O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 
5.5. Turistik mahsulotlar ishlab chiqarish omillari 
Turistik mahsulotlar ishlab chiqarish resurslarni talab qiladi. Ishlab chiqarish 
resurslarining asosiy kategoriyalari yoki ishlab chiqarish omillari mavjud: bular tabiiy 
va tarixiy – madaniy, insonlar, kapital omillardir. 
Tabiiy va tarixiy – madaniy resurslar. Turistik takliflarning «poydevori» ni 
tabiiy mo‘l-ko‘llik tashkil qiladi. Turistlar ehtiyojini qondirishda ularning 
ahamiyatiga katta e’tibor beriladi. Rekratsion landshaftlar, yoqimli iqlim, suv 
ob’ektlari, ayniqsa iliq dengiz, mineral suvlar va shifobaxsh balchiq bularning 
barchasi tashrif buyuruvchilarni jalb etadi va turistik harakatda muhim ta’sir etuvchi 
omil sanaladi. Zamon va makonda turistik harakatning tarkibini shakllantirib, unga 
ma’lum yo‘nalish beradi. Turistik ekspluatatsiya jarayonida ko‘pchilik tabiiy 
resurslar qashshoqlashadi. Ularning bir qismi qayta tiklanmaydi, boshqasi mustaqil 
ravishda yoki inson ishtirokida tiklanadi. 
Tabiiy «kapital» turli nuqtai nazardan o‘rganiladi: geografik, biologik, 
geologik va boshqalar. Iqtisodchilar ishlab chiqarish jarayonida qo‘l keladigan juda 
ko‘p bunday tabiiy resurslar bilan ish ko‘radilar. Bular bita – «er» degan umumiy 
tushunchaga birlashgan. Yer ishlab chiqarish omili sifatida nafaqat sayyoramiz ustki 
qattiq qatlamini, balki turizm sohasi bino va inshootlar qurilishi uchun maydon 
o‘rmon va iqlim, suv resurslari va boyliklar manbalarini ham tashkil etadi. Yerning 
bu xususiyatlari turistik industriya korxonalarini joylashtirishda hisobga olinadi. Dam 
olishni tashkil etish tabiiy turistik resurslarni aniqlash va o‘rganishdan boshlanadi 
hamda ularni baholash bilan yakunlanadi. So‘ngra ulardan foydalanish tartiblari 
aniqlanadi va qo‘riqlash rejimi belgilanadi. 
Tabiiy turistik resurslarni baholashning turli ko‘rinishdagi bir necha usullari 
mavjud: texnologik – u yoki bu tip rekratsion faoliyat uchun resurslarning funksional 
yaroqligi bo‘yicha, fizilogik – shinamlik darajasi bo‘yicha, psixologik – estetik 

