O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Download 101.88 Kb.
|
303-guruh Nurtoyeva Nafisa Kurs ish Matematika
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ko’p xonali sonlarni raqamlashni o’rganish mavzusida KURS ISHI Samarqand - 2020
- Natural va butun sonlar.
- O’nli sanoq sistemasi
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI 5111700-boshlang‘ich ta’lim va sport-tarbiyaviy ish ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha maxsus sirtqi bo’limi 3-bosqich 303-guruh talabasi Nurtayeva Nafisaning ,,Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi’’ fanidan Ko’p xonali sonlarni raqamlashni o’rganish mavzusida KURS ISHI Samarqand - 2020 REJA:
KURS ISHI 1 KIRISH Ma’lumki, fundamental fanlaming yutuqlari, tadqiqot darajasi va ularni amaliyotga joriy etish sur’atlari mamlakat rivojining asosini tashkil etadi. Shu munosabat bilan matematika ta’limining republikamizdagi holati va uni takomillashtirish shu kunning dolzarb muammolaridan biridir. Farzandlarimizni mustaqil fikrli, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun dolzarb ahamiyatga ega bo'lgan masala hisoblanadi. Matematika bolalarni tafakkur, diqqat, xotira, ijodiy tasavvur etish kuzatuvchanlikni rivojlantirishga imkon beradi shuningdek, matematika o'quvchilarning mantiqiy fikrlash malakalarini oshirishi ularning o'z fikrlarini aniq to'g'ri va tushunarli bayon etish uchun zamin hozirlaydi. Respublikamiz birinchi Prеzidеnti I.А.Kаrimоvning yosh аvlоdni bilimli kоmil insоn qilib tаrbiyalаsh to,g,risidаgi, kеlаjаk yosh аvlоd qo,lidа ekаnligi ular bi r necha jihatga ega bo'lish lozimligini ta'kidlaydi, ya'ni: “ - o'z haq-huquqini taniydigan bo'lsin, buning uchun kurashsin; - o'z kuchi va inkoniyatlariga tayanadigan bo'lsin, imkoniyatlarini ishga solib, samarasini ko'rsin...” degan fikrlarni aytib o'tgan. Har tomonlama barkamol insonni shakllantirish bugungi jamiyatimiz oldida turgan dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Hozirgi maktab o’rindiqlarida o’tirgan yosh avlod ertaga bizning qo’limizdan ishimizni oladigan, hayotimizni davom ettirib, o’zidan keyingi avlodga yetkazuvchi vorislarimiz, O’zbekiston buyuk kelajagining egalaridir! Barkamol inson tarbiyasida boshlang'ich sinf o'qituvchilariga katta ma'sulyat yuklaydi. Boshlang ‘ ich sinf matematika darslarini fanning oxirgi yutuqlaridan foydalanib tashkil etishda, kam vaqt va kam kuch sarflagan holda nazariy va amaliy bilimlarni chuqur o ‘ zlashtirish imkonini beruvchi bu jarayonda o ‘ qituvchi va o ‘ quvchi faol sub’ekt sifatida qatnashadilar. Dars jarayonida o ‘ qituvchi muammoli vaziyatlardan, didaktik o ‘yinlardan, darsning samarali yangi usullaridan hamda axborot va kompyuter texnologiyalaridan etarli darajada foydalanmas ekan, o ‘quvchi uchun uning darsi zerikarli bo ‘lib qolaveradi. 6-10 yosh- bolalarining fikrlash qobiliyatlarini shakllanishida mas’ul davr ekanligini psixologlar isbot qilishgan. Shu sababli boshlang ‘ ich ta’lim metodikasining, xususan, matematikadan boshlang ‘ ich ta’lim metodikasining vazifalaridan biri o ‘ qitishning etarlicha yuqori rivojlantiruvchi samaradorligini oshirishni ta’minlashda o ‘qitishni bolalarning aqliy rivojlanishlariga ta’sirlarini jadallashtirishdan iborat. Yuqoridagi fikrlarni tasdiqlagan holda Respublikamiz Prеzidеnti Sh. Mirziyoyev shunday fikr bildiradi “Yoshlarimiz haqli ravishda vatanimizning kelajagi uchun javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo'lgan, bugungi ertangi kunimizning hal etuvchi kuchiga aylanib borayotgani barchamizga g'urur va iftixor bag'ishlaydi. Bu sohada olib borayotgan keng miqiyosli ishlarimizni, xususan talim-tarbiya boyicha qabul qilingan umummilliy dasturimizni mantiqiy yakuniga etkazishimiz zarur" ’. Boshlang ‘ ich sinflarda matematika o ‘ qitishning maqsadlaridan biri maktab oldiga qo ‘ yilgan “ O ‘ quvchilarga fan asoslaridan puxta bilim berish, ularda yuqori darajada ijtimoiy onglilikni shakllantirish, turmushga, kasblarni ongli tanlashga o ‘rgatish kabi vazifalarni hal qilishga yordam berishdan iboratdir. Shunday qilib boshqa har qanday o ‘ quv predmeti kabi, matematikaning boshlang ‘ich kursi ham ta’limiy, ham amaliy vazifalarni hal qilishi kerak. Shu munosabat bilan biz bitiruv ishimizni umumta’lim maktabi va o ‘ rta maxsus ta’lim muassasalarida matematika fanini o ‘qitishning hozirgi davrdagi dolzarb masalalardan bo ‘ lgan boshlang ‘ ich sinflarda son tushunchasini shakllantirishda o ‘ qitishni uslubiy jihatdan takomillashtirishga bag ‘ ishladik. Mavzuning dolzarbligi: Bolalami 6-7 yoshdan o ‘qitishning mazmuni va usullarida muammolar yuzaga keladi. Sanoqni o ‘rganish, qo ‘shish va ayirishni birinchi bosqichda o‘rgatish (yuz ichida)-boshlang ‘ ich ta’limning asosiy vazifasi bo'lib kelgan. Biroq bu yagona vazifa bo‘lib qolmasdan, balki u bolalarni matematikani o ‘rganishga yanada kengroq va har tomonlama sanoqqa tayyorlash ishining tarkibiy qismi bo ‘ lib qoladi. U uchta asosiy yo‘l bilan belgilanadi:
pedagogik yo‘l, ya’ni bolalar fikrlashini qo‘llaniladigan matematik mulohazalarga tayyorlash matematika yo ‘li, ya’ni bolalarni eng muhim matematik tushunchalarni , eng avvalo natural son va geometrik shakl tushunchalarini o ‘rganishga tayyorlash orqali. v ) Bolalarni matematikani o ‘ rganishga tayyorlashda, ishni boshlashda yangicha yechim orqali. Bugungi kunda asoslanishi lozim bo'lgan holat-o'quvchiga pedagogik yordam ko'rsatish va o'quv biluv jarayonida uni pedagogik qo'llab quvvatlashning qulay shakl va imkoniyatlarini izlab topishdan iboratdir. Mavzuni o ‘ rganilganlik darajasi : Shu kungacha mavzuga xos ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. L.P.Stoylova, A. M.Pishkalo, N.U.Bikbaeva, L.SH.Levenberg, M.E.Jumaevlarning ilmiy izlanish va tadqiqot ishlarida o rganilayotgan ish yuzasidan bir qancha tadqiqotlar qilingan bo ‘ lsa-da, aynan hozirgi kun talabidan kelib chiqib, ushbu mavzuga oid yaxlit ilmiy ish olib borilmaganligi mazkur mavzuni alohida o ‘ rganishni taqozo etdi. Tadqiqotning maqsadi: Tadqiqot ishida boshlang ‘ ich sinf matematika darslarida to ‘ plamlar asosida o ‘ quvchilarda son tushunchasini shakllantirish, hamda bo ‘ lajak boshlang ‘ ich sinf o ‘ qituvchilarida o ‘ quvchilarga singdirilayotgan sonning butun tarkibini to ‘plam asosida bajarishlari kerakligini ongli tarzda tushunib etishlariga erishish ko ‘ zda tutilgan. Tadqiqotning vazifalari:
Son tushunchasini kiritish usullari ko ‘ riladi: a )to ‘plam nazariyasi asosida (sanoq sonlar nazariyasi); b) peano aksiomalari asosida (tartib sonlar nazariyasi); v) miqdor tushunchasi asosida (miqdor sonlar nazariyasi).
