O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti

4.2. Tashkiliy-huquqiy shakllar(THSH)
Korxonaning shaklini tanlash har bir alohida holatda, kompaniyaning sohasi va faoliyat turiga, mahsulotiga, moliyaviy holatiga va boshqa omillarga qarab individual ravishda amalga oshiriladi. Ushbu omillarning eng muhimlari:
- Biznesmen o‘z oldiga qo‘yadigan maqsadlar va uni joriy ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda amalga oshirish yo‘llari;
- boshlang‘ich kapitalni shakllantirish usuli;
- Biznesmenning ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish usullari;
- Biznesni boshqarishning tashkiliy shakli va usullari;
- xo‘jalik yurituvchi subʼektni tashkil etish, uning faoliyati va tugatishni tartibga soluvchi qonunchilik va normativ-texnik baza;
- Biznesmen foydalanadigan mol-mulkka egalik shakli;
- ishlab chiqarishni tashkil etish shakli va boshqalar (13-rasm).

Faoliyatning strategik maqsadi




Biznes hajmi

Sanoatga mansublik



THShni tanlashga taʼsir qiluvchi omillar



Operatsion xarajatlar

Potentsial xavf va javobgarlik





Egasining shaxsiy imkoniyatlari

Boshlang‘ich kapital miqdori









Mulkga egalik qilish va uni tasarruf etish funksiyala rini ajratish darajasi

Bo‘linmalarning hududiy tarqoqligi

13-rasm - Korxonaning THSHni tanlashga taʼsir qiluvchi asosiy omillar
Muayyan tashkiliy-huquqiy shaklni tanlash to‘g‘risida qaror qabul qilganda, tadbirkor quyidagilarni belgilaydi:
- birinchidan, biznesning profili va mazmuniga, mumkin bo‘lgan sheriklar doirasiga, amaldagi qonunchilikka bog‘liq bo‘lgan mumkin bo‘lgan huquq va majburiyatlarning talab darajasi va hajmi;
- ikkinchidan, korxonaning ustav kapitalini shakllantirish shakli, bu ham biznesning profili va mazmuniga, o‘z imkoniyatlariga, faoliyat ko‘lamiga, tadbirkorlik faoliyati amalga oshiriladigan tarmoqdagi raqobat darajasiga bog‘liq. , tashkil etilgan korxonaning mulk shakli (yakka tartibdagi, aktsiyadorlik va boshqalar);
- uchinchidan, korxona tashkiliy tuzilmasi va uni boshqarish sxemasining eng samarali shakli.
Shunday qilib, biznesning tabiati, faoliyat ko‘lami, moliyaviy imkoniyatlari, shuningdek, biznesning turli shakllarining afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilish asosida har bir alohida holatda korxonaning eng maqbul tashkiliy-huquqiy shakli tanlanadi. .
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi biznesning (tadbirkorlik faoliyatining) tashkiliy-huquqiy shakllarini tartibga soladi, jismoniy va yuridik shaxslar tushunchalarini belgilaydi. Ularning ikkalasi ham tadbirkorlik subʼekti sifatida ishlaydi.
Jismoniy shaxslar qobiliyatli va qobiliyatli fuqarolar bo‘lib, ular:
- mulk sifatida mulkka ega bo‘lish;
- mulkni meros qilib olish va meros qilib qoldirish;
- tadbirkorlik va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa faoliyat bilan shug‘ullanish;
- yuridik shaxslarni (mustaqil ravishda va boshqa jismoniy va yuridik shaxslar bilan birgalikda) tashkil etish;
- qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan bitimlar tuzish;
- o‘z faoliyati uchun mulkiy va boshqa javobgarlik.
Jismoniy shaxs o‘z tavakkalchiligi va tavakkalchiligi bilan harakat qilib, o‘z mablag‘larini muomalaga kiritib, yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ishlaydi.
Tijorat faoliyati orqali umumiy maqsadlarga erishish uchun jismoniy shaxslarning kapitallarini yuridik va tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan birlashtirish ularga yuridik shaxs maqomini beradi. Yuridik shaxs - bu alohida mol-mulkka ega bo‘lgan, xo‘jalik yoki operativ boshqaruvchi va ushbu mol-mulk bilan o‘z majburiyatlari bo‘yicha javob beradigan, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarni olishi va amalga oshirishi, majburiyatlarni bajarishi, daʼvogar va javobgar bo‘lishi mumkin bo‘lgan tashkilotdir. Sudda yuridik shaxs quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
- kopmaniya nomi;
- yuridik shaxslarni davlat ryestrida ro‘yxatdan o‘tkazish;
- fuqarolik huquqlari (taʼsis hujjatlarida eʼlon qilingan faoliyat maqsadlariga mos keladigan) va o‘z majburiyatlari bo‘yicha javobgarlik;
- faoliyatning ayrim turlarini amalga oshirish uchun maxsus ruxsatnoma (litsenziya) mavjudligi;
- muayyan tashkiliy tuzilma;
- mustaqil balans;
- yuridik manzil;
- muhr va bank hisobvarag‘i.
Yuridik shaxs davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi. Yuridik shaxslar quyidagi tashkiliy-huquqiy shakllarda tuzilishi mumkin:
1) Xo‘jalik hamkorligi:
- to‘liq sheriklik;
- ishonchga asoslangan hamkorlik;
2)  iqtisodiy jamiyat:
- masʼuliyati cheklangan jamiyat (MCHJ);
- qo‘shimcha masʼuliyatli jamiyat (QMJ);
- yopiq aktsiyadorlik jamiyati (YAJ);
- ochiq aktsiyadorlik jamiyati (OAJ);
3) ishlab chiqarish kooperativi;
4) davlat va shahar unitar korxonalari;
5) boshqaruvning boshqa ruxsat etilgan shakllari:
- iqtisodiy hamkorlik;
- investitsion hamkorlik;
- oilaviy korxona;
- milliy korxona.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksiga binoan xo‘jalik shirkatlari - bu ustav (qo‘shma) kapitali taʼsischilarning (ishtirokchilarning) ulushlariga bo‘lingan tijorat tashkilotlari. Biznes sherikliklari va kompaniyalari o‘xshash xususiyatlarga ega:
1. Ishtirokchilarning badallari hisobiga yaratilgan, shuningdek faoliyat jarayonida sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan mol-mulk mulk huquqi asosida ushbu korxonalarga tegishlidir.
2. Xo‘jalik xamkorlari va jamiyat yuridik shaxs sifatida boshqa shirkat va jamiyatlarning ishtirokchisi bo‘lishi mumkin.
3. Muassislar jamiyatga nisbatan majburiy huquqqa ega.