O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti

3.5. Kichik biznes
Kichik biznes yirik biznesga nisbatan juda ko‘p afzalliklarga ega - u ko‘proq harakatchan, tashqi muhit muammolariga tezroq moslashadi, ilmiy-texnikaviy va boshqaruv innovatsiyalari ko‘plab kichik firmalarda tezroq joriy etiladi. Kichik biznesning kamchiliklari mablag‘larni jalb qilish uchun kamroq imkoniyatlarni o‘z ichiga oladi.
Iqtisodiy islohot boshlangandan beri kichik korxona kabi iqtisodiy tuzilma turi keng tarqaldi. Kichik korxonalar rivojlanishning yuqori dinamikasiga qodir, rivojlanish strategiyasini tanlashda va uni amalga oshirishda mustaqil, soddalashtirilgan tashkiliy tuzilishga ega va nisbatan kam sonli xodimlar xizmat ko‘rsatadi. Ular mamlakatimizda ishlab chiqarishni monopoliyadan chiqarish, raqobatni rivojlantirish, yangi ish o‘rinlari tashkil etish va aholining samarali bandligini taʼminlash, ilmiy-texnikaviy salohiyatdan oqilona foydalanish, raqobatbardosh mahsulotlar yaratish, ishlab chiqarishga barham berish kabi muammolarni hal etishda muhim rol o‘ynashi kerak. isteʼmol bozoridagi nomutanosiblik.
"Kichik" atamasi korxonaning huquqiy shaklini tavsiflamaydi. "Kichik biznes" kabi huquqiy shakl oddiygina bo‘lib qolmasdan. "Kichik" iborasi faqat korxonaning ishchilar soni, iqtisodiy aylanma hajmi yoki qonun hujjatlari va hukumat qarorlarida belgilangan faoliyatning boshqa parametrlari bo‘yicha kichikligidan dalolat beradi.
Kichik korxonalar turli tashkiliy-huquqiy shakllarda: shirkatlarda, masʼuliyati cheklangan jamiyatlarda, aktsiyadorlik jamiyatlarida, shuningdek mulkchilikning har qanday shakli, shu jumladan aralash shaklda tuzilishi mumkin. Kichik korxonaning eng maqbul tashkiliy-huquqiy shaklini tanlash odatda uning taʼsischilari - jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladi.

Zamonaviy huquqiy tartibga solishda "kichik biznes" degan aniq atama mavjud emas. O‘zbekiston Respublikasining "O‘zbekiston Respublikasining tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida" gi qonuni, muvofiq Kichik tadbirkorlik subʼektlari quyidagilardir:

• 
  yakka tartibdagi tadbirkorlar;
  
• 
  ishlab chiqarish tarmoqlaridagi, band bo‘lgan xodimlarining o‘rtacha yillik soni ko‘pi bilan yigirma kishi, xizmat ko‘rsatish sohasidagi vaboshqanoishlab chiqarish tarmoqlaridagi, band bo‘lgan xodimlarining o‘rtacha yillik soni ko‘pi bilan o‘n kishi, ulgurji vachakana savdo hamda umumiy ovqatlanish tarmoqlaridagi, band bo‘lgan xodimlarining o‘rtacha yillik soni ko‘pi bilan besh kishi bo‘lgan mikrofirmalar;
  

quyidagi tarmoqlardagi:

• 
  yengil vaoziq-ovqatsanoatidagi, metallga ishlov berish vaasbobsozlik, yog‘ochsozlik, mebel sanoati hamda qurilish materiallari sanoatidagi, band bo‘lgan xodimlarining o‘rtacha yillik soni ko‘pi bilan yuz kishi;
  
• 
  mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika vakimyo sanoati, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish vaqayta ishlash, qurilish hamda boshqasanoat-ishlab chiqarish sohalaridagi, band bo‘lgan xodimlarining o‘rtacha yillik soni ko‘pi bilan ellik kishi;
  
• 
  fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa, xizmat ko‘rsatish sohalari (sug‘urta kompaniyalaridan tashqari), savdo vaumumiy ovqatlanish hamda boshqanoishlab chiqarish sohalaridagi, band bo‘lgan xodimlarining o‘rtacha yillik soni ko‘pi bilan yigirma besh kishi bo‘lgan kichik korxonalar.
  

