O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi тоshkent arxitektura qurilish instituti qurilishni boshqarish fakulteti
Download 448.04 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Boshqarish bosqichi
- Boshqarish tuzilmasini belgilovchi omillar
- chiziqli rasmiy
- Loyiha bo‟yicha boshqarish
- Mahsulotga ko‟ra boshqarish
|
Boshqarish bo‟g‟ini - bu boshqarishning ayrim yoki qator funksiyalarini bajaruvchi mustaqil tuzilmali bo‘limlardir .Bu bo‘limlar o‘rtasidagi bog‘lanish va aloqalar gorizontal xarakterga ega.
bo‘g‘indir. Masalan: Vazirlik → birlashma → korxona → sex → uchastka Boshqarish bosqichlari bir boshqarish bo‘g‘inining ikkinchisiga odatda qo‘yi bo‘g‘inning yuqori bo‘g‘inga izchillik bilan bo‘ysinishni ko‘rsatadi. Bu vertikal bo‘yicha bo‘linishdir. Barcha bo‘g‘in va bosqichlarning tarkibi va ularning o‘zaro bo‘ysinish tartibi, har bir boshqaruv organi va bo‘g‘inning huquq va burchlari, shuningdek ular o‘rtasidagi munosabatlar tartibi, axborot kabi boshqarishning tashkiliy unsurlari boshqarish tuzilmasini tashkil qiladi. Boshqarish tuzilmasini turli miqyoslarga bo‘lish mumkin: Chunonchi: - butun halq xo‘jaligini (tarmoqlarni va mamlakat tumanlarini) boshqarish; - har bir tarmoq va tumanlar tasarufidagi karxonalarni boshqarish; - korxonalar ichidagi bo‘limlarni (sexlar, uchastkalar va hokazolarni) boshqarish. O‘z navbatida, butun xalq xo‘jaligini boshqarish ham uni ―tarmoq‖, ―birlashma‖ va ―korxona‖ darajalaridagi ierarxik bosqichlar miqyosida amalga oshiriladi. Buni quyidagi sxema ko‘rinishda ifodalash mumkin. ―Xalq xo‘jaligi tuzilmasi‖ bir necha ―tarmoq‖lardan iborat kichik tizimga, u esa o‘z navbatida bir necha ―birlashma‖lardan iborat kichik tizimga bo‘linadi. ―birlashma‖ ham bir necha ―korxona‖lardan tashkil topadi. Bu ierarxik tizimda karxona xalq xo‘jaligining birlamchi yachaykasi bo‘lib hisoblanadi. Boshqarish tuzilmasini guruhlash belgilari vositasida yaqqollashtirish mumkin. Quyidagi belgilar boshqarish tuzilmasini aniqlovchi belgilar bo‘lib hisoblanadi. Boshqarish tuzilmasini belgilovchi omillar: - Tuzilmani aniqlovchi boshqarish maqsadi; - belgilar boshqarish funksiyalari va vazifalari; - xizmat qilinadigan regionlar va iste‘molchilar guruhi; - ish vaqti rejimi va intervali va boshq. - Struktaraga ta‘sir tashqi muhit; - qiluvchi omillar texnologiya; - korxonaning katta-kichikligi; - biznes strategiyasi; - xodimlar soni; - qabul qilinadigan qarorlar tuzilmasi; - shakllangan tuzilma va boshq. - Struktarani yuqori malakali xodimlarga ega bo‘lgan, uncha katta - optimallashtiruvchi bo‘lmagan bo‘limlar va bo‘g‘inlar; - belgilar ko‘p bo‘lmagan boshqaruv bo‘g‘inlari; - o‘zgarishlarga nisbatan sezgirlik va hozirjavoblik; - yuqori darajadagi unumdorlik; - past darajadagi xarajatlar; - ish grafigining bevosita iste‘mochilarga moslashganligi va boshqa. Ko‘rib turibmizki, boshqarish maqsadi, funksiyalari va vazifalari boshqarish tuzilmasini