O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti huzuridagi xalq ta’limixodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi mt “Texnologiya fani o`qituvchilari” 2-guruh

1.O`QUVCHILARGA ELEKTR YURITMALI TIKUV MASHINASI VA BOSHQA MAXSUS MASHINALARNI O’RGATISH

O’quv dasturiga ko’ra 7-sinflarda o’quvchilarga tikuv mashinalaridan elektr yuritmali tikuv mashinasining tuzilishi va ishlash prinsipi o’rgatiladi. Shuning uchun elektr yuritmali tikuv mashinasining tuzilishi va maxsus mashinalar, hamda ularning ishlash prinsiplariga taalluqli dars materiallarini tahlilini keltirmoqchiman. Elektr yutirmali tikuv mashinalari. Hozirgi paytda vazifasi va tuzilishi jihatidan turli xil bo’lgan, fan va texnikaning oxirgi yutuqlariga asoslanib yaratilgan, zamonaviy texnologiya talablariga javob beruvchi, avtomatlashtirilgan va elektron boshkaruvli tikuv mashinalari ishlab chiqarilmoqda. Tikuv mashinasi quyidagi asosiy qismlardan iborat. Mashina tanasida asosiy val o’rnatilgan bo’lib, undan mashinaning barcha mexanizmlariga harakat uzatiladi. Mashina tanasining tayanchida baxya yirikligini o’zgartiruvchi qurilmalar joylashtirilgan. U asosan mashina bosh qismini ushlab turadi. Mashinaning old qismida igna va ip tortgich (zanjirsimon baxyali tikuv mashinalarida ip uzatgich) mexanizmlari, tepki uzeli, ba’zi mashinalarda esa qo’shimcha mexanizm va uzellar o’rnatilgan. Mashinaning asosiy valiga aylanma harakat maxovik gildiragi orqali elektr yuritgichidan uzatiladi. Mashinaning ustiga boshqaruv pulti o’rnatilgan bo’lib, undan ishchi organlari holati, baxyaqator ko’rinishi va yirikligi avtomatik tarzda o’zgartiriladi. Zamonaviy tikuv mashinalarida boshqaruv pulti mashina tanasi tayanchida yoki uning yon tomonida joylashgan. Mashina ish stoliga tayanch o’rnatilgan bo’lib, unda ipli galtak yoki bobinalar uchun sterjenlar joylashtirilgan. Tana tayanchidan igna harakat chizigigacha bo’lgan L masofaga mashinaning ishchi qulochi deyiladi.Mashina platformasida moki (zanjirsimon baxyali tikuv mashinalarida chalishtirgich), gazlamani surish va avtomatik moylash mexanizmlari, ba’zi tikuv mashinalarida ipni kirkish, kengaytirgich kabi qo’shimcha mexanizmlar o’rnatilgan. Tashqi ko’rinishi, vazifasi, ishlash prinsipi, texnikaviy ko’rsatkichlari, kinematikasi, konstruksiyasi jihatidan tikuv mashinlari juda xilma-xildir. 17 Tikuv mashinalarini yaratish va takomillashtirishda tikiladigan materialning fizikmexanikaviy xossasi va tuzilishi, texnologik jarayonga ta’sir qiluvchi faktorlar e’tiborga olinadi. Tikilayotgan materialning ishqalanish koeffisiyenti, cho’zilishligi, zichligi, erish temperaturasi kabi parametrlari tikuvchilik mashinasi konstruksiyasiga, baxyakator hosil bo’lishdagi iplar bog’lanishiga, qo’llaniladigan igna geometriyasiga, mashina tezlik ko’rsatkichlariga bog’liq