---

118 
sifatlarga bog‘liqligi. Bunda antropogen zo‘riqish va turli xil tabiiy sinovlarga 
bardoshlik hisobga olinadi. 
Tabiiy turistik resurslarni baholashni nisbatan ko‘proq tarqalgani texnologik 
usul hisoblanadi. Uni tog‘-chang‘isi turizmini rivojlantirishda relefga baho berish 
misolida ko‘rib chiqamiz. 
Jahon tajribasida tog‘ chang‘isi kurortini tashkil etish trassa qurish uchun joy 
relfini, uning o‘tkazish qobiliyatini o‘rganishdan boshlanadi. Shundan keyin kurort 
hajmi belgilanadi, ko‘targichlar loyihalashtiriladi, osma yo‘l quriladi, otelni 
joylashtirish uchun yer tanlanadi. 
Tog‘ chang‘isining o‘ziga jalb etishi trassaning xilma-xilligi va 
cho‘zilganligiga bog‘liqdir. Bu omillar toq chang‘isi kompleksiga joy tanlashda 
yordam beradi. Trassalar uzoq va qisqa, oson va qiyin bo‘ladi. Rayonda hamma 
tipdagi trassalar bo‘lgani mahsul: o‘quv, sayyohlik va sport trassalari. Har qanday 
toq-chang‘isi kurorti o‘quv va turistik trassaga ega bo‘lishi kerak. Sport trassasining 
bo‘lishi esa yanada ko‘proq odamlarni jalb qiladi, chunki turistlar professional 
chang‘ichilar musabaqalarini tomosha qilib dam olish imkoniga ega bo‘lishadi. 
Rossiyada tezkor qiyalik eng yaxshi sport trassasi Dombay kurortida qurilgan. 
U uzoq masofaga cho‘zilganligi va turli uchastkalariga mo‘’tadil nisbatdaligi bilan 
ajralib turadi. Chegetidagi tezkor tushish qiyaligi trassasi esa o‘ta murakkab 
kategoriyaga kiradi. Unda kichik qiyaliklardan iborat uchastkalari yo‘q. 
Kurortlardan foydalanishda toq-chang‘isi mavsumining davomiyligi muhim 
ahamiyatga ega. Uni (tog‘ yonbag‘ri qiyaliklarida trassa tanlash, shimol manzarasi 
ko‘zga tashlanib turadigan qiyaliklarda qishda foydalanish orqali uzaytirish mumkin. 
Ya’ni qishda janubiy qiyaliklardagi trassadan, bahorda qor kechiroq eriydigan 
shimoliy qiyalikdagi trassalardan foydalaniladi. Harorat ta’sirida trassa, qor qoplami 
erib ketmasligi uchun uni bir tekis muzlashi, qor uzoq turishi choralari ko‘riladi. 
Bunda trassani qiyaliklardagi qalin o‘rmonzor – butazorlar orasidan o‘tkazish yaxshi 
samara beradi. Trassa qurilishida asosiy e’tibor chang‘ichilar xavfsizligini 
ta’minlashga qaratiladi. Keskin burilishlarda to‘sqinlik qiladigan dov-daraxtlar 
kovlab tashlanadi, ko‘rinish ochiladi. 
Tog‘ chang‘isi turizmi uchun relfni baholash – murakkab va mehnat talab ish. 
Ammo u hali hududning rekratsion majmua ta’rifini (harakteristikasi)ni tuzish 
bo‘yicha olib borilayotgan ishlarning bir kichik bo‘lagi xolos. 
Turizmni rivojlantirish uchun hududning jozibadorligini oshirish eng avvalo, 
uning tarixiy – madaniy potensialini bilishga qiziqishni kuchaytirishga bog‘liq. U 
tarixiy yodgorliklar, memorial ziyoratgohlar va boshqa ma’naviy-madaniy 
yodgorliklar, xalq hunarmandchiligi, muzeylarni o‘z ichiga oladi. Tarixiy-madaniy 
meros barcha ijtimoiy-madaniy muhitni bor an’analari va urf-odatlari, maishiy 
turmush xususiyatlari bilan birga qamrab oladi. Deyarli barcha ziyoratgohlar turistlar 
uchun bilishga qiziqish uyg‘otadi. 
Tarixiy – madaniy resurslarni turistik xizmatlar tizimiga qo‘shishning turli 
usullari mavjud. Eng ko‘p tarqalgan shakllari - muzeylar tashkil qilish va sayyohlik-
ekskursiya yo‘nalishlari ochishdir. 
Madaniy majmualarning attraktivligi ularni badiiy va tarixiy qimmatiga, moda 
va kirish qulayligiga bog‘qliqdir. Rekratsion resursshunoslikda turistik maqsadlarda 

---

119 
madaniy komplekslarga baho berishning usullari ishlab chiqilgan. Turizm xo‘jalik 
tarmog‘i sifatida tarixiy-madaniy va tabiiy resurslardan foydalanishga qaratilgan 
mo‘ljallarda yorqin aks etgan. U ko‘pincha yangi hududlarni o‘zlashtirishda 
birinchilardan bo‘lib maydonga chiqadi. Xo‘jalik oborotiga ilgari qo‘l urilmagan 
tabiiy komplekslar jalb etiladi va ulardan intensiv foydalanishga kirishiladi. Tabiiy va 
madaniy potensiallardan uquvsizlik bilan foydalanish, antropogen normalarga amal 
qilmasdan zo‘riqtirish uni xonavayron bo‘lishiga olib keladi. Yaqin o‘tmishda 
turistlarni nazoratsiz Kamchatkaning noyob issiq suv manbalariga tashrif byuurishi 
oqibatida harorat muvonzanati buzildi, fontan bo‘lib otilishlari izdan chiqdi va 
geyzerlar vodiysi turistik tashriflar uchun yopib qo‘yildi. 
Gaaga turizm bo‘yicha dekloratsiyasida buzilmagan «tabiiy, madaniy va 
insoniy muhit» turizmni rivojlantirishning asosiy shartlari hisoblanishishi 
ta’kidlangan. 
Dekloratsiyada (III pirinsipial) quyidagi tavsiyalar ifodasini topgan: 
 mamlakat ichkarisida ham, xorijga sayohat qilishda ham turistlarni ma’rifiy 
xabardorligini ta’minlash, ularni borgan joylarida tabiiy, madaniy va 
insoniy muhitni hurmat qilish va saqlashga o‘rgatish; 
 turistlar tashrif buyuradigan joyning o‘tkazish qobiliyati darajasini aniqlash 
va unga amal qilishni ta’minlash, hatto u yerga borish davri va mavsumi 
cheklangan bo‘lsa ham».