aniqlovchi eng dastlabki belgilardan hisoblanadi. Shu o‘rinda shuni ta‘kidlash lozimki, ko‘pgina hollarda yangi korxona yoki muassasalarni tuzish paytida avval boshqarish bosqichlari va bo‘g‘inlarining tarkibi, boshqarish apparati shtatlari belgilanadi, so‘ngra ular o‘rtasida funksiyalar taqsimlanadi.Holbuki, bu jarayon aksincha bo‘lishi kerak, ya‘ni dastlab maqsadga binoan funksiyalar soni aniqlanishi, shundan so‘ng boshqarish tuzilmasini tashkil etishga kirishish kerak. Masalan, agar funksiya miqyosi uncha katta bo‘lmasa, u holda mazkur korxonada biron - bir bo‘linmani tashkil qilishga yoki qo‘shimcha lavozimni kiritishga hojat bo‘lmaydi. Boshqarishning tashkiliy tuzilmasi boshqarish oldida turgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishga yordam beradigan qilib tuzilishi kerak. Shu nuqtai nazardan bu tuzilma quyidagi talablarga javob berishi lozim: 1. Boshqarish tuzilmasida bo‘g‘in va bosqichlar soni optimal bo‘lishi kerak. Bo‘g‘in va bosqichlar sonining asossiz ko‘payib ketishi:
- boshqaruv apparatini saqlash xarajatlarining ortib ketishga; - axborotlarning o‘tish yo‘li va vaqtining cho‘zilib ketishiga; - boshqarishda paralelizm va takrorlanishlarning vujudga kelishiga; - boshqarishda mas‘uliyatsizlik unsurlarining tug‘ilishiga va pirovardda boshqaruv samarasining pasayishiga olib keladi. 2. Boshqarish tuzilmasi boshqarish apparatining operativ ishlashini ta‘minlashi lozim. Bu faoliyat joriy vazifalarning o‘z vaqtida va mohirlik bilan tez hal etishda namoyon bo‘ladi. Bunga ishlab chiqarishning miqyosi, murakkabligi, boshqarish ob‘ektlarining joylashuvi ham ta‘sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, boshqarish tuzilmasi qanchalik mukammal bo‘lsa, ishlab chiqarish jarayoniga ta‘sir o‘tkazish shunchalik samarali amalga oshiriladi. Har bir tuzilmada rasmiy va norasmiy aloqalar mavjud. Rasmiy aloqalar avvalo vertikal aloqalrdir. Ular rahbarlikning va bo‘ysinishning turiga ko‘ra bir biridan farq qiladi. Agar rahbarlik tulaqonli bo‘lib, qo‘yi organ qo‘yi faoliyatga doir barcha masalalarga daxldor bo‘lsa, u holda bu xildagi aloqa chiziqli rasmiy aloqa deb ataladi. Agar rahbarlik cheklangan bo‘lib, qo‘yi organ qo‘yi faoliyatga doir o‘zining masalalariga daxldor bo‘lsa, u holda bu xildagi aloqa funksional
Organlar o‘rtasidagi vertikal aloqadan tashqari gorizontal aloqalar ham mavjud bo‘lib, ular muvofiqlashtirish, uyg‘unlashtirish va hamkorlik qilish tarzidagi aloqalardir. Boshqaruv stukturasida asosiy o‘rinni hokimiyatga tayanadigan rasmiy aloqalar egallaydi. Lekin norasmiy aloqalar ham muhim ahamiyatga egadir. Ba‘zan ular tashkilotning ishini yo‘lga qo‘yishga hal qiluvchi ahamiyatga ega. Norasmiy aloqalar turli xilda bo‘lishi mumkin. Bular jumlasiga korxonadagi qarindoshlik aloqalari, unda tarkib topgan umumiy manfaatlar, masalan, kasblar, qiziqishlar, sport bilan shug‘ullanish yoki do‘stona munosabatlar, birga o‘qiganlik, kiradi.
