshi fitna uyushtiradi

. Bu fitnani amal-

ga oshirish uchun qulay fursat ham yetgan edi. Fitna rejasiga ko‘ra, 

Musulmonqul soliqlarning haddan tashqari og‘irligidan norozi bo‘lib 

qo‘zg‘olon ko‘targan O‘sh aholisining qo‘zg‘olonini bostirish uchun 

qo‘shin bilan jo‘nab ketishi, ayrim siyosiy kuchlarning vaziyatdan 

foydalanib, Samarqandda yashayotgan marhum Qo‘qon xoni Olim-

xon  ning o‘g‘li Murodxonni olib kelib Qo‘qon taxtiga o‘tkazilishi 

nazar da tutiladi. Qipchoqlardan norozi bo‘lgan mahalliy aholining 

Murodxonni qo‘llab-quvvatlashiga Musulmonqul ishonar edi. Musul-

monqul O‘shdan qaytgach, «davlat to‘ntarishida» ishtirok etgan-

larning barchasini jazolashi, shu yo‘l bilan o‘zining barcha raqib  lari-

dan qutul moqchi, qipchoqlarning to‘la hukmronligini o‘rnat moq chi 

196

edi. Amalda ham shunday bo‘lib chiqdi. Bu mash’um niyatdan xaba-

ri yo‘q Murodxon Isfara hokimining taklifiga ko‘ra Qo‘qonga kela-

di va taxtga da’vo qiladi. Bu bo‘la yot gan katta «siyosiy o‘yin»ning 

tagida nima yotganini tushunib yetgan Sheralixon Murod xon foyda-

siga taxtdan voz kechadi. Tez ora da Murodxon buyrug‘i bilan She-

rali xon o‘ldiriladi. Musulmonqulga esa o‘z lavo 

zi mi da qolganligi 

haqidagi far mon jo‘natiladi. Mash’um niyati amalga osha boshlagan 

Musulmonqul o‘z qo‘ shin  lari bilan Namanganga keladi. Avval o‘zi-

ning 12 yashar qizini mar hum She rali xonning o‘g‘li Xudoyor xonga 

nikoh lab beradi. 13 yoshli Xudo yor xon bu davrda Namangan hoki-

mi edi. Musulmonqul Qo‘qonga kelib Mu rod xon va uni qo‘llab-

quv  vatlaganlarni fitnachi sifatida ayblab, ularni qatl ettiradi. Kuyovi

 

Xudoyorxonni taxtga o‘tqazadi. Xudo yorxon yosh bo‘l gan ligi tufayli 

amalda xonlikni qaynotasi Musul monqul boshqaradi. Shunday qilib, 

xonlikda amalda qipchoqlar hukmronligi davri boshlanadi.

Endilikda qipchoqlar Qo‘qonga yoppasiga ko‘chib kelaboshla-

dilar, mahalliy aholini shahardan haydab chiqaradilar. Ularning 

uy-joy lariga egalik qilib oladilar. Sug‘orish inshootlarini qo‘lga kiri-

tdilar, aholi endi suv uchun qipchoqlarga soliq to‘laydigan bo‘ldi. 

Bularning bari o‘z navbatida xonlikda hukmronlarga qarshi qo‘z g‘o-

lon ko‘tarish xavfini tug‘dirdi. Bunday vaziyat da Musulmonqul o‘z 

mavqeyini yo‘qotmaslik uchun ruslar bilan aloqa o‘r na tish ga intila-

di va rus qo‘ mon donligi vakili V.V. Velyaminov-Zernov  bil an maxfiy 

ravishda uchrashadi. Bu hol Xudoyorxonni qattiq cho‘chitib qo‘ya-

di. Ana shun day sharoitda xon birdan bir to‘g‘ri yo‘lni tanlaydi. Bu 

yo‘l – qaynotasi Musulmonqul va qipchoqlar hukmronligiga xo tima 

berish

 edi. U shunday yo‘l tutdi ham. Biroq bu niyat juda shafqatsiz-

lik bilan amal ga oshirildi. 1852-yil 9-oktabr – Qurbon hayiti kuni u 

Tosh kentdan chaqi ril gan qo‘shin bilan qipchoqlar qirg‘inini uyush-

tirdi. Uning bu harakatini mahalliy aholi qo‘llab-quvvatladi. Qay-

notasi Musulmonqul asir olinib, Qo‘qonga keltirildi va qatl etildi. 