Sonlarni raqamlash metodikasini mazmun mohiyatini ilmiy hamda amaliy jihatdan asoslash. Arifmetik amallarni o‘rgatishda og‘zaki va yozma hisoblash usullarini ishlab chiqish. Tadqiqotning ob’ekti. Samarqand shahriga qarashli 64 umumiy o‘rta ta’lim maktabi. Tadqiqotning metodlari: manbalarni o ‘ rganish,tahlil qilish, umumlashtirish kuzatuv suhbat tajriba-sinov Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Son tushunchasini to ‘plamlar asosida kiritish. Amaliy ahamiyati: Tadqiqot ishi maktabgacha ta’lim muassas alarida, maktab va kollejlarda, Boshlang‘ich ta’lim ixtisosliklari bo‘yicha o‘qituvchilari dastur, ma’ruza matn va metodik qo ‘ llanmalar tuzishda son tushunchalarini shakllantirishda foydalanish mumkin. Kurs ishining mazmuni:kurs ishida arifmetika haqida, haqiqiy sonlar, natural sonlar, butun sonlar, o’nli sanoq sistemasi va raqamlar, arab raqamlari , rim raqamlari to’g’risida tushunchalar berildi. Katta sonlarning o’qilishi va yozilishi qulay jadval qilib berildi. Arifmetik amallar (qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish) ga ta’rif berilib, ularni bajarish tartiblari ham sodda qilib ko’rsatildi. Shuningdek raqamlarning o’quvchi daftariga qanday yozilishi namuna qilib ko’rsatildi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari yoddan yecha olishi zarur bo’lgan 6 ta (noma’lum qo’shiluvchi, noma’lum kamayuvchi, noma’lum ayriluvchi, noma’lum ko’paytuvchi, noma’lum bo’linuvchi, noma’lum bo’luvchi) larni topish qoidalari aniq misollar yordamida berildi. Fanda o'qitish nazariyasi ushbu fanni o'qitish bo'yicha metodik tizimlarning faoliyat qonunini ochib beradi. Metodika ularni tadbiqini, texnologiya esa ushbu modelni amalga oshirish usullarini ishlab chiqadi.
Sonlar haqida umumiy tushuncha Arifmetika-sonlar haqidagi fandir. “Arifmetika” degan nom “son” ma’nosini bildiradigan grekcha “aritmos” (boshqacha aytilishi “arifmos”) so’zidan olingan. Arifmetikada sonlarning eng sodda xossalari va hisoblash qoidalari o’rganiladi. Natural va butun sonlar. Vaqt o ‘ tishi bilan odamlar faqat sonlarni atashni emas, balki ularni belgilashni, shuningdek, ular ustida amallar bajarishni o ‘ rganib oldilar. Qadimgi Hindistonda sonlarni yozishning o ‘nli sistemasi va nol tushunchasi yaratildi. Asta-sekin natural sonlarning cheksizligi haqidagi tasavvurlar hosil bo ‘la boshladi. Natural son tushunchasi shakllangandan so ‘ng sonlar mustaqil obektlar bo ‘ lib qoldi va ularni matematik obektlar sifatida o ‘ rganish imkoniyati vujudga keldi. Sonni va sonlar ustida amallarni o ‘ rgana boshlagan fan «Arifmetika» nomini oldi. Arifmetika qadimgi SHarq mamlakatlari: Vavilon, Xitoy, Hindiston, Misrda vujudga keldi. Bu mamlakatlarda to ‘ plangan matematik bilimlar qadimgi Gresiyada rivojlantirildi va davom ettirildi. Arifmetikaning rivojlanishiga o ‘rta asrlarda Hind, Arab dunyosi mamlakatlari va O ‘rta Osiyo matematiklari, XVIII asrdan boshlab esa Evropalik olimlar katta hissa qo ‘ shdilar. «Natural son» atamasini birinchi bo ‘lib rimlik olim A. A. Boetsiy qo ‘ lladi. Nomanfiy butun son tushunchasi. Nomanfiy butun sonlar to ‘plamini to ‘ plamlar nazariyasi asosida qurish XIX asrda G. Kantor tomonidan to ‘ plamlar nazariyasi yaratilgandan so ‘ng mumkin bo ‘ldi. Bu nazariya asosida chekli to ‘plam va o ‘zaro bir qiymatli moslik tushunchalari yotadi. Juda qadim zamonlarda ham son haqida dastlabki tasavvurlar bo’lgan. Bu tasavvurlar odamlami sanash, hayvonlami, mevalami, narsalarni va boshqa buyumlarni sanash natijasida vujudga kelgan. Bir, ikki, uch va hokazo sonlar sanash natijasidir. Bu sonlar hozirgi vaqtda natural sonlar deb ataladi. Bu sonlar qatori 1 2 3 4 5 ^ •> u •> cheksiz davom etadi; u natural qatori deb ataladi va N soni bilan belgilanadi. Ma’lumki natural sonlar to’plamida faqat qo’shish va ko’paytirish amallari aniqlangan, ya’ni ixtiyoriy ikkita natural sonning yig’indisi va ko’paytmasi yana natural son bo’ladi. Lekin istalgan ikkita natural sonning ayirmasi doim natural son bo’lavermaydi. Bu esa natural sonlar to’plamida ayirma amali aniqlanmaganligini bildiradi. Ayirma amalini kiritish uchun biz natural sonlar to’plamini butun sonlar to’plamigacha to’ldirishimiz kerak bo’ladi. Butun sonlar to’plami Z= {-да, . . . -2, -1, 0, 1, 2, ...,да} bilan belgilanadi. Sanash ishlarida kishi tanasining a’zolari ayniqsa, barmoqlari muhim rol oynagan. Yangidan vujudga kelgan “katta” sonlar 10 soni-qo’llarimizdagi o’nta barmoq soni asosida tuzilganligi ham tabiiydir. O’nli sanoq sistemasi Hozirgi zamon rus tilida, shuningdek, boshqa ko’p xalqlarning tillarida milliongacha bo’lgan barcha sonlarning nomlari quyidagi 37 ta sonning nomini bildiruvchi 37 ta so’zdan tuziladi: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,30,40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900, 1000 (o’zbek tilida esa bu sonlarni atash uchun quyidagi 20 ta sonning otini bildiruvchi atiga 20ta so’z kerak bo’ladi: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,20,30,40,50,60,70,80,90,100,1000, masalan, to’qqiz yuz o’n sakkiz ming yetti yuz qirq ikki). Oradan ancha vaqt o’tgandan keyin sonlar oilasiga nol qo’shiladi. Dastlab “nol” so’zi sonning yo’qligini bildirgan (lotincha nullum so’zining tom ma’nosi “hech narsa” demakdir). Haqiqatdan, agar 3 dan 3 ni ayirsak hech narsa qolmaydi.