1.1 – sxema. Boshqarish tuzilmalarining tashkiliy turlari
Chiziqli (pog‘onali) struktura
Chiziqli-shtabli struktura
Funksional struktura
Chiziqli funksional struktura
Dasturli-maqsadli struktura Norasmiy aloqalargi ham e‘tibor berish kerak. Chunki: - norasmiy aloqalar rasmiy tuzilmaning barcha bo‘g‘inlari bilan kesishadi; - qator munosabatlar ishdan tashqarida paydo bo‘ladi va korxonaning barcha ishiga ta‘sir ko‘rsatadi; - norasmiy tizim o‘zining ko‘pgina ko‘rsatkichlari bo‘yicha korxona faoliyatining samarali tashkil qilinishiga imkon beradi. Ammo norasmiy aloqalarning salbiy jihatlari ham yo‘q emas. Ehtiyotkorlik, sezgirlik yo‘q bo‘lgan joyda guruhbozlik, mahalliychilik, qarindosh-urug‘chilik va shunga o‘xshash ko‘rinishlarning sodir bo‘lishi hech gap emas. Chiziqli tuzilma boshqarish tuzilmasining eng sodda turi bo‘lib, u quyidagi ko‘rinishga ega. Bunda boshqarishning hamma funksiyalari korxona rahbari (1) qo‘lida to‘planib, barcha qo‘yi rahbarlar (A,B,V) va ishlab chiqarish yacheykalari (A1,A2;B1, B2; V1,V2) unga bo‘ysinadi. Har bir rahbar o‘ziga ishonib topshirilgan bo‘linma faoliyatini yakkaboshchilik asosida boshqaradi va hamma zarur qarorlarni mustaqil ravishda qabul qiladi.
1.2 - sxema. Boshqarishning chiziqli tuzilmasi.
А 2 2 А 1
111 111
111 Б 1 Б 2 В 1 В 2 Б В A 1 Direktor Sex boshliqlari Uchastka masterlari
Bunga sabab, tuzilmaning har bir bo‘g‘inida rahbar o‘z lavozim bo‘yicha farmoyish beris uchun huquqlariga ega bo‘ladi. Boshqarishning chiziqli tuzilmasi unga murakkab bo‘lmagan ishlab chiqarish sharoitida ijrochilarning vazifalari oddiy, buyruq va axborotlar hajmi kam bo‘lganda o‘zini oqlashi mumkin. Ishlab chiqarishning tobora murakkablashib, qo‘lamining kengayib borishi boshqarish funksiyalarini tabaqalashtirishini talab qiladi, chiziqli tuzilmaning o‘rniga chiziqli - shtabli tuzilmaning vujudga kelishini taqazo etadi. Chiziqli-shtabli tuzilma har bir chiziqli rahbar qoshida ixtisoslashgan xizmatlar, maslahatchilar kengashi, ya‘ni shtablar tuzish orqali tashkil etiladi. Bu tuzilma quyidagi ko‘rinishga ega. Bo‘sinuvchi xodimlar faqat o‘zlarining bevosita rahbarlarining farmoyishlarini bajaradilar. Yuqori turuvchi rahbar xodimlarga ularning bevosita boshlig‘ini ―chetlab‖ murojaat qilmasligi kerak. Masalan, korxona direktori sex boshlig‘ini chetlab masterga buyruq bermasligi kerak. Shu tariqa rahbarlikning vertikal liniyasi va bo‘ysunuvchilarga ta‘sir ko‘rsatishning to‘g‘ridan to‘g‘ri yo‘li ochiladi.
1.3-sxema. Boshqarishning chiziqli-shtabli tuzilmasi
1 A A 1 A 2
B V sh sh Maslaxatchilar,refe -rentlar,yuridik xizmat bo‘limi va boshqaruvi Marketing tadqiqoti bo‘yicha marketologlar guruhi,mexnatni muxofaza qilish xizmati,audit guruhi va boshqaruvi Shtablarning vazifasi har xil muammolarni o‘rganish orqali rahbarlarga qaror qabul qilishda yordam berishdan iborat. Bunday shtablarga ehtiyojning paydo bo‘lishiga asosiy sabab - bu tashkilotlardagi funksiyalarning murakkablashuvidir. Bu yerda mehnat taqsimoti ikki turdagi maqsad va vazifalar bilan belgilanadi. Chiziqli rahbarlar korxonaning bosh maqsadiga erishish yo‘lidagi birlamchi vazifalarning bajarishiga javobgar bo‘lsalar, shtabdagilar esa birlamchi vazifalarga tob‘e bo‘lgan ikkilamchi vazifalarni bajarilishga javobgardirlar. Ular
