O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti biotexnologiya kafedrasi

7-rasm. Sitoplazmada kalsiy ionlari miqdorining regulyatsiya qilinish 
sxemasi. 
Odatda hujayra qo‗zg‗alishi vaqtida konsentrasiya gradienti bo‗yicha 
hujayra ichiga kirgan Сa
2+
jigarda Сa
2+
-transport ATFaza tizimi, eritrositlarda 
Na
+
/Ca
2+
almashinuv orqali regulyatsiya qilinadi. Bundan tashqari, kalsiy miqdori 
hujayra organellari (yadro, mitoxondriyalar, endoplazmatik retikulum) da uning 
to‗planishi hisobiga ham tartibga solib turiladi yoki bu jarayonga hujayra ichki 
oqsillar ham ishtirok etishi mumkin. 
Barcha mexanizmlar hujayralararo suyuqlikdan ichkariga va depolardan 
sitoplazmaga chiqishini tezlashtiradi. Masalan, quyidagi 2-jadvalda kalsiy 
gomeostazini buzuvchi moddalar keltirilgan.

---

36 
2-jadval.
Hujayra ichida kalsiy ionlari taqsimlanishini buzuvchi moddalar 
1. Mitoxondriyadan kalsiyni chiqaradi: 
- dinitrofenol
- dinitrokrezol
- xinonlar
- perekislar
- alloksan
- temir
- kadmiy
3. Plazmatik membranadan kalsiyning 
kirishini kuchaytiradi: 
 
- uglerod to„rtxloridi 
- dimetilnitrozamin
- parasetamol
- 2,3,7,8-tetraxlordibenzo-p-dioksin 
2. Endoplazmatik retikulumdan kalsiyni
kalsiyni chiaradi: 
- uglerod to„rtxloridi
- brombenzol
- xinonlar
- perekislar
- aldegidlar
4. Hujayradan kalsiyni chiqishini 
(efflyuksini) buzadi: 
- sistamin
- xinoni
- perekisi
- dikvat
- vanadiy
Hujayra ichki kalsiy gomeostazining buzilishi quyidagi holatlarda namoyon 
bo‗ladi:
- biologik membranalarning shikastlanishi natijasida, ularning ionlar uchun 
o‗tkazuvchanligini ortishi;
- hujayra bioenergetik jarayonlarining buzilishi, makroergik moddalar 
zahirasining tugashi;
- Сa
2+
-kanallaridagi oqsil komplekslari (reseptor vazifasini bajaruvchi) 
funksional holatining o‗zgarishi.
Zaharli ta‘sir effektlari umumiy ta‘siri shundak iboratki, umumiy holatda 
barcha hujayralarda ularning hujayra skeleti to‗liq zararlanishi, kalsiy 
barqarorlikning yo‗qolishi va katabolik fermentlar (fosfolipaz, proteaz, 
endonukleaz) ning boshqarilib bo‗lmas darajada faollanishi sodir bo‗ladi.

---

37