O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti

1. ISTE'MOLNING MOHIYATI VA UNING NAZARIY ASOSLARI
1.1 Iste'mol tushunchasi, mohiyati va ahamiyati
Isteʼmol — iqtisodiy ehtiyojlarni qondirish jarayonida moddiy va maʼnaviy neʼmatlardan foydalanish, takror i.ch. jarayonining oxirgi bosqichi. Isteʼmol turiga koʻra, ishlab chiqarish isteʼmoli va noishlab chiqarish Isteʼmol ga boʻlinadi. Ishlab chiqarish isteʼmoli i. ch. jarayonida xom ashyo, mashina, yoqilgʻi, yordamchi materiallar va b. ishlab chiqarish vositalarining , hamda ishchi kuchi (jismoniy va maʼnaviy energiya)ning sarflanishini bildiradi. Shu sababli i.ch. isteʼmolchi bevosita i. ch. jarayoniga kiradi. Noishlab chiqarish isteʼmoli i . ch . doirasidan chetda yuz beradi. Bu jarayonda isteʼmol buyumlaridan foydalaniladi yoki ular tamomila Isteʼmol etiladi. Bunday Isteʼmol aholi Isteʼmol (yoki shaxsiy Isteʼmol) va ijtimoiy Isteʼmol (umumiy ijtimoiy Isteʼmol)ga boʻlinadi. Shaxsiy Isteʼmol jarayonida kishilarning oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, dam olish, salomatlikni saklash kabi bevosita shaxsiy ehtiyojlari qondiriladi. Umumiy ijtimoiy Isteʼmol ga boshkarish, fan, mudofaa va b.ga boʻlgan ehtiyojlarni qondirish kiradi.
Isteʼmol ning asosini moddiy neʼmatlarni i.ch. tashkil qiladi va i. ch. ning asosiy maqsadi Isteʼmol ga xizmat qilishdan iborat. Oʻz navbatida Isteʼmol ham i.ch. ga taʼsir koʻrsatadi. Isteʼmol ch. bilan Isteʼmol oʻrtasidagi bogʻlanish taqsimot va ayirboshlash orqali amalga oshadi. U yoki bu mamlakatda, u yoki bu tarixiy davrlarda Isteʼmol ning umumiy darajasi, aholi farovonligining oʻsishi ishlab chikaruvchi kuchlarning rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi. Iste'mol - ehtiyojlarni qondirish jarayonida mahsulotdan foydalanish. Iqtisodiyotda iste'mol tovarlar yoki xizmatlarni sotib olish bilan tenglashtiriladi. Iste'mol daromad olish yoki mablag'larni tejash natijasida mumkin bo'ladi. Iste'molni ehtiyojlarni qondirish jarayoni sifatida ko'rib chiqish iqtisodiy nazariyaning postulatlariga asoslanadi. Lekin iqtisodiy sotsiologiya iqtisodiy nazariyadan tashqari iste'mol muammosi bilan ham shug'ullanadi. Buyuk Britaniyadagi Kent universiteti professori Balixar Sangera o‘z ma’ruzalarida “Iste’molga an’anaviy ravishda yo inson ehtiyojlaridan kelib chiqqan moddiy jarayon yoki ramzlar, belgilar va kodlarga asoslangan ideal amaliyot sifatida qaraladilar”. Ushbu bayonot iqtisodiy nazariya va iqtisodiy sotsiologiyada iste'molni ko'rib chiqish o'rtasidagi asosiy farqlar haqida gapiradi.
Agar tadqiqot usullari va ob'ektlaridagi farqlarga to'xtalmasak, ko'rib chiqilayotgan fanlar o'rtasidagi fundamental tafovut tahlilning umumiy uslubiy binolari sohasida, "inson harakatini modellashtirishga yondashuvlarda" yotadi. Iqtisodiy nazariya insonni iqtisodiy munosabatlar doirasida ko'rib chiqadi: cheklangan resurslar sharoitida shaxs o'z ehtiyojlarini qondirishning eng samarali usullarini qidiradi. Shaxsning (sub'ektning) o'zini bu holda "foydalilikni maksimallashtiruvchi" sifatida tavsiflash mumkin. Iqtisodiy model sub'ektning atomizmini va uning qarorlarining nisbiy mustaqilligini aniq ko'rsatadi.