Qip choqlarning mol-mulklari musodara qi lin di va ma hal  liy aholi-

ga sotildi. 1854-yilda qipchoqlar Andijon va Marg‘i lon  da qo‘zg‘olon 

ko‘ tar di, Buxoro amiri qo‘z g‘olon chilarga madad beradi. 1855-yilda 

yana qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Toshkent, Chimkent, Turkiston sha  har -

larida ham qo‘zg‘olonlar bo‘ladi.

Musul monqul hukmronligiga xotima berilgan, qo‘zg‘olonlar bos-

tirilgan bo‘l  sa-da, ichki nizolar bu bilan barham topmadi.

Xudoyorxon aholidan soliq yig‘ishni kuchaytiradi, aholining no -

197

ro zi ligi oshib boradi. Xalqning noroziligidan foydalanib, xonning 

ukasi Mallaxon qo‘shin to‘plab, 1858-yilda xon tarafdorlarini tor-

mor keltirdi va Qo‘qonni ega lladi. Xudoyorxon Buxoroga qochib 

ket di. Mallaxonga ham fitna tay yorlandi va 1862-yilda Mallaxon 

o‘ldirildi. Shohmurod xon deb e’lon qilindi. Mallaxonning tarafdor-

lari qatl etildi.

Alg‘ov-dalg‘ov avj olgan bir paytda Toshkent hokimi Qanoat o‘z 

jo nini saqlab qolish maqsadida Xudoyorxonni Toshkentga taklif qila-

di. Xudoyorxon Toshkentga keladi va Buxoro amiri yordamida 1862-

yil da Qo‘qon taxtini egallaydi. Biroq lashkarboshi Alimqul Xudoyor-

xonga qarshi urush boshladi, Xudoyorxon yana Buxoroga qochish-

ga majbur bo‘ldi. Alimqul Mallaxonning o‘g‘li Sulton Sayyid xonni 

Qo‘qon xoni deb e’lon qildi. Ammo bu bilan Qo‘qon xonli gida siyo-

siy barqarorlik tarkib topmadi. Xudoyorxon 1865-yilda uchinchi 

marta taxtni egallaydi. Taxt uchun o‘zaro ichki kurash lar avj oldi.

Buxoro amirligida ham zoda 

gonlar va beklarning mol-mulk, 

taxt, amal talashib o‘zaro zid diyatlari kuchaydi, qirg‘in-barot urush-

lar bo‘ldi. 1827–1860-yillarda amirlik qil 

gan Nasrullo shafqatsiz 

hukmdor edi. U taxtga chiqqach, o‘z yo‘lida to‘siq bo‘lmasin deb 

akalari Husaynni zaharlab o‘ldirdi, Umarni qatl ettirdi. Nasrullo 

taxt ni egallashda, o‘ziga yordam lash gan larni ham ti rik qoldirmadi. 

Taxtga o‘tirgan kunidan boshlab, bir oy davomida har kuni 50–100 

kishini qatl qilib turdi. Shu bois, amir Nasrul loga «qassob amir» deb 

laqab qo‘yilgan edi.

Amir Nasrullo amirlikdagi parokandalikni to‘xtatish uchun 

shaf   qatsiz urushlar qildi, bo‘ysunmagan shahar va qishloq aholisi-

ni qi lich   dan o‘tkazardi. Bunga o‘zlarini mustaqil deb hisoblovchi 

Shah  risabz bekligiga qarshi olib borilgan qonli urushlar misol bo‘la 

oladi. Amir Nasrullo Shahrisabzga 32 marta hujum qilib, oxiri 1856-

yilda uni zabt etdi.

O‘zbek xonliklari o‘za ro urushlar girdobiga botib, katta kuch lar ni 

behuda qurbon qil di lar, mamlakat boyligini besamar ishlarga sovur-

dilar. Vaqtini aysh-ishrat, kayf-u safoda o‘tkazdilar. Natijada, Tur-

kiston jahon taraqqiyoti ja ra   yo nidan tobora chetda qola boshladi, 

ilg‘or davlatlardan orqada qoldi.