Masalan. 326 soni 3, 2 va 6 raqamlaridan tashkil topgan uch xonali sondir. 9656532174 soni 9,6,5,3,2,1,7,4 ya’ni 8 ta raqamdan iborat. Izoh 9,6 raqamlari takrorlangani uchun bittasi olinadi. Hozir biz foydalanayotgan sanoq sistemasida o’nta raqam 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9, bo’lganligi uchun u o’nli sanoq sistemasi deyiladi. Kishilar oldingi vaqtlarda boshqa sanoq sistemalaridan ham foydalanganlar. Asosi 2, 3, 5, 7, 8, 11, 12, 20, va 60 sonlardan iborat bo‘lgan sanoq sistemalari ishlatilgan va ular mos ravishda ikkilik, uchlik, beshlik, yettilik, sakkizlik, o‘n birlik, o‘n ikkilik, yigirmalik va oltmishlik sanoq sistemalari deb atalgan. Biznig davrimizda har jihatdan qulay va ko‘pgina afzalliklarga ega bo‘lgan o’nli sanoq sistemasi ishlatilmoqda. Hozirgi zamon hisoblash matematikasining rivojlanishi va elektron hisob mashinalarining vujudga kelishi Ikkilik sanoq sistemasidan ko‘proq foydalanishni taqozo qilmoqda. Ikkilik sanoq sistemasida esa faqat ikkita 0 va 1 raqamlari mavjud va barcha sonlar shu ikki raqam orqali ifodalanadi. Oquvchilar imkoni boricha, mustaqil ravishda qonuniyatlar munosabatlarini ochishlari, kuchlari yetadigan darajada umumlashtirishlar qilishlari, shuningdek, og'zaki va yozma xulosalar qilishga o'rganishlari kerak. O‘nli sanoq sistemasining yozma nomerlanishi. Har qanday katta yuqorida aytganimizdek, natural qatorning birinchi to‘qqizta soni raqamlar deb ataluvchi maxsus belgilar bilan,nol esa 0 belgi bilan belgilanadi.Istalgan katta sonni shu raqamlar yordamida xonasiga qarab aniqlasa bo‘ladi. Har qanday katta natural sonni oz raqam bilan tasvirlashni (yozishni) yozma nomeratsiya deymiz. 1,2,3,4,5,6,7,8,9 raqamlarning bittasi bilan tasvirlangan sonlarni bir xonali son deymiz. Ikki raqam bilan yozilgan sonlarni, ikki xonali sonlar deymiz va hokazo. Ikki xonali sonlar 10 dan 99 gacha oraliqda, uch xonali sonlar esa 100 dan 999 gacha oraliqda bo‘ladi va hokazo. Sonlami xonalarga, sinflarga ajratish va ulaming ismlari: sinf - 1, 2, 3- xonalardan iborat bo‘lib, bu birliklar sinfi deb ataladi. sinf -minglar sinfi-4, 5, 6- xonalardan iborat. sinf- millionlar sinfi- 7, 8, 9- xonalardan iborat. sinf - milliardlar sinfi - 10, 11, 12- xonalardan iborat. sinf- trillionlar sinfi- 13, 14, 15 - xonalardan iborat. sinf - kvadrilyonlar sinfi - 16, 17, 18 - xonalardan iborat. sinf -kvintillionlar sinfi -19, 20, 21 - xonalardan iborat. sinf - sekstilyonlar sinfi - 22, 23, 24- xonalardan iborat. Bir sinfni tashkil etuvchi uchta xona o‘sha sinfning birliklari, o‘nliklari, yuzliklaridan iborat bo‘ladi. O’N (10)
YUZ (100) MING (1000) O’N MING (10 000) YUZ MING (100 000) MILLION (1 VA 6TA NOL) MILLIARD (1 VA 9TA NOL) TRLLION (1 VA 12 TA NOL) KVADRIL’ON (1 VA 15TA NOL) KVINTIL’ON (1 VA 18 TA NOL) SEKSTIL’ON (1 VA 21 TA NOL) SEPTIL’ON (1 VA 24 TA NOL) OKTAL’ON (1 VA 27 TA NOL) NOLAL’ON (1 VA 30 TA NOL) DEKAL’ON (1 VA 33 TA NOL) ENDEKAL’ON (1 VA 36 TA NOL) DODEKAL’ON (1 VA 39TA NOL) GUGOL (1 VA 100TA NOL) ASANKXEYA (1 VA 140 TA 2. Birinchi va ikkinchi o ‘nlikda raqamlash metodikasi Talim mazmuni -yoshlami malumotli qilish, taraqqiy ettirish, tarbiyalash maqsadida malumot mazmunidan tanlanib, talim jarayoniga olib kirilgan bilim, konikma, malaka, faoliyat usullari hamda tabiat, jamiyat va tafakkur hodisalarini baholashga doir munosabatlardir. Bolalarni 10 ichida sanash ko ‘ nikmalarini o ‘ zlashtirishlari, tartib va sanoq sonlarning birliklaridan iborat tarkibi, sonning ikkita kichik sondan iborat tarkibi, qo ‘shni sonlar orasidagi munosabatlarni tushunish, to ‘g ‘ri va teskari sanok tushunchalari bolalar bog ‘chalari va maktablarning boshlang ‘ich sinflar dasturida ko ‘rsatilgan. SHu sababli o ‘qituvchining birinchi navbatdagi vazifasi birinchi sinfga kelgan bolalarning matematik tayyorgarlik darajalarini aniqlashdan iborat. Bunday tekshirishni mashg ‘ ulotlar boshlanguncha qadar bolalarni maktabga qabul qilish vaqtida yo o ‘qishning birinchi haftasi davomida amalga oshirish mumkin. Bolalar bilimini, ko ‘ nikma va ko ‘ nikmalarini aniqlash va tekshirishda quyidagi savollardan foydalanish mumkin: 1.Siz sanay olasizmi? Sanangchi? 0®®®©©®®©® Ma’lumki bolalar bog ‘chalari dasturiga binoan bolalar 10 gacha sanay olishlari kerak. Birinchi sinfga kelgan ko ‘ pchilik bolalar 10 gacha, ayrimlari 10 dan yuqori ham sanay oladilar. Bular hali bolalar ongli ravishda sanaydilar deyishga asos bo ‘ la olmaydi. Sanoqning onglilik darajasini tekshirish uchun quyidagi savollardan foydalaniladi. Bu olmalarni, noklarni, sabzilarni sanang. Bunda doirachalar kancha? (6-8 ta). O ‘quvchining to ‘g ‘ri javobi taxminan bunday bo ‘ladi. Bir, ikki, uch, to ‘ rt, besh, olti. Hammasi 6 ta olma. Bu o ‘ quvchi oxirgi aytilmagan sonni umumiy miqdor bilan to ‘ g ‘ ri mos keltiradi va o ‘ quvchi tushunib sanaydi. Agar bola oxirgi aytilgan sonni umumiy miqdor bilan to ‘ g ‘ ri mos keltira olmasa, u holda bola sanay olmaydi. Bunday holda «Bundagi olmalar soni qancha?» degan savolga javob berishda bola hamma predmetlarni sanashda boshqa xatolarga yo ‘ l qo ‘ yishlari ham mumkin. Masalan: sanalayotgan narsalardan bittasini