O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

4.Turizm industriyasida boshqaruvli rejalashtirishning maxmuni, turlari, usullari va o ‘ziga xosligi
Boshqaruvli rejalashtirish — bu moliyaviy va investitsion siyosatning talihl jarayoni bo‘hb, ular natijalarini istiqbohash va tashkilotning iqtisodiy muhitiga ta’siri, tavakkalchilik qilinadigan daraja to'g'risida va mohyaviy rejalaming so‘nggi variantlarini tanlash to‘g‘risida qarorlar qabul qilish demakdir. Turizmni rejalashtirish sohasida xalqaro konsultant va Amerika mutaxassisi Edvord Inskip rejalashtirishning qator ma’lum maqsad va vazifalariga erishish uchun kelajakni tashkil etish sifatida qarashni taklif etadi Rejalashtirish natijasi bo‘lib reja hisoblanadi. Reja-Ъи bashorat qilinadigan va tayyorlangan vaqtning ba’zi davrlari uchun moljallangan obyektni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturidir. Yaxshi o‘ylab tuzilgan rejalar yetarli darajada moslashuvchan bo‘lib, rahbarlami ko‘zda tutilmagan imkoniyatlarini amalga oshirishda chegaralab qo‘ymaslik uchun harakatlar erkinligini ko‘zda tutadi. Rejalashtirishning mohiyati kutilajak maqsadlarning ilmiy asoslanganligida, bozor talab qiladigan taqdim etiladigan xizmatlarning turlari, hajmi va muddatlarini yanada to‘hq aniqlash asosida ularni amalga oshirishning yaxshiroq usullarini tanlashdan iborat. Tashkilot iaoliyatini firma ichidagi rejalashtirish nafaqat moliyaviy-iqtisodiy, tashkiliy-boshqaruv muammolarini to‘hq ko‘rib chiqish, balki ularni yechish uchun vositachilarni ham taklif qiladi.
Turistlik tashkilot uchun boshqaruvli rejalashtirishning ahamiyati quyidagi harakatlar yo‘nalishidan iborat: - mumkin bo‘lgan muqobil rivojlantirishnmg yanada samarali yo‘llarini tanlash imkoniyatini beradi;
- tashkilot faohyatinmg iqtisodiy samaradorlik istiqbollarini aniqlash imkonini beradi;
- menejerlar ishining motivatsiya usuli bo‘lib xizmat qiluvchi aniq maqsadlar yig‘indisiga imkon yaratadi va ular faoliyatini baholash mezonlarini belgilashga imkon beradi. Boshqaruvli rejalashtirish obyekti bo‘hb quyidagilar hisoblanadi:
- mohyaviy resurslar harakati;
- mohyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va foydalanishda tug‘iladigan moliyaviy munosabatlar;
- moliyaviy resurslarni taqsimlash natijasida lashkil bo'ladigan qiymal proporsiyasi.
Turistlik tashkilotni boshqaruvli rejalashtirish maqsadi tegishli mohyaviy qarorlar qabul qilishning tanlab olingan quyidagi mezonlariga bog'liq bo'ladi:
- sotishni maksimallashtirish;
- foydani maksimahashtirish;
- firma egalari mulkini maksimahashtirish. Boshqaruvli rejalashtirishning asoslovchi vazifalari:
- aylanma mablag'lar, debitor va kreditor qarzdorlikni boshqarish; - turistlik tashkilot pul oqimlarini boshqarish va tahhl qilish;
- tashqi resurslarni jalb qilish strategiyasini taniash (kreditlar, kapitalni jalb qilishni emissiya shakli);
- hisob va soliq sivosatini ishlab chiqish;
- amortizatsiya siyosatini qo'shib hisoblaganda xarajatlarni nazorat qilish va boshqarish;
- investitsiyalar, moliyalashtirish va dividendlar bo‘g‘risida mumkin bo‘lgan qarorlarni o‘zaro bog‘liqligining tahlili va dividend siyosatini tanlash;
- bugungi qarorlarning kelajakdagi oqibatlarini bashorat lash;
- foydadan va boshqa mohyaviy resurslardan samarali foydalanish.
Boshqa ruvni rejalashtirishning asosiy turi va usullari. Rejalashtirishning asosiy g‘oyalari o‘tgan, hozirgi yoki kelajak davrga yo‘naltirilganligiga bog'liq ravishda rejalashtirishning to‘rtta asosiy turini ajratib ko‘rsatadi:
- reaktiv (faqat o‘tgan davrga m o‘ljallangan);
- inaktiv (faqatgina haqiqiy holatiga moslashthiladi);
- preaktiv (tadbirkorlik xih: faqat kelajakka qarashni alzal ko‘radi);
- interaktiv (rejalashtirishning barcha yaxshi g‘oyalari o‘zaro harakatlariga yo‘naltirilgan).