Prezident Islom Karimov xonliklar davri tarixiga yangicha nazar 

tash lar ekan, tarixchi mutaxassislarga quyidagi savollar bilan muro-

jaat qiladi: «Nega jahonga Ahmad Farg‘oniy, Muhammad Xoraz-

miy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Imom Buxoriy, Amir Te mur, 

198

Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni bergan bu 

millat XVII–XIX asrlarga kelib, to shu choqqacha erishgan yuk sa lish 

darajalaridan tushib ketdi? Nega so‘nggi uch asr mobaynida boshi-

miz qoloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq qarshi li giga 

qaramay, chor Rossiyasining o‘lkamizni nisbatan oson zabt etishida 

ana shu qoloqlikning ham o‘rni bo‘lmaganmikan?»

33

Darhaqiqat, XVII–XIX asr jahon tarixiga moddiy va madaniy 

yuksa lish davri bo‘lib kirganligi ma’lum. Xususan, Yevropadagi bir 

qa tor mamlakatlarda ishlab chiqarish sezilarli darajada o‘sdi, zavod- 

fab rikalar qu 

ri lib, yangi texnik uskunalar bilan jihozlandi, temi-

ryo‘llar qurildi, qit’a lar aro dengiz yo‘llari ochildi, mehnat unumdor-

ligi oshdi, odamlarning mod diy va madaniy turmush darajasi ko‘ta-

rildi. O‘rta Osiyo xonliklari ana shunday ijobiy jarayondan chetda 

qoldi, qoloqlikka yuz tutdi.

O‘z bek xonliklari hayotidagi qoloq likka bir qator omillar sabab 

bo‘l di. Xonliklarning asrlar davomida o‘zgarmay kelayotgan davlat 

idora usuli, tor doiradagi hukmdorlar zulmi taraqqiyotga g‘ov bo‘lib 

qolgan edi.

Asrlar davomida bir butun bo‘lib kelgan mamlakatning, bir iqti-

so   diy va madaniy makonda yashab kelgan aholining uchga bo‘linib 

ke  ti shi, xonliklar o‘rtasidagi urushlar, har bir xonlik ichidagi paro-

kandalik, boshboshdoqlik va o‘zaro hokimiyat uchun tinimsiz da vom 

etgan ichki kurash, ig‘vo-fasodning avj olishi, o‘zaro nizo-jan jallar, 

urushlar viloyat va tumanlarni, qolaversa, butun mamlakatni xona-

vayron qildi.

Xonliklar o‘rtasidagi o‘zaro urushlar, etnik nizolar qabilalar 

ko‘   chi  shini keltirib chiqarar yoki ular zo‘rlik bilan yashab turgan 

joy  lari dan ko‘chiri lar edi. Bu jarayon etnik guruhbozlikni keltirib 

chiqa rardi, qabilalarning etnik aralashuviga, bir butun xalq bo‘lib 

qo vushishiga, jipslashishiga xalaqit berar di. Davlat darajasida ham, 

viloyatlar dara ja sida ham yagona xalq, yagona Vatan tushunchasi-

ning qadri anglab olinmadi. Xalqni birlashtirish g‘oyasi ostida uyush-

tira oladigan yo‘l bosh chi topilmadi.

Aholi xon va beklarning, lavozimdagi amaldorlarning zo‘ra-

von  ligidan, o‘zboshimchaligidan, suiiste’mollaridan, g‘ayriqonuniy 

soliq va to‘lovlar dan azob chekardi. Turmush darajasi past bo‘lib, 

aholi is te’ mol uchun eng zarur bo‘lgan tor doiradagi oddiy buyum-

lar va mahsulotlar bilan qa noat lanardi. Ishlab chiqarishning faqat 

33

 Karimov I.A. Asarlar to‘plami. 7-jild. 136–137-betlar.

199

iste’molga yo‘naltirilganligi iqtiso diyotning o‘sishi uchun turtki bera 

olmasdi.

Xonlar va saroy amaldorlari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivoji-

ga xalaqit berayotgan ishlab chiqarish usulini himoya qilardi. Aso-

siy boylik bo‘lgan yer ga mulkchilikning eski usuli bir necha asrlar-

dan beri o‘zgarmasdan kelar di. Xonliklarda hukmdor yerning birdan 

bir egasi bo‘lib, yer ishlovchilarga – dehqonlarga xatlab, ijara tarzi-

da bi rik  tirilgan edi. Dehqon yer egasi emas, yer dan olingan hosilning 

egasi edi. Shu bois, dehqon yerni asrab-avaylashga, uning unum-

dorligini oshirishga intilmasdi, manfaatdor emasdi. Dehqon yer egasi 

bo‘l ma ga ni uchun boshqa joylarga ketaverardi. Dehqonchilik nochor 

ah volda edi. Yerga ishlov berish o‘sha-o‘sha bir juft ho‘kiz, so‘qa-

omoch darajasida qolib ketgan edi. Irrigatsiya inshootlariga ahamiyat 

pa sa yib, sug‘oriladigan yer maydonlari qisqarib borardi.