Kichik tadbirkorlik subʼektlari xodimlarining o‘rtacha yillik soni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda aniqlanadi. Bunda unitar (sho‘ʼba) korxonalarda, filiallarda va vakolatxonalarda ishlovchilarning soni ham hisobga olinadi.
Faoliyatning bir necha turini amalga oshiruvchi (ko‘p tarmoqli) yuridik va jismoniy shaxslar yillik oborot hajmida ulushi eng ko‘p bo‘lgan faoliyat turi mezonlari bo‘yicha kichik tadbirkorlik subʼektlariga kiradi.
Kichik tadbirkorlik subʼektlari uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar va huquqlar yuqorida sanab o‘tilgan tijorat tashkilotlariga ular tomonidan vakolatli tashkilotlarga (davlat soliq, bojxona xizmati organlari, davlat statistika organlari, banklar va boshqalarga) imtiyozlar, kafolatlar va huquqlar xususiyatidan kelib chiqib, kichik tadbirkorlik subʼektlari ekanligi haqida xabarnoma taqdim etgan holda qilingan murojaatlar asosida beriladi. Xabarnomaning to‘g‘riligi uchun javobgarlik xabarnomani taqdim etgan subʼektlar zimmasiga yuklatiladi.
Mikrofirma va kichik korxona xodimlarning belgilangan o‘rtacha yillik sonini oshirib yuborgan taqdirda, oshirib yuborishga yo‘l qo‘yilgan davr uchun va keyingi uch oyga ular qonun hujjatlarida nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar va huquqlardan mahrum etiladi. Ushbu qoida quyidagi hollarda tatbiq etilmaydi:

• 
  mikrofirma vakichik korxona O‘zbekiston Respublikasi kasb-hunar kollejlari, akademik litseylarining hamda oliy taʼlim muassasalarining bitiruvchilari bilan mehnat shartnomalari tuzganda, band bo‘lgan xodimlarning belgilangan o‘rtacha yillik soni ko‘pi bilan 20 foiz oshirilganda. Xodimlar sonining oshirilishiga O‘zbekiston Respublikasi kasb-hunar kollejlari, akademik litseylari vaoliy taʼlim muassasalari bitiruvchilarining o‘qishni tugallagan kunidan boshlab uchyildan ortiq vaqto‘tmagan taqdirda yo‘l qo‘yiladi;
  
• 
  kichik korxona o‘z uyida ishlayotgan fuqarolar (kasanachilar) bilan mehnat shartnomalari tuzganda, band bo‘lgan xodimlarning belgilangan o‘rtacha yillik soni ko‘pi bilan 30 foiz oshirilganda.
  