Iqtisodiy sotsiologiya esa “iqtisodiy harakatni ijtimoiy harakat shakli sifatida o‘rganadi”, agar V.Radaevning fikrlash yo‘nalishiga amal qilsak va Maks Veberning ijtimoiy harakat talqinini eslasak, bu “sub’ektiv semantik birlik”dir va "boshqa odamlarning harakatlariga mos keladi" degan ma'noni anglatadi. Bunday modeldagi sub'ektning individualligi nisbiydir, chunki u "ijtimoiy aloqalar yig'indisida va turli xil ijtimoiy tuzilmalarga qo'shilishda" ko'rib chiqiladi. Bunday modeldagi inson xatti-harakatlarining motivlari sof iqtisodiy maqsadlardan (ehtiyojlarni qondirish va boshqalar) tashqariga chiqadi. Shunday qilib, Homo ekonomikusning iqtisodiy modeli analitik qisqarishdir. Ushbu qisqartirish jarayonida muhim madaniy va ijtimoiy toifalar e'tibordan chetda qolmoqda, bu ko'rib chiqishning maqsadi iqtisodiy harakatlarning aniq modellarini yaratishdir.
Shu bilan birga, iste'molda madaniy jihatning mavjudligi ko'pchilik tomonidan tan olinadi. Madaniyat sotsiologiyasi sohasidagi taniqli mutaxassis Pol DiMadjio shunday ta'kidlaydi: "Iqtisodiy jarayonlar har doim kamaytirilmaydigan "madaniy" tarkibiy qismlarga ega. Iqtisodiyot bu holda "ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste'mol institutlari va munosabatlari" deb tushuniladi. P.DiMadjio iqtisodchilar orasida madaniy toifalarning mashhur emasligini ikkinchisining afzalliklari bilan izohlaydi: aniq deduktiv modellarni yaratish qiyin, chunki idrok etish va baholashning buzilishlari kamdan-kam hollarda bunday modellar uchun mustahkam asos bo'lib xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, DiMadjio yanada uzoqroqqa boradi va iqtisodiy postulatlarning o'zida qarama-qarshiliklarni topadi: Neil Smelserdan iqtibos keltirgan holda, DiMadjio iqtisodiyotdagi mavzuning "ratsionalligi" "tabiat" bilan adashtirilgan madaniy voqelikdan boshqa narsa emas degan xulosaga keladi.
Sotsiolog Aleksandr Bikbovning so'zlarini umumlashtirib aytadigan bo'lsak: "Sotsiologiya va kollektiv psixologiyaning ovozi nazariy iqtisodchilar o'zlarining oqilona iste'molchilarini taqdim etgan juda cheklangan sog'lom fikrning asosliligiga jiddiy shubha bilan qarashdi". Boshqa bir atama, Homo sociologicus, "sotsiologik" shaxsni tasvirlaydi - ilgari ko'rib chiqilgan homo ekonomikus modeliga qarama-qarshi model. "Sotsiologik shaxs" - bu ijtimoiy jihatdan shartlangan shaxs va uning motivlari ko'pincha tadqiqotchi bo'lgan tashqi kuzatuvchiga to'liq tushunarli emas. Iqtisodiy sotsiologiya aynan shu “shaxs”ning xulq-atvori bilan shug‘ullanadi, uni o‘rab turgan madaniy, ramziy muhitga e’tibor beradi. Bu modeldan foydalanishning iqtisodiy nazariyaning aniq modellari bilan solishtirganda murakkabligi har qanday tadqiqotchiga tushunarli. Shu bilan birga, aynan homo sotsiologikusning xatti-harakatlarini analitik tahlil qilishga urinishlar sotsiologiya faniga bebaho g‘oyalar va konstruksiyalarni olib keldi.
Jon Bodriyar o'zining "Belgining siyosiy iqtisodini tanqid qilish to'g'risida" kitobining boshida iste'molni o'rganishning ikkita yondashuvini aniq ajratib turadi: ulardan birinchisi (shartli "iqtisodiy") ob'ektlarni ehtiyojlar nuqtai nazaridan ko'rib chiqadi (" "foydalanish qiymatining ustuvorligi haqidagi gipoteza"), ikkinchisi ("sotsiologik") "belgi almashinuvi qiymati" ning ustuvorligini tan oladi. Mavjud bo'lgan birinchi kontseptsiyaning huquqlarini tan olmay, Baudrilyard "ob'ektlarning aniq nutqi" (ehtiyojlar nazariyasi va ularni qondirish) orqasida asosiy ijtimoiy nutqni ko'rishga chaqiradi, aksariyat hollarda ongsiz va ijtimoiy namoyishda o'z ifodasini topdi. Iste'mol ishlab chiqarish bilan bir qatorda har qanday jamiyat madaniyatining ikki ustunidir. An'anaga ko'ra, u tovar va xizmatlardan bir martalik yoki uzoq muddatli foydalanish orqali insonning asosiy ehtiyojlarini qondirish usuli sifatida qaraladi.