Xonliklarda sanoat ishlari rivojlanmadi. Oltingugurt, rangli me -

tal lar, marmar, toshko‘mir, neft, gaz kabi tabiiy boyliklar to‘la bo‘l-

gan konlar bo‘lsa-da, ularni izlab topish, qazib olish, kon-tog‘ ishla-

rini yo‘l ga qo‘yishga befarqlik qilindi. O‘lkada yetarli darajada yirik 

daryo  lar bo‘lsa-da, ularda baliqchilikni rivojlantirish, kemasozlik 

yo‘lga qo‘yilmadi.

Tovar-pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Daromad iste’mol 

va qo‘  shin xarajatlarini zo‘rg‘a qoplardi, pul, oltin-kumush xon va 

amal dorlarning xazina to‘plash manbayi bo‘lib qolgan edi, iqtiso-

diyot rivoji uchun sarflanmasdi, o‘lik mol sifatida saqlanardi, kapi-

tal ga aylan masdi.

Xonliklarning savdo munosabatlarida hamon ayirboshlash tar-

zi da vom etardi. O‘rta Osiyo jahon bozoridan ajralib qolgani ustiga, 

ya gona ichki bo zor ham tashkil topmagan edi.

O‘zbek xonliklaridagi ijtimoiy-siyosiy beqarorlik, iqtisodiy va 

har biy nochorlik, paro kan  dalik, o‘zaro nizo va urushlar, oxir-oqibat, 

ularning mustamlakaga aylanishiga olib keldi.

Nazorat savollari

1. Muhammad Shayboniyxonning Movarounnahr va Xurosonni 

nis ba tan oson egallashiga nimalar sabab bo‘ldi?

2. Shayboniylar qachon va qanday shaharlarni zabt etdi?

3. Nima sababdan shayboniylar Xurosonni qo‘lda ushlab turolma-

dilar?

200

4. Nima uchun Turkiston uch xonlikka bo‘linib ketdi?

5. Buxoro xonligining tashkil topishi haqida so‘zlab bering, bu 

haqda referat yozing.

6. Xiva xonligi qanday muhitda, qachon tashkil topdi?

7. Abdullaxon II davrida Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy, 

iq ti so diy, madaniy hayotida qanday o‘zgarishlar yuz berdi?

8. Ashtarxoniylar kim, ular Buxoro xonligida hokimiyatni qa chon 

qo‘lga kiritdilar?

9. Qachon va nima uchun Buxoro xonligi amirlik deb ataladi-

gan bo‘ldi?

10. Qo‘qon xonligining tashkil topish tarixini, hokimiyatni qan-

day su lo la boshqarganini bilasizmi?

11. Buxoro, Xiva, Qo‘qon xonliklari tarixiga doir qanday asar-

lar yozil gan?

12. XVI–XIX asrlarda barpo etilgan qanday tarixiy me’moriy 

yodgorliklarni bila siz ?

13. Nima sababdan xonliklarda o‘zaro va ichki kurashlar uzoq 

yillar da vom etdi?

14. Xonliklarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi qoloqlikning sa -

bab  larini bilasizmi?

15. Xonliklar o‘rtasidagi o‘zaro kurash qanday oqibatlarga olib 

keldi?

201

X bob. O‘ZBEK XONLIKLARINING ROSSIYA IMPERIYASI 

TOMONIDAN BOSIB OLINISHI. MUSTAMLAKACHILIK 

ZULMIGA QARSHI MILLIY OZODLIK HARAKATI. 

JADIDCHILIK

T

ayanch so‘z va iboralar: «Sharqni egalla» siyosati. Rossiya har-

biy ekspeditsiyalari. Angliya–Rossiya raqobati. Harbiy istehkomlar. 

Oq mas jid qal’asi. Toshkentga hujum. Mulla Alimqul. Turkiston ge ne-

ral-gubernatorligi. Fon Kaufman. Zirabuloq jangi. Samarqand qo‘z-

g‘o loni. Xivaga yurish. Gandimiyon shartnomasi. Qo‘qon xonligi-

ning tugatilishi. Bosh qaruv tizimi. Mustamlakachilik siyosati. Tosh-

kent qo‘z 

 g‘oloni. Dukchi eshon. 1916-yilgi qo‘zg‘olon. Jadidchilik. 