maslahat berish
funksiyasini bajaradilar. Chiziqli raxbarlarning asosiy vazifasi taklif etilgan ijobiy va salbiy maslahatlar ichidan maqsadga muvofiqligini aniqlash va uni uzil - kesil qabul qilishdan iborat. Shtablarning tashkil qilinishi va bunday yordamchilarga ega bo‘lgan uchun korxona faoliyati bir tomondan engillashadi, boshqa tomondan esa olinadigan maslahatlar qarama - qarshi bo‘lganligi sababli murakkablashadi. Shunday hollarda har ikkala tomon o‘zinikini maqullashga, o‘z obro‘larini saqlashga harakat qiladi. Natijada o‘rtada nizo chiqadi. Shtabdagi menejerlar o‘zlarini mutaxasis, o‘z sohalarining bilimdoni ekanligini isbotlamoqchi bo‘lsalar, chiziqli rahbarlar esa yakka rahbar ekanliklarini pesh qiladilar.G‘arb menejmentidagi ayrim nazariyotchilar bu ikki turdagi menejerlar korpusini yaxlit tashkilot tarkibidagi qarama - qarshi sotsial guruh deb atashadi. Bu yerda shtabdagilar o‘zlarini elita darajasida his etadilar. Yirik korporatsiyalardagi shtablar ko‘p hollarda mazkur korxonaning asosiy markaziy organlariga aylanib qoladilar va chiziqli organlar faoliyatini murakkablashtirishga urinadilar. Bunday vaziyatdan qutilish uchun korxonalar boshqarish tuzilmasiga o‘zgartirishlar kiritib shtablar sonini yoki ularning xodimlarini qisqartirishga erishadilar. Bu tuzilmaning afzalligi shundan iboratki chiziqli rahbarlar o‘z diqqatlarini ilmiy - tadqiqiy ishlarga emas, balki asosan korxonaning joriy faoliyatiga qaratadilar.Kamchiligi esa boshqaruv tuzilmasiga ortiqcha bo‘g‘inlarning paydo bo‘lishi, natijada boshqarish tezkorligini susayishi, boshqarish xarajatlarining o‘sishidadir. Bu boshqaruv tuzilmasi rahbarlar va tuzilma bo‘g‘inlarini har xil vazifalarga va aniq bo‘linmalarda boshqaruv faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgandir. Bunda har bir boshqaruv bo‘g‘iniga
muayyan funksiyalar biriktirib qo‘yiladi. Masalan, biri marketingni ikkinchisi ishlab chiqarishni, uchunchisi esa moliyani boshqarish bilan shug‘ullanadi. Boshqarish apparatini funksional ixtisoslashtirish uning samaradorligini ancha oshiradi. Boshqarishning hamma funksiyalarni bajarishi lozim bo‘lgan universal rahbarlar o‘rniga o‘z sohasini puxt biladigan, o‘z shtatiga ega bo‘lgan, o‘ziga topshirilgan ish uchastkasi uchun javob beradigan mutaxasislar apparati paydo bo‘ladi. Albatta, funksional xizmatlar rahbarlari va mutaxassislari: - o‘z sohasini chuqur va puxta biladigan; - jarayonlar va hodisalarni tahlil qilish va baholash qobiliyatiga ega bo‘lgan; - o‘z xulosa va tavsiyalarini himoya qila oladigan; - chiziqli tuzilma rhbarlarini shu tavsiyalarni amalga oshirish maqsadga muvofiqligiga ishontira oladigan kishilar bo‘lishi kerak. Funksional bo‘linmalar bevosita barcha qo‘yi tuzilma bo‘linmalarining (A1, A2, A3, B1, B2, B3) faoliyatini boshqaradi . Funksional boshqarish u yoki bu funksiya kompetentsiyasiga ta‘luqli tor doiradagi masalalar bo‘yicha quyi bosqichning organlari va bo‘linmalari faoliyatiga