Iste'mol, har qanday ongli faoliyat kabi, sanoat va shaxsiy iste'molda sezilarli darajada farq qiladigan maqsadlarga ega.
Iste'molchi tashkilotlarining xatti-harakati yakuniy individual iste'molchilarning talabiga bog'liq. Binobarin, B2B (biznesdan biznesga) iste'moli yordamchi xususiyatga ega. B2B sohasida biz iste'molning quyidagi xususiyatlarini ajratib ko'rsatishimiz mumkin:
• tovar tanlashga ko'proq narxdan tashqari omillar ta'sir qiladi: yetkazib beruvchining ishonchliligi, jo'natish ritmi, obro'si va boshqalar;
• korporativ iste'molchilar shaxsiy iste'molchilarga qaraganda ko'rgazmalar, taqdimotlar, telefon orqali va shaxsiy uchrashuvlarda shaxsiy muloqotlar orqali ko'proq ta'sir qiladi;
• iste'molchi xatti-harakati qaror qabul qilishning oqilonaligi va davomiyligi bilan tavsiflanadi;
• xo'jalik yurituvchi tashkilotlarda resurslarni iste'mol qilish to'g'risida qaror qabul qiladigan shaxslar professional malaka va xabardorlikka ega;
• iste'molchi xulq-atvoriga biznesdagi munosabatlarning murakkab ko'p darajali tabiati va o'zaro bog'liqligi ta'sir qiladi.
Ishlab chiqaruvchi mahsulot ishlab chiqarish uchun (xom ashyo, yoqilg'i, materiallar) iste'mol qiladi, uni sotish foyda keltiradi. Uning uchun ishlab chiqarish iste'mol, ya'ni xom ashyo, energiya va boshqalarni qayta ishlashdir. Ammo uning uchun ishlab chiqarish faqat yakuniy maqsadlarga erishish vositasidir, ularning asosiylari:
• yangi qiymat yaratish orqali foyda olish. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xususiy ishlab chiqaruvchi jamiyatning boshqa a'zolarining buning uchun pul to'lashga tayyor bo'lgan ehtiyojlarini qondirsagina qonuniy foyda olishi mumkin;
• yangi foydalanish qiymatini yaratish, ya'ni iste'mol qilinadigan mahsulotga yangi foydali funktsional sifatlarni berish.
Ushbu maqsadlarning ierarxiyasi boshqacha bo'lishi mumkin. Xususiy biznes uchun foyda ko'pincha birinchi o'rinda turadi va foydalanish qiymatini yaratish bu maqsadga erishish uchun vositadir. Harbiy zavodlarni tashkil etayotgan davlat foyda bilan emas, balki mudofaa, armiyani mustahkamlash bilan shug'ullanadi.
Iste'mol - bu jismoniy ob'ektlar va xizmatlardan foydalanish jarayoni. Jismoniy ob'ektlar iste'mol qilinganda ularning qisman yoki to'liq o'zgarishi sodir bo'ladi:
1. Foydalanish jarayonida mahsulot foydalanish qiymatini yo'qotadi, ya'ni iste'mol sifatini yo'qotadi.
2. Foydalanish jarayonida mahsulot o'zining bozor qiymatini yo'qotadi, narxda ifodalanadi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish iste'moli ijtimoiy takror ishlab chiqarish tsiklining asosiy momentlaridan biri bo'lib xizmat qiladi. Uning maqsadi ishlab chiqarish sharoitlarini ta'minlashdir, shuning uchun bunday iste'mol yordamchi xususiyatga ega. Ishlab chiqaruvchi ishlab chiqarish uchun iste'mol qiladi. Demak, individual iste'mol ishlab chiqarishga nisbatan hal qiluvchi xususiyatga ega. Shuning uchun iste'molchi xulq-atvorini ilmiy intizom sifatida o'rganishda asosiy e'tibor individual iste'molchiga qaratilishi kerak.
Individual iste'molning o'ziga xosligi shundaki, iste'mol qilish orqali inson o'z shaxsiyatini yaratadi. Boshqacha aytganda, individual iste'mol sotsiobiologik xususiyatga ega.
Shaxsiy iste'mol ikkita maqsad bilan bog'liq:
1. Bir tomondan, individ o‘zi uchun yashaydi va o‘zini tabiiy va ijtimoiy mavjudot sifatida ko‘paytirish uchun iste’mol qiladi, boshqacha aytganda, u o‘z shaxsini quradi.