Mahmud xo‘ja Behbudiy. 

1. O‘zbek xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib 

olinishi. Mustamlakachilik idora usulining joriy etilishi

Turkiy xalqlar yashaydigan bepoyon hududlarni bosib olish Ros-

siya podshohlarining azaliy orzusi bo‘lib, bu boradagi amaliy hara-

kat Ivan Grozniy zamonidan boshlangan edi. U Qozon (1552), Ash-

tarxon (1556), Sibir (1581–1590) xonliklarini bosib oladi va endi 

o‘zbek xon  liklari to‘g‘risida ma’lumotlar to‘plashga kirishadi. Shu 

maq sad da, 1558–1559-yillarda Antoni Jenkinson boshliq elchilar-

ni Buxo roga yuborilib, josuslik ma’lumotlari to‘plangani tarixdan 

ma’lum. Rossiya hukumati XVII asr davomida 9 marta elchi yubo-

rib, Buxoro va Xiva xon liklarining iqtisodiy va harbiy ahvolini o‘rga-

nadi.

«Sharqni egalla» siyosati. Rossiya podshohi Pyotr I zamonidayoq 

«Sharqni egalla» siyosati yuritiladi. Bu siyosatning tarkibiy qismla-

ridan biri o‘zbek xonliklarini egallash edi. Xiva, Buxoro, Qo‘qon 

xonliklarining g‘arbiy, shimoliy va sharqiy chegaralarida harbiy isteh-

komlar qurish, xonliklarni Rossiya tobeligiga olish maqsadida kat-

ta harbiy ekspeditsiyalar uyushtirildi. 1715-yilda sharqiy chegaralar-

da Buxgolts rahbarligida, 1716–1717-yillarda Xiva xonligida Beko-

vich-Cherkasskiy rahbarligida harbiy ekspeditsiyalar tajovuzkorona 

harakat qildilar. 1721–1724-yillarda Florio Beneveni boshliq elchi-

202

lar Buxoroda josuslik faoliyatini yuritdi. XVIII asr davomida Rossiya 

davlati qozoqlarning Kichik Juz, O‘rta Juz, Katta Juz hududlarini 

o‘ziga bo‘ysundirib, ularning hududida o‘zbek xonliklariga bostirib 

borishda foydalanish maqsadida 46 ta katta va 96 ta kichikroq harbiy 

qal’a va istehkomlar qurdiradi, ularga qo‘shinlarini joylashtiradi.

Angliya–Rossiya raqobati. XIX asrda yirik mustamlakachi dav-

lat lar tomonidan Afrika, Osiyo, Amerika va Okeaniya mamlakat-

larini bo‘lib olish uchun kurash yanada kuchaydi.

 XVIII asr o‘rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya – Buyuk 

Brita ni ya va Rossiya davlatlari manfaatlari Turkistonda to‘q nash di. 

Ik ki davlat bir-biridan yashirin ravishda O‘rta Osiyoga kirish, xon-

liklardagi hukmron sulolalar bilan til topishish yo‘llarini qidiradi, shu 

maqsadda harbiy missiyalar yubordi. Angliya Hindiston tomon dan, 

Rossiya qozoq cho‘llari va Sibir tomondan harakat qiladi, o‘zbek 

xonliklarini o‘z ta’sir doirasiga olish, o‘z manfaatlari yo‘lida xon-

liklarning boyliklari, tabiiy resurslaridan foydala nish, o‘z mus tam-

la ka siga aylantirishga intiladi. Shu bois, ingliz–rus raqoba ti kun dan 

kunga kuchayib boradi.

Hindiston va Afg‘oniston orqali o‘zbek xonliklari bilan savdo-

sotiq, dip 

lo ma tik aloqalar olib borayotgan Buyuk Britaniya Ros-

siyaning o‘zbek xon 

liklariga kirib kelayotganidan xavfsiramoqda 

edi. Rossiyaning Qo‘qon, Bu xo ro, Xiva xonliklarini bosib olish reja-

laridan xabardor bo‘lgan Angliya hukumati Rossiya rejalarini barbod 

qilish choralarini ko‘rdi. Ost-Indiya kom paniyasi tomonidan josuslik 

ma’lu motlari to‘plash maqsadida yubo rilgan E.K.