sanamay o ‘tkazib yuboradilar yo uni ikki marta sanaydilar. Stolda nechta qalam yotgan bo ‘lsa, o ‘ng qo ‘lingga shuncha qalam ol (4-5 dona). Bilginchi qaysi o ‘ yinchoqlar ko ‘ p: koptoklarnimi, qo ‘ g irchoklarnimi? Bu ikkala savol predmetlarning ikkita to ‘ plamini ularni tashkil etuvchi elementlar soni bo ‘yicha taqqoslashga doir amaliy malakalarini tekshirishga yunaltirilgan. Ikki to ‘plamni taqqoslashni bolalar har bir to ‘plam elementini ikkinchi to plam elementiga mos keltirish (ustiga qo ‘ yish, yoniga qo ‘yish) yo ‘li bilan amalga oshirish mumkin. Masalan: har bir katta kubik ustiga bittadan kichik kubikni qo ‘yish bilan. Rasmga qara: masalan, «SHolg ‘om ertagiga ishlangan rasmga qara va kuchukcha oldida, mushukchadan keyin nevara bilan mushuk orasida nimalar turganini ayt. Bu mashqning asosiy vazifasi - bolalarning «...dan keyin», «oldida turish», orasida orqasida, birinchi, ikkinchi tartib munosabatlari haqidagi tasavvurni aniqlashdan iborat. SHu bilan birga predmetlarning har biri, hammasi, birori, bir qanchasi, bir xil va har xil miqdorlar, miqdorlarning qolganlari chapda, o ‘ngda, o ‘rtasida, yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga, yuqoriga, pastga, baland, past, narsalarning katta kichikligiga ko ‘ ra taqqoslash, narsalarning kengligi, qalinligi bo ‘ yicha taqqoslash, kam, oldin, keyin, uzoqroq, yaqinroq, tezroq, sekinroq, ertalab, kunduzi, kechasi, kechqurun va boshqa ifodalarni to ‘g ‘ri tushunishga bog ‘lik bo ‘lgan fazoviy munosabatlar tarkib toptiriladi. Tekshirishning borishida bolalar geometrik figuralarni tanib olishlarini va masalalarni echa olishlarini aniqlanadi. Birinchi sinfga kelayotgan bolalaming aniqlangan bilimlari, malakalari, ko ‘ nikmalarini ularni maktabda o ‘ qitishning birinchi kunlaridanoq hisobga olinishi kerak, bunda ayrim bolalarda biror sababga ko ‘ ra mavjud bo ‘ lgan kamchiliklarga alohida e’tibor berish kerak. Birinchi o ‘ nlik sonlarini o rganishda tayyorgarlik davri va tegishli raqamlar hamda (sanoq) sonlar bilan tanishtirish davri ajratiladi. Tayyorgarlik davrining asosiy vazifasi raqamlashni o ‘ rganishga o ‘ tish uchun zarur bo ‘ladigan bilimlar, malakalar va ko ‘nikmalarni aniqlash, ularni to ‘ ldirish va sistemalashtirishdan iborat. Tayyorgarlik davrida quyidagi mashqlar bajariladi: Predmetlar, tovushlar va harakatlarni sanash. Dastlabki mashqlar sinfda mavjud bo ‘ lgan predmetlarni ya’ni eshiklar, derazalar, partalar, bir qatordagi qizlar, o ‘ g ‘ illar va sanashga doir mashqlar bo ‘ lishi kerak. Ammo bu predmetlarni qo ‘lga olib, surib bo ‘lmaydi. Bunday mashqlarni bajarishda ko ‘ rish organi ishlaydi. SHu sababli sanash uchun maydaroq predmetlardan foydalanish mumkin (qalamlar, sanoq cho ‘plari, o ‘yinchoqlar). Sanoq o ‘tkazish protsessida bolalarni har xil ma’lumotlammg o ‘zi bo ‘yicha, imkoni bo ‘yicha «qancha?» so ‘zi bilan ko ‘proq savollar qo ‘yishga mashkq qildiriladi. Sanoq bilan bog ‘ lik mashqlarni bajarish jarayonida sanoqda oxirgi aytilgan son sanalayotgan gruppda qancha predmet bor deb qo ‘yilgan savolga javob bo ‘ lishini tushuntirish kerak. Predmetlarni o ‘ngdan chapga yo chapdan o ‘ ngga, pastdan yuqoriga yo yuqoridan pastga qarab sanashimiz bilan sanoq natijasi o ‘zgarmaydi. Predmetlarni sanashga bag ‘ishlangan dasrlarda bolalarni predmetlarni bittalab, ikkitalab, beshtalab sanashga o ‘rgatish mumkin. Ikkita to ‘ plamni ularni hosil qilgan elementlarning soni bo ‘ yicha taqqoslash va tenglashtirish. Mashqlar bajarishi jarayonida katta (ortiq, ko ‘p), kichik (kam), teng (shuncha) munosabatlarning ma’nosini ochib berish kerak. Buni predmetlar gruppalarini taqqoslashga doir amaliy mashqlardan ko ‘ plab bajarish bilan amalga oshirish mumkin. Masalan: qatta va kichik kublar gruppalarini taqqoslash uchun har bir katta kub ustiga bittadan kichik kub qo yamiz. Agar katta kub juftsiz qolsa, demak, katta kublar ortiq bo ‘ ladi. Taqqoslash uchun quyidagi mashqlarni olish mumkin: Partaga bir qancha kvadrat qo ‘ ying. Kvadratlarini sanamasdan turib, shuncha doira qo ‘ying. Buni qanday qilish mumkin? Paketda yong ‘oqlar va konfetlar bor. Paketda yong ‘oqlar yo konfetlar ko ‘ pligini qanday bilish mumkin? Bu mashqni bajarishda ikki to ‘ plamni taqqoslashning yaxshi usuli bunday, paketdan bittadan konfet olinib bir qator qilib qo ‘yiladi, har bir konfetga bittadan yong ‘oq to ‘g ‘ri keladigan qilib ikkinchi qatorga qo ‘yiladi. Bu ish yong ‘oqlar yoki konfetlar juftsiz qolguncha davom ettiriladi. Bunday mashqlarni bajarishda ortiq-kam munosabatlari bir-biriga bog ‘ lik ravishda qaralishi muhimdir. Predmetlarning ikki gruppasini taqqoslash malakasini hosil qilayotganda bolalarni taqqoslanayotgan gruppalarning birida predmetlar ikkinchisiga qaraganda qancha ortiq (yo kam) ekanini aniqlashga va shu asosda ikkala gruppadagi predmetlar sonini tenglab (kamini qo ‘ shish yo ortiqchasini olish bilan) masalani ikki usulda echishga o ‘ rganish kerak. Bunday mashqlar tenglik va tengsizlik, sonlarni taqqoslash tushunchalarini tarkib toptirish imkonini beradi, bolalarning matematik nutqlarni rivojlatiradi. Tartib munosabatlari va sonlarning tartib qiymatlari.Tartib munosabatlari (...oldida turmoq, orasida turmoq, orqasidan kelish) bilan bolalar maktabgacha bo ‘ lgan tajribalarida juda ko ‘ p uchrashishgan. Maktabda esa bolalarning tartib munosabatlariga oid bilimlarini to ‘ ldirish va sistemaga solish uchun har xil didaktik materiallardan foydalanish mumkin. Darslikning 7 betidagi 2 rasm bo yicha bolalarga bunday savollar berish mumkin. Nima oldinda ketmokda? 