Boshqaruvli rejalashtkishda dastlabki usullar bo‘lib, quyidagi bosqichilardan tashkil topgan iqtisodiy tahlil tan olingan:
1. Turistlik tashldlotning o‘tgan davrlar davomidagi barcha resurslari iqtisodiy tahlildan o‘tkaziladi. Tahlil natijalari kelgusi davr uchun mohyaviy rejalami tuzishda foydalaniladi.
2. Mohyaviy resurslar harakatidagi tendensiyalarni aniqlash uchun o‘tgan davrdagi daromad va xarajatlar sur’atlarining o‘sishi aniqlanadi.
3. M a’lum qonuniyatlami o ‘rnatishga imkon benivchi rejalashtirish interval1 davomida mohyaviy va ishlab chiqarish ко'rsatkicManning o‘zgarish o‘lchami belgilanadi.
4. Chetlanishlami va ular sababini aniqlash uchun rejaning asosiy bosqichlari bajarilishi tekshiriladi.
5. Moddiy va moliyaviy resurslar mavjudligi aniqlanadi, yangi topshkiqlar uchun ularning boshlang'ich darajasini asoslashda rejah davr boshidagi aktivlar holati aniqlanadi.
Furfirmaning rivojlanish tendensiyasini aniqlash maqsadida quyidaghar tahlil qilinadi: barcha turmahsulot va alohida turlari bo'yicha sotish hajmining o‘zgarishi; foyda va rentabellik miqdorining o‘zgarishi; investitsiyalar hajmi va samaradorligi; narx siyosati samaradorligi; xizmat yetkazib beruvchilari bhan hisob-kitob shartlari; pul operatsiya lari; turlirma mulki tarkibi va tuziJmasi; aktivlar aylanishi; manbalar tuzilmasi hamda tarkibi va boshqalar. Moliyaviy hisob-kitoblarni asoslash uchun kocflitsiyent usulidan foydalaniladi, bu usul daromad va xarajatlar bo'yicha ko'zda tutilgan o‘zgarishlarni hisobga olgan holda o‘zgartirilgan o'tgan davr koeffitsiyentidan foydalanishga asoslangan. Rejaviy topshiriqlarning realligi m e’yoriy usuldan foydalanilganda oshadi. Rejalashtirish me’yoriy usulining mohiyati shundan iboratki, oldindan belgilangan m e’yorlar va texnik-iqtisodiy m e’yorlashtirish asosida tijorat tashkilotining moliyaviy resurslarga va ularning manbalariga bo'lgan ehtivoji hisoblab topiladi. M e’yor va m e’yorlar tizimi quyidagilami o‘z ichiga oladi: mintaqaviy, mahalliy va tijorat tashkilotlarining ichki xo'jalik m e’yorlari (soliq stavkalari, asosiy fondlar guruhi bo'yicha amortizatsiya m e’yorlari, aksiyador jamiyatining zaxira fondiga ajratmalar miqdori va boshqalar).
Balansli usuhiing mohiyati shundan iboratki, xarajatlarning ularni qoplash manbalari bilan kelishishi, rejalarning o'zaro barcha bo'limlarining hamkorlikdagi bog'liqligi. Moliyaviy resurslar o'zaro yanada oqilona asosda balanslashgan bo'lishi zarur, ya’ni pul fondlarini shakllantirishni ulami keyingi taqsimlash va ulardan foydalanishning samarali usullarini tanlash yo'li bilan tenglashtirish. Diskonatlangan pul oqimlari usuli moliyaviy rejalarni, investitsiya loyihalarini tuzishda foydalaniladi va pul mablag'larining tushishi va to'lash davrlari bo'yicha taqsiinlanganligining yig'indisini istiqbollash uchun instrument sifatida xizmat qiladi. Ko'p variantlilik usuli moliyaviy rejalarning bir necha variantlarini ishlab chiqishdan iborat (masalan, optimistik, pessimistik va ehtimolli).
Iqtisodiy-matematik modehashtirish usuli mohyaviy ko'rsatkichlar va ulam i belgjlovchi omillar o'rtasidagi o'zaro aloqalarning miqdoriy ifodalanishiga imkon beradi. Bu aloqa uni tuzishda funksional yoki korreletsiya aloqalaridan iqtisodiy-matematik model orqali ifodalanadi. Boshqaruvli rejalashtirish va istiqbollashtirishning uchta muqobil modcllari amal qiladi:
- algebraik tenglamalar tizimi;
- chiziqli dasturlash modeli;
- ekometrik model.
Istiqboili usul tijorat tashkilotining strategik yo'lini ishlab chiqishdagi usuli deb tan olingan. Istiqbollarni (yunoncha prognosis — oldmdan ko'rish) amaliyotga bevosita joriy etish vazifasini qo'ymaydi. Mazkur usul qayd qilingan tendensiyalar asosida boshqaruv obyekti moliyaviy holatini rivojlantirish variantlarini aniqlashga imkon beruvchi innqobil nolivaviy ko‘rsatkichlar va param etrlarning to ‘liq to‘plamini Lsldab chiqishdan iborat. Istiqbollash — rejaga alternativ emas, balki rejaning analitik asosi, rejalashtirish umumiy jarayonining bir qismidir.