rahbarlikni ta‘minlaydi. Masalan, korxonaning reja bo‘limi tsexlarning reja byurolariga rahbrlik qiladi. Bunda ham funksional bo‘limlar rahbarlarining vertikal bo‘yicha ierarxiyasi va bo‘ysinishi mavjud. Ammo chiziqli tuzilmadan farqli o‘laroq, bunday bo‘ysinishi ma‘muriy emas, bulki sof uslubiy maslahatli bo‘ysinishdir. Masalan, korxona reja bo‘limining boshlig‘i tsex reja byurosi boshlig‘iga hatto aynan shu vazifaga doir masala bo‘yicha ham buyruq berish huquqiga ega emas. Biror ma‘muriy buyruqni korxona direktori tsex boshlig‘iga berish mumkin, tsex boshlig‘i esa tsex reja byurosi boshlig‘iga shunday bera oladi. Chiziqli-funksional boshqaruv tuzilmasida asosiy boshqaruv chiziqli boshqaruv bo‘lib hisoblanadi. Hamma boshqaruv bosqichlarida va mustaqil uchastkalarni boshqarish faoliyatida chiziqli rahbarlar ajratiladi. Ularga ishlab- chiqarishi xo‘jalik faoliyatini yakkaboshchilik boshqarish huquqi berilgan bo‘lib, u olingan natijalarga to‘liq javob beradi. Funksional tuzilmadagi qayd qilgan kamchiliklar, ya‘ni: - funksional bo‘limlarning ishlashlarini muvofiqlashtirish darajasi yuqori emasligi; - rahbarlarning vazifalari va huquqlari unga muvofiqlashmaganligi; - ishning pirovard natijalari uchun aniq va mas‘ul xodimlarning yo‘qligi; - funksional bo‘linmalar o‘rtasida ish yuzasidan nizolarning mavjudligi; - boshqaruv apparatida ishga byurokratik munosabatda bo‘lish hollarining mavjudligi kabilarni bartaraf etish uchun chiziqli-funksional (aralash) turdagi boshqaruv tuzilmasi tuziladi. Boshqaruvning chiziqli tuzilma sharoitida ishlaydigan rahbarlariga malakali yordam ko‘rsatish uchun funksional va idoraviy tashkilotlar tashkil etiladi va bu tashkilotlarning vazifasi boshqaruv qarorlarini tayyorlash va rahbarlarga malakali yordam berishdan iborat. Hozirgi zamon korxonalari faoliyatidagi ko‘pgina muammolarni hal etish gorizontal bo‘yicha kelishib olish va muvofiqlashni talab etadi. Masalan, korxona yangi xil mahsulot ishlab chiqarishga ko‘chadigan bo‘lsa: - materiallarni sarflashning yangi normasini ishlab chiqish; - mehnat normalarini qayta ko‘rib chiqish; - turli kasblardagi ishchilarni tayyorlash va qayta tayyorlash; - yangi materiallarga ehtiyojlarni aniqlash; - etkazib beruvchilar bilan aloqa o‘rnatish; - yangi texnologiya va texnikani joriy etish va hokazolar talab qilinadi. Bu funksiyalarni turli xizmatlar bajaradi, ularni mazmuni va muddatlariga ko‘ra kelishib olish, ishlab chiqarishning ko‘pgina unsurlarini tutashtirish lozim. Goho funktsionl xizmatlar o‘rtasidagi bu gorizontal aloqalar juda cho‘zilib ketadi, ular bahs va nizolar bilan amalga oshiriladi. Chiziqli tuzilma rahbari esa ko‘psonli bo‘linmalar ishini muvofiqlashtirishga juda qiynaladi. Bu muammolarni yangi tashkiliy boshqaruv tuzilmalarini tuzish yo‘li bilan, aniqrog‘i chiziqli-funksional boshqaruv tuzilmalariga tuzatishlar kiritishi yo‘li bilan hal etiladi. Bunday tuzilma dasturli-maqsadli tuzilma deb ataladi. U quyidagi ko‘rinishga ega.
Bunday tuzilma quyidagi uch ko‘rinishda bo‘ladi: - loyiha bo‘yicha boshqaruv; - mahsulotga ko‘ra boshqaruv; - matritsaviy tuzilma.