3-rasm bo ‘yicha tartib qiymatlar bo ‘yicha savollar berish mumkin. Qo ‘zichok sanoq bo ‘yicha nechanchi? Birinchi o ‘rinda nima ketayapti? Tuya sanoq bo ‘yicha nechanchi? Uchinchi o ‘rinda nima ketayapti? Tayyorgarlik davrining ma’lum bir darslarida (6, 8 , 9 bet) fazoviy munosabatlarni (chapda, o ‘ ngda, balandda, pastda, yuqorida, quyida, baland, past, keng, tor) aniqlashga oid mashqlar bajariladi. Qo ‘shish va ayirish amallarini o ‘rganishga tayyorlash. Bolalarni qo ‘ shish va ayirish amallarining o ‘ rganishga tayyorlash maqsadlarida berilgan ikki to ‘plamni birlashtirishga doir va to ‘plam qismini ajratishga doir amaliy mashqlar bajariladi. Masalan: Nodiraga opasi 3 ta yashil yaproq va 4 ta sariq yaproq rasmini chizib berdi. Nodiradagi yaproq rasmlari nechta bo ‘ ldi? Raqamni yozishga tayyorlash. Hoshiyalar, jiyaklar rasmini chizish bilan bog ‘liq bo ‘lgan mashqlar raqamlarni yozishga tayyorlash imkonini beradi. Bunday mashqlar 1-sinf dasrligining har qaysi sahifasida berilgan. Bu mashqlarni bajarish bilan o ‘ quvchilar ruchkani to ‘ g ‘ ri tutushini, satrni ko ‘ rishini, sahifaga yozuvni joylashtirishni o ‘ rganadilar. Tayyorgarlik davrida bolalarni daftar, darslik, didaktik materiallar, chizg ‘ ich bilan tanishtiriladi. Dasturda 1-sinf matematikadan birinchi mavzu birinchi o ‘ nlik sonlarini raqamlashdan iborat. Bu mavzu bolalarda sanoq malakasini hosil qilish, ularda birinchi o ‘nta son haqida tasavvur shakllantirish, son bilan uning nomi, atalishi, raqamlar yordamida bosma va yozma belgilanishi orsida moslik o ‘ rnatish malakasini tarkib toptirishdan iborat. O ‘ quvchilarni sonlarning natural qatorining ba’zi xossalari bilan, sonlarning tarkibi bilan tanishtirishdan iborat. Bu vazifalarga binoan birinchi o ‘ nlikning har bir soni bilan tanishishida quyidagi savollardan foydalanish mumkin. 1. U yoki bu son qanday hosil qilinishi mumkin? Birinchi o ‘nlikning har bir soni o ‘zidan oldingi songa birni qo ‘shish bilan va o ‘zidan keyingi sondan bimi ayirish bilan hosil qilinishi kerak. Bu o ‘quvchilarga sonlaming qatordagi ketma-ketligini o ‘ sib borish tartibida ham, kamayib borish tartibida ham o zlashtirish imkonini beradi, shu bilan birga birinchi o ‘ nlik sonlari ikki qo shiluvchidan tashkil topishi ham, alohida birliklardan tashkil topishi ham mumkinligi aytiladi.
Son qanday ataladi va u bosma va yozma raqamlar bilan qanday yoziladi? Bolalar oldin bosma raqam bilan tanishadilar. Ular predmetlarning tegishli to ‘plamlari yoniga o ‘rnatib qo ‘ yiladi. O ‘ rganilayotgan songa mos keluvchi raqamni yozilishi shu son qaralayotgan darsda o ‘rgatiladi. Raqamlarni yozish namunalari dasrlikning tegishli sahifalarida berilgan. Berilgan son sonlaming natural qatorida qanday o ‘ rinni egallaydi. Bunda bolalarga quyidagi savollarga javob topa olishga o ‘rgatiladi: Berilgan son sonlar qatorida qaysi sondan keyin uchraydi, qaysi sondan oldin bilan keladi, sonlar qatorida berilgan sonning o ‘ rni kanday sonlar orasida, sanoqda undan oldin qanday sonlar, undan keyin qanday sonlar uchrayli? Masalan: 4 sonidan keyin keladigan sonni ayting. Qatorda 4 bilan 6 orasida turadigan sonni ayting? Berilgan son bilan sonlar qatorining unga qo ‘shish sonlarni orasida qanday munosabatlar mavjud? Bu munosabatlar munosabat belgilari (<, >, =) dan foydalanib bajariladigan yozuvlarda belgilanadi. Berilgan son o ‘ zidan oldingi sondan nechta ortiq va o ‘zidan keyin keladigan sondan nechta kam. Bolalarga qaralayotgan son sonlar qatorida o ‘zidan oldin keladigan sonlaming hammasidan katta, o ‘ zidan keyin keladigan sondan kichik ekanligi o ‘ rgatiladi. Masalan: Berilgan sonlarni taqqoslang va <, >, = belgilarini zarurini qo ‘ying. 6*9 5*4 8*8 YOzuvlarni o ‘qing va katakchalar o ‘rniga shunday sonlarni yozingki, to ‘g ‘ri yozuv hosil bo ‘lsin: П<4 П>5 6=П 4+1>П 3+1>3-П Noto ‘g ‘ri yozuvlami tuzating. 8<9 7<5 6=4 YUqoridagi asosiy masalalar har bir son bilan tanishishida qaraladi. Natural qatorning birinchi sonlari bilan tanishishida o ‘quvchilar oldin tevarak-atrofdagi narsalar va ularning tasvirlari bilan ish ko ‘radilar (Masalan: doirachalar, cho plar, olmalar, mashinachalar va boshqa narsalar tasviri tushirilgan kartochkalar). Katta sonlar 6, 7, 8, 9, 10 sonlar bilan tanishishida natural va obrazni ko rsatmalilikdan asta-sekin abstrakt formalariga o ‘ tishni amalga oshiriladi, sonli zinapoyachadan foydalanishga o ‘ tiladi. Birinchi o ‘nlik sonlarini o ‘rganishda shu sonlarning tarkiblarini o ‘rgatiladi. Sonlar tarkiblarining har xil hollarini ko rsatish uchun didaktik materiallaridan, rasmlardan, har xil jadvallardan foydalanish mumkin. Sonlar tarkibini mustahkamlash va takrorlashda «O ‘ylab top», «Estafeta», «Arifmetik labirint» kabi o ‘yinlaridan foydalanish mumkin. Masalan: «O ‘ylab top» o ‘yinni o ‘tkazishda bolalarga 7 sonini qanday ikki qo ‘ shiluvchidan hosil qilish mumkinligini topish taklif qilinadi. Eng ko ‘p holni topgan o ‘quvchi g olib deb topiladi. 