Kichik biznes O‘zbekiston qonunchiligida nazarda tutilgan har qanday tashkiliy-huquqiy shaklga ega bo‘lishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes ancha keng tarqalgan. Ular bozorga juda moslashadi; ish o‘rinlarining ko‘payishini taʼminlaydi.
Dunyoning aksariyat mamlakatlarida, shu jumladan O‘zbekistonda kichik biznesni tashkil etish va faoliyat yuritishi davlat tomonidan rag‘batlantiriladi va rag‘batlantiriladi. Agar O‘zbekiston korxonasi kichik korxonaning yuqoridagi taʼrifiga kirsa, u birinchi navbatda soliqqa tortish va buxgalteriya hisobi sohasida maʼlum imtiyozlar va afzalliklarga, yanada qulayroq kreditlar olish imkoniyatiga, amortizatsiya ajratmalarini hisobdan chiqarish uchun qo‘shimcha imtiyozlarga ega bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasida kichik korxonalar faoliyati to‘g‘risida bir qator qonunlar va meʼyoriy hujjatlar qabul qilingan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes ancha keng tarqalgan. Ular bozorga katta moslashuvchanlikka ega; ish o‘rinlarining ko‘payishini taʼminlaydi. Dunyoning aksariyat mamlakatlarida, shu jumladan O‘zbekistonda kichik biznesni tashkil etish va faoliyati davlat tomonidan rag‘batlantiriladi .Kichik korxona birinchi navbatda soliqqa tortish va buxgalteriya hisobi sohasida maʼlum imtiyozlar va afzalliklarga, yanada qulayroq kreditlar olish imkoniyatiga, amortizatsiya ajratmalarini hisobdan chiqarish uchun qo‘shimcha imtiyozlarga ega. O‘zbekiston Respublikasida kichik korxonalar faoliyati to‘g‘risida bir qator qonunlar va meʼyoriy hujjatlar qabul qilingan.
Zamonaviy iqtisodiyotda kichik biznes muhim o‘rin tutadi. Kompaniyalarni kichik biznes deb tasniflash mezonlari mamlakatdan mamlakatga farq qiladi. Qo‘shma Shtatlarda rasmiy statistik maʼlumotlarga ko‘ra, kichik biznesga 500 dan kam odam ishlaydigan barcha korxonalar kiradi.
Mamlakatimiz viloyatlaridagi mavjud ishbilarmonlik muhitining qulayligini bir xil deb hisoblay olmaymiz. Sababi, bir hududda mavjud shartsharoitlar boshqa hududda nisbatan torroq shakllanganligi sezilib turibdi. Buning uchun o‘sha hududda ishbilarmonlik muhitining qulaylashuviga haraqit berayotgan salbiy omillarni bartaraf etishga to‘g‘ri keladi. Tadbirkor yoki hunarmandlarning xatti-harakatlarida iqtisodiy jarayonlar cheksiz amalga oshiriladiki, buning uchun qulay ishbilarmonlik muhiti juda muhimdir. Fikrimizcha, ishbilarmonlik muhiti – tadbirkorlik subʼektlarini erkin va ravon faoliyatlarini taʼminlash va ularga shart-sharoitlar yaratish borasida ko‘riladigan chora-tadbirlar yig‘indisini anglatadi. Bunday muhitda har bir korxona o‘zining foydasini maksimal darajada ko‘paytirishga harakat qiladi.
Biroq shunga qaramay joylarda u yoki bu tarzda shakllangan muammolarga duch kelish mumkin. Bu muammolar quyidagilarni o‘z ichiga qamrab olgan:
− kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subʼektlarida huquqiy madaniyatning yaxshi shakllanmayotganligi, joylarda ularning huquqlarini himoya qilish mexanizmining sust ishlayotganligi;
− mamlakatning eksport munosabatlarida kichik biznes subʼektlarining sust ishtiroki, xususan, fermer va dehqon xo‘jaliklarida yetishtirilayotgan mahsulotlarni eksportbop sifatini taʼminlashda o‘ziga xos muammolarning mavjudligi;
− sanoat tarmog‘idagi kichik biznes subʼektlari faoliyatiga doir muammolar, masalan, ishlab chiqarish sohasidagi kichik biznes korxonalarida gaz yoki elektr tarmog‘iga ulanishdagi muammolarni mahalliy (viloyatlar) sharoitda hal etilmayotganligi va bunday muammolarni hal etishda tadbirkorlardan yuqori boshqaruv organlarining ruxsatnomalari talab etilayotganligi;
− tuman va viloyatlarda ijtimoiy infratuzilma taʼminotidagi nosozliklar, yaʼni elektr energiya, gaz taʼminotida uzilishlarning ro‘y berishi, bu kabi muammolar kichik biznes subʼektlari faoliyatidagi uzluksizlikni taʼminlay olmaydi;