bo’ladi. Baxyaqator hosil bo’lish jarayonida iplar chalishish xarakteriga qarab tikuv mashinalari ikki guruxga bo’linadi: moki baxyali tikuv mashinalari; zanjirsimon baxyali tikuv mashinalari. Moki baxyakatori kam cho’ziluvchanligi va puxtalik xususiyatiga ega bo’lganligi uchun moki baxyasi bilan tikuvchi mashinalari asosan qattiq va mustahkam gazlamalarni tikishda qo’llaniladi. Zanjirsimon baxyakator hosil qilib tikuvchi mashinalar cho’ziluvchan, trikotaj gazlamalarni tikishga va kiyim detallarini vaqtinchalik birlashtirishga mo’ljallangan. Tikuv mashinalari vazifasiga ko’ra quyidagi guruharga bo’linadi: moki baxyali to’gri baxyakator hosil qilib tikuvchi mashinalar; bir ipli zanjirsimon to’gri baxyaqator bilan tikuvchi mashinalar, ko’p ipli zanjirsimon to’g’ri baxyaqator hosil qilib tikuvchi mashinalar; moki baxyali siniq, baxyaqator bilan tikuvchi mashinalar, gazlama chetlarini yo’rmash mashinalari, yashirin baxyali tikuv mashinalari, tugma va boshqa furnituralarini qadaydigan, puxtalaydigan va kalta choklarni tikadigan, xalqa yurmaydigan va buyumning ayrim detallariga ishlov beradigan yarimavtomatik tikuv mashinalari. 18 Tezlik ko’rsatkichlari bo’yicha tikuv mashinalari uch guruhga bo’linadi: - asosiy valning aylanishlar chastotasi 2500 ayl/min gacha bo’lgan past tezlikli; - 2500 ayl/min dan 5000 ayl/min gacha bo’lgan o’rtacha tezlikli; - 5000 ayl/min dan yukori bo’lgan katta tezlikli. Ishchiga nisbatan joylashishi bo’yicha tikuv mashinalari o’ng, chap va frontal qulochli bo’ladi. Tikuv mashinasi ishchi qulochi ishlov berilayotgan maxsulotning maksimal o’lchamini aniqlaydi. Ishchi qulochlari bo’uicha ham tikuv mashinalari quyidagilarga bo’linadi: qisqa ishchi qulochli (L-200 mm gacha);Urtacha ishchi qulochli (L-200 mm dan 260 mm gacha); uzun ishchi qulochli (L-260 mm dan yuqori). Butun bir texnologik jarayon uchun ishlab chiqariladigan tikuvchilik jihozlarini korxonaning aniq bo’ limiga yaroqligiga, avtomatlashtirish va mexanizasiyalashtirish darajasiga qarab xam guruhlarga ajratish mumkin. Igna tikuv mashinasining asosiy ishchi organlaridan biri isoblanadi. Xamma mashina ignalari gazlamani teshib, ustki ipni igna plastinasi ostiga olib utish va ustki ipdan xalka xrsil kilish uchun xizmat kiladi. Moki va zanjirsimon baxya hosil qilib tikuvchi mashinalar quyidagi asosiy mexanizmlardan tuzilgan: 1. igna mexanizmi; 2. moki va chalishtirgich mexanizmlari; 3. materialni surish mexanizmi; 4. ip tortgich (ip uzatgich) mexanizmi; 5. tepki uzeli. Yuqorida ko’rsatilgan asosiy mexanizmlar qatoriga ba’zi tikuv mashinalarida qo’llanilgan taqsimlagich, kengaytirgich kabi mexanizmlar ham kiradi. Qo’shimcha mexanizmlar mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan guruhlarga bo’linadi. Mexanizatsiyalashtirilgan mexanizm va qurilmalarga quyidagilar kiradi:

 materialni yo’naltirgichlar;

 ulchash va rolikli surish mexanizmlari;

 igna ostiga tuqilgan tasmalarni uzatuvchi mexanizmlar;

 bo’rttirgichlar, cheklovchi moslamalar;

 gazlama chekkasini qirquvchi mexanizmlar;

 puxtalash mexanizmlari;

 ignani sovitish qurilmasi va hokazo. Bu mexanizmlar tikuv mashinalarining vazifalariga va texnologik talablariga qarab har xil konstruktsiyalarga hamda ish printsiplariga ega. Avtomatlashtirilgan mexanizm va qurilmalar guruhiga quyidagilar kiradi:

 avtomatik to’xtatish qurilmasi;

 ignaning kerakli holatida avtomatik to’xtatish;

 vertikal pichoq bilan ip va tursimon materiallarni qirqish;

 ostki ipni qirqish;

 tepkini avtomatik ko’tarish;

 moylash jarayoni buzilganda va ip uzilganda ma’lumot berish;

 o’ramlardan gazlamani avtomatik boshatish;

 mahsulot sonini hisoblagich va hokazo.

Maxsus va avtomatik elementlardan tuzilgan mashina maxsuslashtirilgan va avtomatlashtirilgan tikuv mashinasi deyiladi. Igna mexanizmi - igna orqali gazlamani sanchib o’tib, ustki ipni ostki ip bilan boglanishi uchun yetkazib berish vazifasini bajaradi. Igna mexanizmlarining turlari quyidagi jadvalda ko’rsatilgan:

Tikuvchilik mashinasozligida markazlashgan va markazlashmagan krivoship shatunli igna mexanizmlari keng tarqalgan. Bu turdagi mexanizmlar asosan yuqori tezlikda ishlatiladigan tikuv mashinalarida qo’llanilgan. Igna mexanizmlari igna harakati boo’icha quyidagilarga bo’linadi: - ilgarilanma-qaytma harakatlanuvchi ignali; - gazlama surilishiga yo’nalishi boo’icha ko’ndalang yoki buylama gorizontal tebranma harakatlanuvchi ignali; - yoysimon trayektoriya boo’icha harakatlanuvchi ignali. Moki mexanizmlari turlari jadvalda keltirilgan.

Tikuv mashinalarining turlari va ularning texnik tavsiflari kelajakda tikuvchilik sanoatining mutaxassislari tomonidan batafsil o'rganiladi. Kundalik daraja uchun har xil turdagi tikuv mashinalarining, ayniqsa sanoat mashinalarining xususiyatlari, maqsadi va farqlari haqida ma'lumotga ehtiyoj yo'q, faqat umumiy eruditsiyadan tashqari. Biroq, tikuv mashinalarining asosiy turlarining farqlari va maqsadlarini bilish, uni do'kondan sotib olishda sizga foydali bo'lishi mumkin. Maishiy tikuv mashinalarining xususiyatlarini va ularning maqsadlarini bilish sizni noto'g'ri qadamdan xalos qiladi va moliyaviy imkoniyatlaringiz va ishlab chiqarish ehtiyojlaringiz asosida sizga kerakli tikuv mashinasi modelini to'liq sotib olishga yordam beradi. Agar siz kichkina atelye uchun uy tikuv mashinasini yoki tikuv uskunalarini sotib olmoqchi bo'lsangiz, unda ushbu maqola to'g'ri tanlov qilishga yordam beradi.

Shuningdek, ustaning tikuv mashinalari haqidagi sharhlari, tikuv mashinalarining turlari, tikuv mashinasini qanday tanlash kerakligi va boshqa sayt maqolalariga qarang.

Zamonaviy tikuv mashinalarining deyarli barcha modellari nafaqat bitta tekis tikishni, balki zigzag tikishni ham bajaradigan tikuv mashinalariga tegishli. To'liq zigzagli tikuv mashinalari tikuv mashinalarining eng muhim ikkinchi turi bo'lib, ularning yorqin namunasi Chayka tikuv mashinasidir.
Chayka turidagi tikuv mashinalari juda eskirgan, deb aytish mumkin emas, ammo baribir ular ishning qulayligi, tikilish sifati va hatto tikuv mashinalarining zamonaviy modellariga nisbatan ancha past. Shunga qaramay, ko'p odamlar bunday mashinalardan foydalanadilar va ba'zida bu o'zini oqlaydi. Birinchidan, ular deyarli hech qachon buzilmaydi (lekin ular doimo sozlashni talab qiladi). Ikkinchidan, buning uchun ehtiyot qismlarni mol bozorida yoki reklama orqali topish mumkin.Ammo, agar siz tikuv mashinasini sotib olishingiz kerak bo'lsa va qaysi turini tanlashni bilmasangiz, har qanday nom bilan oddiy tikuv mashinasini tanlang, baribir ularning deyarli barchasi Xitoyga ketmoqdalar. Masalan, Xitoyning Dragonfly 218 tikuv mashinasi. E'tibor qilish kerak bo'lgan asosiy narsa - tugmachani tikish usuli va qo'shimcha tikuv oyoqlarining mavjudligi. Ikkalasini ham zudlik bilan emas, balki faqat vaqt bilan qadrlashingiz mumkin. Va agar qo'shimcha oyoqlarni sotib olish mumkin bo'lsa, unda tugmachani qayta ishlash usulini o'zgartirish mumkin emas.

Aytgancha, arzon iqtisodiy sinfdagi tikuv mashinalari odatda tebranuvchi vertikal moshinalar bilan jihozlangan, ammo ba'zida gorizontal aylanadigan moshinali modellar mavjud va juda kamdan-kam hollarda ikki tomonlama vertikal moki mavjud.

Vertikal aylanadigan tikuv kancasi, Tikuv kancasi turlari va boshqalarga qarang.