1-10 sonlari bilan tanishilgandan keyin bolalar 0 soni va uni yozish uchun ishlatiladigan 0 raqamli bilan tanishadilar. Buni quyidagicha o‘ rgatish mumkin. Partaga 3 ta sanoq cho ‘pini qo ‘ying. Bitta cho ‘pni oling. Nechta sanoq cho pi qoldi? (2 ta) Buni 3-1=2 deb yozamiz. YAna bittasini oling. Nechta cho ‘p qoldi? (1 ta). Buni 2-1=1 deb yozamiz. YAna bittasini oling. Nechta cho ‘p qoldi? Bitta ham qolmadi. 1-1=0 deb yozab oxirgi misol natijasini bitta ham cho‘p qolmaganligini ko ‘ rsatadi, ya’ni qo ‘ limizda, stol ustida, idishda xech narsa qolmasa uni 0 deb ataluvchi son va uni belgilash uchun 0 raqami yozilishi aytiladi. SHundan keyin 0 soni 1 soni bilan taqqoslanib 0 ni 1 dan kichik ekanligi, ya’ni har qanday son o ‘zidan keyin keladigan sondan kichik ekanligi aytiladi va 0<1 deb yozilishi o ‘rgatiladi. So ‘ngra o ‘quvchilarga «0» soni sonlar qatorida 1 dan oldinda turishi kerak degan xulosa chikarishga o‘rgatiladi. Demak, 10 ichida sonlarni raqamlashni o‘rganish natijasida o ‘ quvchilar quyidagi bilimlar, malakalar va ko ‘ nikmalarini egallab olishlari kerak:
1-10 sonlari nomlarini, ketma-ketligini (to ‘g ‘ ri va teskari tartibda) puxta o ‘zlashtirish. Ularni o ‘qish va to ‘g ‘ri yozishga o ‘rgatish. Har qaysi sonning sonlar qatoridagi o ‘mini bilish. Sonlarni taqqoslashni va <, >, = belgilaridan foydalanib tegishli yozuvlar ishonch bilan amalga oshirish. Sonlarni tarkiblarini puxta bilib olish. 3.Ko ‘p xonali sonlarni raqamlashni o’rganish metodikasi Ko‘p xonali sonlarni raqamlashni o ‘ rnishda o ‘ qituvchining asosiy vazifasi yangi sanoq birligi - minglik tushunchasini tarkib toptirish sinf tushunchasini mohiyatini ochish va shu asosda ko ‘p xonali sonlar o ‘qish va yozishga o ‘rgatish, bolalarning o ‘nlik sonok sistemasiga oid bilimlarini natural ketma-ketlik, sonlarni yozishni pozitsion prinsipiga oid bilimlarini aniqlash va umumlashtirishdan iborat. Ko ‘p xonali sonlarni raqamlashni og ‘zaki va yozma o‘rganish ishini bir necha bosqichga bo ‘ lish mumkin. Tayyorgarlik ishi. Bu bosqichning vazifasi bir, ikki va uch xonali sonlarni raqamlashning asosiy masalalarini takrorlash. SHu maqsadda III sinfda ishlangan mashqlar sistemasidan foydalaniladi. 28, 90, 999 sonlarning har biridan keyin keladigan sonni ayting. 25 dan 32 gacha, 243 dan 251 gacha, 987 dan 1000 gacha bittalb sanash. 30 dan 90 gacha, 250 dan 340 gacha o‘ ntalab sanash. Sonlarni o ‘qing: 426, 803, 600, 111, 999, 1000, 528, 808. bu sonlarning har birida hammasi bo ‘lib qancha birlik, o ‘nlik, yuzlik bor? Quyidagidan iborat sonlarni yozing: 9 yuzi 5 o ‘n 6 birlik, 8 yuz 4 birlik, 5 yuzi 9 o‘ n 7 birlik. Mingda nechta yuzlik, o‘ nlik, birlik bor? 1, 3, 4 raqamlaridan foydalnib mumkin bo ‘lgan hamma uch xonali sonlarni yozing. Bu sonlarni xona qo ‘ shiluvchilari yig ‘ indisi shaklida ifodalang. Quyidagi savollardan ham foydalanish mumkin. a) Bir o ‘ nlikda nechta birlik bor? v) Bir yuzlikda nechta o ‘ nlik bor? g) O ‘ nlik birlikdan necha marta katta? d) O ‘ nlik yuzlikdan necha marta kam? SHu birga 1-1000 sonlarning natural qatorini takrorlash ham mumkin. 200 sondan boshlab bittalab, o ‘ntalab, 50 talab, 100 talab qo ‘shib, ayirib sanang. Sanoqda 399 sonidan keyin keladigan, 600 sondan oldin keladigan sonni ayting. Ming ichida sonlarni raqamlashni takrorlashda bolalarni sonlarni cho‘tda tasvirlash bilan tanishtirish ishlari olib boriladi. Raqamlashni (raqam) o‘rganish. Bu bosqich bolalarni I sinf - birliklar sinfi va II sinf mingliklar sinfi bilan ularning tuzilishlari, har bir sinf xonalarining nomlari bilan tanishidan iborat. SHuningdek, quyi sinf xona birliklaridan yuqori sinf xona birliklari qanday hosil bo ‘ lishini bolalar ongiga etkazish zarur. Bunda cho ‘ tlar xonalar va sinflar jadvali asosiy ko ‘rsatma kuroldir. Tushuntirish, o ‘rgatish ishini ming qanday hosil bo ‘lishini takrorlashdan boshlanadi. SHuning uchun bolalarga masalan 995 sondan boshlab bittalab qo ‘ shib sanashni taklif qilish mumkin. O‘qituvchi yuzliklar solinadigan III simdagi 10 ta cho ‘t donasini IV simga qo yiladigan bitta dona - minglik bilan almashtiriladi. Hisoblashlar mingtalab bajariladi va o ‘n mingliklar hosil kilinadi. Hisoblashlarni o ‘n mingliklar bilan olib boriladi. 10 ta o ‘n minglikni yuz mingliklar bilan almashtirib hisoblashlarni yuz mingliklar bilan olib boriladi va nihoyat 10 ta yuz minglikni million bilan almashtiriladi, so‘ngra birliklar, o ‘ nliklar va yuzliklar birliklar sinfini mingliklar, o ‘ n mingliklar, yuz mingliklar sinfini tashkil qilinishi jadval yordamida o‘ rgatiladi. Ikkinchi sinf sonlarini hosil bo ‘ lishi, o‘qilishi va yozilishi bilan tanishtirish. Bunda cho ‘tlar bilan xonalar va sinflar jadvali ko ‘rgazmali qo ‘llanma bo ‘ladi. O ‘rgatish ishini sonlarni cho ‘tga solishdan boshlash mumkin. Oldin cho ‘tga 1-sinf sonlari (masalan: 5, 25, 375 ...) solinadi. So ‘ngra II sinf sonlari (masalan: 3 ming, 43 ming, 543 ming . 