− kichik biznes va tadbirkorlik subʼektlarining moliyaviy, moddiy-texnika resurslari bilan taʼminlashda cheklovlarning mavjudligi;
− kichik biznes va tadbirkorlik subʼektlari uchun sifatli xizmat ko‘rsatishda bozor infratuzilmalari faoliyatida raqobatning sustligi va hokazo.
O‘zbekistonda kichik biznesning zaif rivojlanishi ko‘p jihatdan uni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari bilan bog‘liq. Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda kichik biznesga davlat tomonidan yordam ko‘rsatish (qo‘llab-quvvatlash) tizimi yaxshi rivojlangan. Shunday qilib, AQShda davlat kichik biznesni rivojlantirishga faol yordam beradi. Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash uchun 1953 yilda AQShda kichik tadbirkorlarga moliyaviy, maslahat va tashkiliy yordam ko‘rsatish uchun maxsus agentlik - Kichik biznes boshqaruvi (KBB) tashkil etilgan. KBBning shtat poytaxtlari va yirik shaharlarida 100 dan ortiq filiallari mavjud. KBB tadbirkorlarga ko‘plab xizmatlarni bepul taqdim etadi. KBB shuningdek, tadbirkorlarga o‘z manbalaridan (150 ming dollardan ko‘p bo‘lmagan miqdorda) kreditlar beradi, tijorat banklariga kreditlar berishda ishtirok etadi (agar bu kreditlar kamida 350 ming dollar bo‘lsa), davlat kafolatlarini taqdim etadi. kredit summasining 90 foizigacha (lekin 350 ming dollardan ko‘p bo‘lmagan) miqdori.
KBB faoliyati bilan bir qatorda, kichik biznes vakillari viloyat ijro hokimiyati organlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi, ular huzurida iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha 19 ming komissiya mavjud. Mazkur komissiyalarning asosiy maqsadi muayyan hududda tadbirkorlikni rivojlantirishga ko‘maklashish, ushbu sohada talab yuqori bo‘lgan istiqbolli mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishni ko‘paytirishdan iborat. Ushbu komissiyalar kichik biznes subʼektlariga quyidagi yordam turlarini ko‘rsatadi:
- tadbirkorlikni bevosita qo‘llab-quvvatlash: moliyaviy (davlat kreditlari va kredit kafolatlari bilan taʼminlash), kadrlar tayyorlashda;
- texnik yordam, shu jumladan konsalting va dizayn xizmatlarini ko‘rsatish va to‘lash;
- huquqiy, tashkiliy va moliyaviy, muhandislik rivojlanishi, marketing va boshqalar;
- maʼmuriy xizmatlar: binolarni ijaraga olish, buxgalteriya xizmatlari, maʼmuriy xizmatlar.
O‘zbekistonda kichik biznesning rivojlanishi quyidagi holatlar tufayli katta milliy iqtisodiy ahamiyatga ega:
- kichik biznes barcha bozorlarimizni to‘ldirish va aholining isteʼmol tovarlari va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘liq qondirish imkonini beradi;
- kichik firmalarni tashkil etish katta investitsiyalar va ularni jihozlashning uzoq vaqtini talab qilmaydi;
- kichik biznesni rivojlantirish monopoliyaga qarshi siyosat va raqobat muhitini taʼminlashning eng samarali yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi;
- kichik korxonalarni boshqarish osonroq, ular uchun murakkab boshqaruv tuzilmalarini yaratish kerak emas;
- kichik firmalar tezroq va arzonroq qayta jihozlashi, yangi texnologiyani joriy etishi va sinovdan o‘tkazishi, ishlab chiqarishni qisman avtomatlashtirishni amalga oshirishi, mexanizatsiyalashgan va qo‘l mehnatining optimal kombinatsiyasiga erishishi mumkin;
- kichik biznesning rivojlanishi ishsizlik muammosini katta darajada hal qilish yoki yumshatish imkonini beradi;
- kichik biznesning rivojlanishi bilan mamlakatda iqtisodiyotni barqarorlashtirish va elementar tartibni joriy etishdan manfaatdor bo‘lgan o‘rta sinf va kichik mulkdorlar sinfi paydo bo‘ldi.
Kichik biznesni rivojlantirishning boshqa ijobiy tomonlari ham bor.