 

Meyendorf 1824-

yil dayoq Buxoroda bo‘lgan, ammo maqsadiga erisha olmay, shu yer-

da halok bo‘lgan edi. 1831–1833-yillarda mazkur kom paniya leyte-

nanti Aleksandr Berns Hindistondan Afg‘onistonga, undan Buxo-

roga go‘yo sayyoh sifatida keladi. U yig‘ilgan dalillar va shaxsiy 

kuza tuvlar aso si da uch jildlik «Buxoroga sayohat» nomli kitob yozib, 

unda, jum ladan: «O‘zbeklar... mening kim ekanimni bilmaganlari-

dan barcha narsalar xususida, hukmdorlari siyosatidan tortib bozor-

dagi ahvol ha qi da ham tortinmay so‘zlashdilar», – deb yozadi.

Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarini Ros siya-

ga qarshi ittifoqqa uyushtirishga harakat qiladi. 1841–1842-yil larda 

Angliya hukumati mayor Konollini  Xivaga, polkovnik Stoddart ni 

Buxoroga maxsus missiya bilan yubordi. Ular Xiva xoni va Buxoro 

amiri huzurida bo‘lib, Rossiya tajovuzidan saqlanish uchun uchala 

xonlik bir-birlariga yordamlashishini, kuchlarni birlash tirishni, itti-

203

foq tuzishni taklif qilib, rus qo‘shinlariga qarshi kurashish uchun 

qo‘shin bilan yordam berishga va’da qiladilar. Biroq ularning ras miy 

hujjatlari bo‘lmagani sababli Amir Nasrullo ularni zin donga tash-

latdi. Bularni qutqarish uchun Angliya tomonidan Tur kiya homiy-

li gida mayor Volf Buxoroga yuboriladi, ammo uning 1843–1845-

yillarda Buxorodagi urinishidan ham natija chiqmadi, zindon dagilar 

qatl etildi, Volfning o‘zi zo‘rg‘a qochib qutiladi. Shuningdek, 1843-

yilda Xi va ga kelgan kapitan Ebbot ham Angliya manfa atlari yo‘lida 

ishlagani ma’lum.

Buyuk Britaniyaning O‘rta Osiyoga kirish va uni egallashga inti-

li  shi Rossiyani tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh 

bo‘l ganidan foydalanib, harbiy harakatlarni boshlab yubordi.

Xonliklarning shimoli-g‘arbiy hududida Orenburg general-guber-

natori V.A. Perovskiy katta qo‘shin bilan hujumga shaylanib tu rar-

di. U 1834-yilda Kaspiy dengizi qirg‘og‘idagi Mang‘ishloqda harbiy 

istehkom qurib, unga Novo-Aleksandrovskaya deb nom berdi. 1845-

yilda Orenburg va Yoyiq, 1847-yilda Sirdaryoning Orol den gizi ga 

quyilish joyidagi Raim qal’asi bosib olinadi. Perovskiy qo‘shinlari 

1853-yilda Qo‘qon xonligining strategik ahamiyatga molik bo‘lgan 

Oq masjid qal’asini bosib oladi va u yerda mustahkam o‘rna shadi.

Xonliklarning shimoli-sharqiy tomonida esa G‘arbiy Sibir ge ne-

ral-gubernatori G. Gosford hujumga tayyorlanish uchun 1847-yil-

da Yetti suvdagi Ulutov yaqinida ikkita harbiy istehkom, 1848-yilda 

Qorabuloq qal’asini, 1854-yilda Olmati ovuli yonida Verny istehko-

mini qurib, harbiy kuchlarni joy  lashtiradi. 1860-yilda Qo‘qon xon ligi 

hududiga qarashli harbiy isteh komlarga hujum qilib, To‘q moq, Pish-

pak va boshqa qal’alarni birin-ketin bosib ola boshladi.

Perovskiy va Gosfordlarning harbiy harakatlari amalda Rossiya-

ning O‘rta Osiyoga e’lon qilinmagan bosqinchilik yurishining bosh-

lanishi edi.

O‘zbek xonliklarini bosib olish masalasi podshoh Aleksandr

  II 

to  mo ni dan 1859- va 1861-yillarda o‘tkazilgan saroy kengashida mu -

ho   kama qilinadi. Birinchi navbatda, Qo‘qon xonligini bir yoqlik 

qi lish, un 

ga qarshi harbiy harakatlarni boshlashga qaror qilinadi 

O‘rta Osiyo uchun kechgan o‘zaro raqobatda Rossiya ustunlik qildi. 