900 ming) solinadi. O‘quvchilar e’tiborini jadvalga yozilgan sonlarning yozilish xususiyatiga qaratiladi (oxirida uchta nol birinchi sinfi birliklari yo ‘qligini bildiradi) so ‘ngra sondagi raqamlar miqdori shu sonlarning yuqori xonasining o ‘mi bilan aniqlanadi. Masalan: 47000 sonida yuqori xona o ‘n minglar 5 o ‘rinda turibdi. Demak, bu son 5 ta raqamdan tashkil topishi va u besh xonali ekanligi o ‘rgatiladi. Demak: II sinf sonlarni xuddi sinf sonlarni birliklardan hosil bo ‘lgani kabi, mingliklardan hosil bo ‘ladi. sinf sonlarini o ‘ qishda «Ming» so ‘ zi qo ‘ shiladi, yozuvda esa minglar sinfiga yoziladi, ya’ni o‘ngdan chapga hisoblaganda to‘rtinchi, beshinchi va oltinchi o‘ rinlarga raqamlar bilan yoziladi. Olti xonali sonlarning hosil bo‘lishi, o’qilishi va yozilishi bilan tanishtirish. Bu bosqichda ham cho ‘plar bilan raqamlash jadvali asosiy ko ‘rsatma-qo ‘ llanma hisoblandi. Raqamlar to ‘ plamidan foydalanib raqamlash jadvalidan tanish bo ‘lgan sonni belgilaymiz. Masalan: 257000 sonini belgilaymiz, so ‘ngra berilgan sonning o ‘ngdan birinchi noliga, masalan, 4 rakamli kartochkani ko yamiz. 257004 soni hosil bo ‘ ladi. SHunday ish bajarib yana ikkita sonni, masalan, 257084, 257684 sonlarini hosil qilamiz. Raqamlash jadvaliga yana bir nechta son belgilanadi. Bolalar ularni to ‘g ‘ri o ‘qishni va sonlarni jadvalsiz yozishni oldin o‘qituvchi yordamida keyin mustaqil o ‘rganadilar. Bunda bir sinf ikkinchi sinfdan kichik oraliq bilan ajratiladi, so ‘ngra teskari mashqlarni , ya’ni ko ‘p xonali sonni I va II sinf sonlari yig ‘indisi bilan almashtirishga oid mashqlarni bajarish taklif qilinadi. 24605=24000+600+5. O ‘ quvchilarning bilim va malakalarini mustahkamlash. Bu maksadlarga ko ‘ p xonali sonlarning o ‘ qilish va yozilishiga oid, sonlarni taqqoslashga oid, ko ‘p xonali sonlarni xona qo ‘ shiluvchilarning yig indisi bilan almashtirishga oid, sonlarni 10, 100, 1000 marta orttirishiga oid mashqlar, nollar bilan tugaydigan sonlarni 10, 100, 1000 marta kamaytirishga oid mayda birliklarni yirik birliklarga, yirik birliklarni mayda birliklarga almashtirishga oid berilgan ko ‘p xonali sonlardagi birliklarning, o ‘nliklarning, yuzliklarning umumiy sonini topishga oid mashqlar xizmat kiladi. Masalan:
Quyidagi sonlarni raqamlar bilan yozing. To ‘rt yuz oltmish, to ‘rt ming bir birligi, III sinfning 420 birligi, II sinfning 5 birligi, I sinfning 56 birligi. Sonlarni taqqoslang: 20007 va 200007; 6004 va 5030. Bevosita 699997, 50089 sonidan keyin keladigan, 600801, 300100 sonidan oldin keladigan bitta sonni yozing. Quyidagi sonlarning qo ‘shnilarini ayting: 20000, 50000, 800000. Quyidagi sonlarni xona sonlarining yig ‘indisi shaklida tasvirlang: 8506, 2500, 4897, 98001. 268000 sonini 100 marta kamaytiring, 800 ni 10 marta orttiring. Bu mashqlarni bajarishda o ‘quvchilar sonlarning yozilishida raqamlarning o ‘rin qiymatlarini bilganliklariga asoslanadilar. Sonlarni yozing: 2815, 5182, 8125 sonlarining har birida hammasi bo ‘ lib qanchadan o ‘nlik bor? Bularning har birida hammasi bo ‘lib qanchadan minglik bor? Yirikroq birliklarda ifodalang: 7031 sm, 842 dm, 340 m. Maydaroq birliklarda ifodalang: 25 m 60 sm, 5 tonna, 8 kg. Millionlar sinfining hosil bo ‘ lishi bilan tanishtirish. Bu bosqichda o ‘ quvchilar 7-9 xonali sonlarning o ‘ qilishi va yozilishi buyicha mashq qiladilar. Sonlarning yangi sinfi millionlar sinfi bilan tanishish minglar sinfi bilan tanishishdagidek amalga oshiriladi. Bunda asosan 4-6 xonali sonlarni nomerlashni o ‘rganishdagi masalalar o ‘rganiladi: quyi xonaning 10 ta birligidan navbatdagi yuqori xona birligining hosil bo ‘lishi, sonlami cho ‘tga solish va solingan sonlarni o ‘qish malakasi, xonalar va sinflar jadvali sonlarni yozish, sonlarni shu jadvalsiz yozish, sonning yozilishida raqamlarning o ‘ rin qiymatini, sonlaming xona tarkibini bilish va ... Ko ‘ p xonali sonlarni raqmlashni o ‘ rganish natijasida o ‘ quvchilar: Millionlar sinfi ichida, natural qator sonlarining nomlarini o ‘zlashtirib olishlari, ularning qanday hosil bo ‘ lishini tushunishlari, ularning o ‘ nli tarkiblarini bilib olishlari kerak. 2.Sinflarning nomlarini va har bir sinf ichida xonalarni bilish kerak. Millionlar sinfi ichida har qanady sonni o ‘ qiy olishlari va yoza olishlari kerak. 4.Sonlarni taqqoslay olishlari kerak. Har qanday sonni xona qo ‘ shiluvchilarning yig ‘ indisi shaklida tasvirlay olish, berilgan sondagi birliklarning, o ‘nliklarning va ... umumiy soni topa olishlari, mayda birliklarni yirik birliklar bilan va aksincha yirik birliklarni mayda birliklar bilan almashtira oladiga, sonlarni 10, 100, 1000 marta kattalashtira oladigan va nollar bilan tugaydigan sonlarni 10, 100, 1000 marta kamaytira oladigan bo ‘lishlari kerak. 