2. Boshqa tomondan, uning mavjudligidan jamiyat, davlat, ayrim ijtimoiy guruhlar manfaatdor. Shunday qilib, shaxs o'zi uchun ham, boshqalar uchun ham iste'mol qiladi. Boshqalar uchun iste'mol qilib, mehnat resurslari, ishchi kuchi va boshqalarni takror ishlab chiqarishda ishtirok etadi.
Ushbu iste'mol maqsadlariga muvofiq, o'ziga xoslik ikki komponentga bo'linadi:
• shaxsiy. Shaxsiy o'ziga xoslikni qurish - o'zini noyob individuallik sifatida shakllantirish va ko'paytirish;
• ijtimoiy. Ijtimoiy o'ziga xoslikni qurish - bu o'zini muayyan ijtimoiy hamjamiyatning a'zosi yoki ma'lum bir toifadagi odamlarning vakili sifatida shakllantirishdir.
Inson o'zining individualligini qurish orqali o'zining boshqalardan farqini ta'kidlaydi, lekin ijtimoiy o'ziga xoslikni, ular bilan o'xshashligini qurish orqali. Boshqacha aytganda, individual iste'mol jarayonida ko'plab ramzlar tug'iladi.
B2C (biznesdan mijozga) sohasida iste'molning o'ziga xos xususiyatlarini ajratib ko'rsatish mumkin:
• iste’mol qiymatidan tashqari mahsulot iste’molchi uchun ramziy qiymatga ega bo‘ladi;
• narx omilining nisbatan yuqori ahamiyati, chunki iste'molchilar o'zlarini oqilona deb hisoblashni xohlashadi;
• Iste'molchi xulq-atvorini mantiqsizligi tufayli izohlashda qiyinchilik.
Shunday qilib, individual iste'molning ikkita mohiyati borligini aytishimiz mumkin:
• birinchisi, bir vaqtning o'zida o'z foydalanish qiymatining va bozor qiymatining (narxining) bir qismini yo'qotadigan mahsulot, tovarlardan jismoniy foydalanish (K. Marks).
• ikkinchisi - belgi va belgilarni ishlab chiqarish va talqin qilish jarayoni (Jan Baudrilyar). Iste'molning ikkinchi mohiyati narsalarning nafaqat foydalanish, bozor yoki ayirboshlash qiymati, balki ramziy qiymatga ega bo'lishi tufayli mumkin. Boshqacha aytganda, ular axborotni uzatish, uning tashuvchisi bo'lish, ijtimoiy fazilatlarni belgilashga qodir. Iste'moldagi ramziy komponentning ulushi juda ko'p o'zgarishi mumkin.
Bundan tashqari, iste'mol - bu bir qancha xususiy jarayonlarni o'z ichiga olgan jarayon: mahsulot yoki xizmatni tanlash, sotib olish, foydalanish, narsalarni tartibga solish, ta'mirlash va yo'q qilish.
Shaxsiy iste'mol sub'ekti ham jismoniy ob'ekt, ham xizmat bo'lishi mumkin. Birinchi holda, iste'molning tabiati aniq: iste'molchi bir vaqtning o'zida yoki qayta-qayta o'ziga tegishli ob'ektdan (muzqaymoq porsiyasi, avtomobil va boshqalar) foydalanadi. Xizmatning tovar sifatidagi tabiati ancha murakkabroq. Xizmatlarni ikki guruhga bo'lish mumkin:
1) birinchidan, jismoniy ob'ektni iste'mol qilish tashkiloti sifatida xizmatlar (mehmonxona, avtomobil, avtobus ijarasi va boshqalar);
2) ikkinchidan, birovning mehnat kuchini, madaniy boyliklarini bevosita iste'mol qilish (ta'lim, maslahatlar, jihozlaringizni, kvartiralaringizni ta'mirlash, narsalarni olib yurish va boshqalar).
Ko'pincha bu ikki guruh bir-biriga bog'langan. Barcha xizmatlar va tovarlarni jismoniy ob'ektlar sifatida birlashtiradigan narsa shundaki, ular tovardir, ya'ni ular bozorda sotiladi va sotib olinadi va ham foydalanish qiymatiga, ham narxga ega.
Xizmat va mahsulot o'rtasidagi farq shundaki, xizmat ko'rsatish jarayonida iste'mol qilingan jismoniy ob'ekt (mehmonxona, avtobus, restoran va hokazo) yoki xodim sizning mulkingizga aylanmaydi. Xizmatdan foydalanish ijara haqiga asoslanadi. Xizmatning majburiy komponenti xorijiy mehnat va madaniy resurslarni iste'mol qilishdir. Ko'pincha xizmatlar oddiy mahsulotni sotib olish bilan birga keladi.
Demak, iste'mol iste'molchilar nima uchun tovarlar sotib olishini tushunishning kalitidir.