Angliya Ros siyaning O‘rta Osiyoni egal lashga qaratilgan harbiy hara-

katlarini to‘xtatib qololmadi.

Rossiya imperiyasi bosqini. 1864-yil may oyida Qo‘qon xonligi 

hududiga sharq tomondan polkovnik Chernyayev qo‘mondonligida-

204

gi Rossiya qo‘ shinlari, g‘arbdan polkovnik Verevkin qo‘shinlari bos-

tirib kirdi. Ular tomonidan Qo‘qon xonligining muhim va tayanch 

shaharlari Avliyoota, So‘zoq, Turkiston shaharlari egallandi

. Bosqin-

chilar 1864-yil 14-iyulda Chimkentga yurish boshladilar. Bu orada, 

Qo‘qon xoni Sayyidxon va lashkarboshi Mulla Alimqul

 bor kuchlari-

ni to‘p lab, Chimkent atrofida jangga tayyorlandilar. 

Mulla Alimqul o‘z qo‘shinlarini bosqinchilar egallagan shahar-

larni ozod qilish uchun jangga tayyorlayotgan bir paytda Buxoro 

amiri Muzaf farning Qo‘qon xonligi hududlariga bostirib kirganligi 

to‘g‘ r isida xabar olindi. Mulla Alimqul o‘z qo‘shinlari bilan Qo‘qon 

himoyasiga otlanishga maj bur bo‘ladi. Vaziyat Chernyayevga qo‘l 

kel di, uning qo‘shinlari Oren burg otryadlari bilan Sayramda qo‘shi-

lib, 1864-yil 14-sentabrda Chimkentga yangidan yurish uyushtirib, 

22-sentabrda shaharni bosib oladi.

Chernyayev 1864-yil 2-oktabr kuni

 

Toshkentga hujum boshladi. 

Tosh kent Qo‘qon xonligining eng yirik, muhim strategik ahamiyatga 

mo lik shahari bo‘lib, uzunligi 25 chaqirim, eni 2–3 metr, balandli-

gi 5–7 metr bo‘l gan devor bilan o‘rab olingan edi. Devor tepasining 

keng

 

  ligi 2 m bo‘lib, mudofaa minoralari, o‘q otadigan shinaklari 

bo‘l  gan, devor atrofi suv to‘ldirilgan zovur bilan o‘rab olingan edi.

Toshkent mudofaachilarining mardona harakati tufayli Chernya-

yev qattiq mag‘lubiyatga uchradi, u 72 zobit va askarini yo‘qot ib, 

Chimkentga qay tishga majbur bo‘ldi. Mag‘lubiyatga uchrab Chim-

kent tomon chekingan dushman kuchlaridan mayor Serov boshchili-

gidagi harbiy qismni Alimqul qo‘shini 1864-yil noyabrda Iqon qish-

log‘i atrofida qurshovga oladi. Serovga 170 dushman as kari ikki zam-

barak bilan kelib qo‘shilsa-da, dushman ustidan sarkarda Alim qul 

g‘alaba qozonadi. Bu g‘alaba Iqon jangi nomi bilan tarixda o‘chmas 

iz qoldirgan.

Chernyayev 1864–1865-yil qishini harbiy tayyorgarlik bilan o‘t-

kazdi, uning qo‘shinlari Sibir va Orenburgdan yetib kelgan qurol-

yarog‘, yangi batalyonlar, sapyorlar rotalari bilan to‘ldirildi. 1865-

yil bahoridan Chernyayevning yangi hujumi boshlandi. 28-ap rel kuni 

Chirchiq daryosi qirg‘og‘idagi Niyozbek qal’asini egal lab, Tosh kent ni 

suv bilan ta’minlab turuvchi Kaykovuz anhoriga Chirchiq dar yosidan 

suv chiqarib beruvchi to‘g‘onni buzib tashlab, shahar aholisini suvsiz 

qoldiradi. Amirlashkar Alimqul katta qo‘shin bilan Qo‘qondan Tosh-

kentga yetib keladi. Toshkent uchun shiddatli jang lar bo‘ldi. 9-may 

kuni Salar arig‘i bo‘yida katta jang bo‘ldi. Alimqul og‘ir yaralanib 

205

halok bo‘ladi