1. Qanday usul bilan sanalmasin, to ‘ plam elementlari soni o zgarmasligi isbotlandi. YUz ichida sonlarni nomlarini o‘zlashtirish ular o‘nliklar va birliklardan qanday hosil bo ‘ lishini tushunish. Sanoqda sonlarning kelish tartibini bilish. Sonlarning natural ketma- ketlikdagi o‘rinlarini bilganlikka, shuningdek sonlarning o‘nlik tarkiblarini bilganlikka asoslanib sonlarni taqqoslay olish. YUz ichida sonlarni yozish va ukib olish, o‘ngdan chapga sanalganda birliklar (I xona birliklari) qaysi o ‘ ringa va o ‘ nliklar (II xona birliklari) qaysi o ‘ ringa yozilishini o ‘ zlashtirish. Mavzuga doir dars ishlanmalaridan namunalar Mavzu: Qo‘shishning hadlari (1-sinf, II chorak) Maqsadlar: ta’limiy: o‘quvchilarga qo‘shish amalining hadlari haqida tushuncha berish. Misol va masalalar yechish orqali ularning mustaqil fikrlash qobilyatlarini shakllantirib borish. O‘quvchilarning matematika faniga qiziqishini oshirish; tarbiyaviy: estetik tarbiya berish, kattalarni hurmat qilishga, tabiatga ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatish, ingliz tiliga qiziqishlarini o‘stirish; rivojlantiruvchi: o‘quvchilarning og‘zaki va yozma hisoblash malakasini rivojlantirish. Dars turi: yangi bilim beruvchi. Dars uslubi: noan’anaviy, tushuntirish, savol-javob, yechim, musobaqa. Dars jihozi: ko‘rgazmalar, klaster usulidagiko‘rgazma, savollar yozilgan mevalar maketi, kompyuter, guruhlarning nomi yozilgan konvertlar, uch xil rangdagi: qizil - 5, yashil - 4, sariq - 3, balni bildiruvchi kartochkalar, g‘olib guruh uchun yasalgan medalyon. Darsning borishi
Tashkiliy qism. Navbatchi axborotini tinglash. O‘quvchilarni darsga tayyorlash. O‘qituvchi: Bolajonlar,hozir qaysi dars? O‘quvchilar: Matematika O‘qituvchi: Darsimiz shiori? O‘quvchilar: Matematika - fanlar ichra shoh, Uning sirlaridan bo‘lurmiz ogoh. O‘qituvchi: - Bugun darsimizni noan’anaviy tarzda o‘tkazamiz. Buning uchun 3 guruhga bo‘linib, ularga nom qo‘yamiz:
guruh - “Bolajon”, 2-guruh - “Kamalak” , 3-guruh - “Quyoshcha” Guruh sardorlari saylanadi. Har bir guruhning nomi har xil rangdagi qog‘ozlarga yozilgan va partalarga joylashtirib qo‘yilgan. “Bolajon” guruhining rangi yashil, “Kamalak” guruhining rangi qizil, “Quyoshcha” guruhining rangi esa ko’k bo‘lib, u rangli konvert ko‘rinishida ko‘rgazma doskasining bir chetiga osib qo‘yilgan. Har bir guruh sardori o’z jamoasi olgan rag‘bat kartochkasini shu konvertga joylashtirib borishi aytiladi. O‘qituvchi o‘quvchilarni darsga tayyorlash uchun 1dan 10gacha bo‘lgan tartib sonlarni ko‘rsatadi, o‘quvchilar ingliz tilida javob beradilar: 1 - one, 2 - two, 3 - three, 4 - four, 5 - five, 6 - six, 7 - seven, 8 - eight, 9 - nine, 10 - ten. O‘qituvchi o‘quvchilarga har xil ranglarni ko‘rsatib so‘raydi. O‘qituvchi: - Qanday ranglarni bilasiz? O‘quvchilar: - White [wait], black [blaek], red [red],yellow [jelou], green [gri:n], grey [grei], brown [braun]. O‘qituvchi: - darsga tayyormisiz? O‘quvchilar: - Tayyormiz. O‘tilgan mavzuni so‘rash va mustahkamlash. Buning uchun quyidagi ko‘rgazma doskaga ilib qoyiladi: guruhga “2ta orttir” guruhga “2ta kamaytir” guruhga “3ta orttir”
Har bir guruh a’zosining soniga moslab misollar tuzilgan. Boshlashga ruxsat berilagach, har bir ishtirokchi bittadan misol javobini yozib, o‘z joyini egallaydi. Misollar ham o’z rangiga mos bo‘ladi. Belgilangan vaqtdan so‘ng, guruhlar bajargab shart tekshirib ko‘riladi va tegishlicha baholab boriladi. Sardorlar ballarni konvertlarga joylashtirib boradi. Dam olish daqiqasi o‘tkaziladi. Bu o‘yin qo‘l va oyoq mashqlari orqali bajariladi. One, two, three, four, five - clap, Six, seven, eight, nine, ten - clap.
Yangi mavzu bayoni. Qo‘shishning hadlari. 3+2=5 ko‘rinishidagi misol. 3-qo‘shiluvchi, 2-qo‘shiluvchi, 5-yig‘indi. 3bilan 2ning yig‘indisi 5ga teng. O‘qituvchi monitordagi ushbu yozuvni tushuntirib beradi. Qo‘shishning hadlarini savollar orqali mustahkamlab boriladi. misol doskaga yozib qo‘yiladi. Har bir guruhdan bittadan o‘quvchi chiqib misollarni yechadi. 5+2=7 1+7=8 3+2=5 4+3=7 3+5=8 7+2=9 1+3=4 5+4=9 Javoblar kompyuter orqali tekshiriladi va baholanadi. Sardorlar guruhi to‘plagan ballarni jamlab boradi. O‘quvchilar ish daftarlariga misollarning javoblarini yozadilar. masala sharti o‘quvchilarga o’qitiladi. Kompyuterda olxo‘ri tasvirlangan masala ko‘rsatiladi. Masalaning qisqacha sharti tuziladi. Bor edi - 6ta olxo’ri Yana oldi - 2ta olxo‘ri Bo’ldi - ?ta Yechish: 6+2=8ta Javob: 8ta olxo‘ri. Guruhlarga masalani mustaqil yechish vazifasi topshiriladi. Birinchi bo‘lib bajargan guruh masalani doskada bajaradi. Guruhlar baholanib boriladi. Dars xulosalanadi. Guruhlar yig‘qan umumiy rag‘bat kartochkalari hisoblanadi va guruhlar rag‘batlantiriladi. G‘olib jamoaga qo‘lda yasalgan “Eng faol jamoa” medalyoni taqdim etiladi. Test. Yozma ko’paytirish va bo’lish 1. To'g'ri javobni belgilang: oldin yuzliklar, keyin o'nliklar, oxirida birliklar ko'paytiriladi; oldin o'nliklar, keyin birliklar, oxirida yuzliklar ko'paytiriladi; d) oldin birliklar, keyin o'nliklar, oxirida yuzliklar ko'paytiriladi. 
a) > 2) 5 • 5 • 4 * 4 • 4 • 5 a) > b) < d) b) < d) o'g'ri javobni belgilang: Misollarai taqqoslang: 1) 300 • 2 * 200 • 3 
a) oldin yuzliklar, keyin o'nliklar va nihoyat, birliklar bo'linadi; 
52 b) oldin o'nliklar, keyin birliklar va nihoyat yuzliklar bo'linadi; d) oldin birliklar, keyin o'nliklar va nihoyat yuzliklar bo'linadi. 4. Hisoblang va to'g'ri javobni belgilang?
Download 101.88 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||