texnologiyani joriy qilish zaruriyati tug‘ilgan hollarda qo‘llaniladi. Bunda maxsus vaqtinchalik xizmat bo‘limi tuzilib, unga resurslar beriladi. Bu bo‘lim loyiha tuzadi va uning joriy etilishini nazorat qiladi. Ish bitgandan keyin loyihalash guruhi tugatiladi.Loyiha bo‘yicha boshqarish muntazam rahbarlikni aniqlashtiradi, kichik bo‘laklarga ajaratadi yoki to‘ldiradi. U loyihani bajarish uchun korxonaning barcha funksional xizmatlari va bo‘linmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi organ hisoblanadi. Bu organga tegishli huquqlar beriladi. U vazifalarning bajarilishi uchun to‘la javobgar bo‘ladi. Loyiha bo‘yicha boshqarish ko‘p nomentklaturali ishlab chiqarishda tuziladi.Loyiha rahbari maxsus vakolatga ega bo‘lib, texnologik opertsiyalarni zvenolar bilan ishchilar o‘rtasida taqsimlaydi, uning bajarilishini o‘z loyihasi doirasida nazorat qilib boradi. Chiziqli rahbarning shu ishlarga oid buyruqlari loyiha rahbari bilan kelishiladi . Bunda bajaruvchi kishi ikki va undan ortiq rahbarga ega bo‘lib, rasmiy jihatdan ularga bo‘ysinadi. Masalan, texnik topshiriqlarni u tsex boshlig‘idan oladi, lekin operatsiyalarni bajarish jarayonida ko‘rsatmani mutaxasisdan, loyiha rahbaridan oladi. Mahsulotga ko‟ra boshqarish tuzilmasining afzalligi axborotlarning kelish yo‘llari va oqimining qisqarishida, yakka boshchilik tamoyiliga to‘la rioya qilishida, boshqarishning yuqori bosqichlarini mayda joriy vazifalardan xalos qilishda namoyon bo‘ladi. Bunday tuzilma bozorda talabning o‘zgarishiga tezkor munosabat bildirishga qodir. Matritsaviy tuzilma bo‘ycha boshqarish ancha murakkab bo‘lib, u mahsuloti nisbatan qisqa ―umr‖ ko‘radigan va tez-tez o‘zgarib turadigan korxonalar tomonidan qo‘llaniladi. Bu tuzilma korxonada gorizontal aloqalarni yo‘lga qo‘yishga va ulrni zamonaviy kompyuterlar yordamida murakkab buyurtmalarni bajaruvchi turli xil korxonalar faoliyati bilan bog‘lashga, texnika sohasida yuqori malakali xazmat ko‘rsatishga va ekspertizani ta‘minlashga
qaratilgan. Ushbu tuzilmani ―To‘r‖ ko‘rinishda tasavvur etish mumkin. U ikki turdagi tuzilmaning ya‘ni: funksional tuzilma maxsulot bo‘yicha tuzilmalarning kombinatsiyasini ifodalaydi.Ko‘rib turibmizki, gorizontaliga funksional vazifalar(ishlab chiqarish, sotish, reklama va hokazo), vertikaliga esa-texnologiya va boshqaruv sohasida yangiliklarni joriy etish bilan shug‘ullanuvchi maxsus guruhlar joylashgan. Mazkur tuzilmaga binoan bir vaqtning o‘zida to‘rtta yangi mahsulot bo‘yicha loyiha tuziladi. Har bir loyiha uchun alohida rahbar javob beradi. Guruhlarning to‘rttasi ham mahsulotni loyihalashdan to sotishgacha bo‘lgan barcha jaryonda qatnashadi. Boshqarishning matritsali tuzilmasining mohiyati shundaki, unda har bir xodim ayni bir vaqtning o‘zida loyiha bo‘yicha boshqarishda, shuningdek, o‘zining funksional organida xizmatda bo‘ladi hamda ikki yoqlama bo‘ysinadi. Bu tuzilmaning o‘ziga yarasha afzalliklari bor. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi: - boshqarishi jarayonidagi gorizontal aloqalarning uzunligini keskin qisqartiradi va tartibga soladi; - qarorlar qabul qilishni tezlashtiradi va ularning mazmuni hamda natijalari uchun mas‘uliyatni oshiradi; - korxonaning ichki va tashqi sharoitlariga ta‘sir etuvchi omillarning o‘zgarishiga tezda ko‘nikma hosil qiladi va shunga muvofiq ravishda amal qiladi; - chiziqli bo‘ysinish vositasida bo‘lim ichida byurokratiyaga bo‘lgan moyillikni bir qadar so‘ndiradi va hokazo. Shu bilan bir qatorda bu tuzilmaga ham ayrim kamchiliklar xos. Bu uning murakkabligi va boshqaruv organlarining real vakolatga ega emasliklarida namoyon bo‘ladi. Bunday tushunmovchilik nafaqat rahbarlarni, shuningdek ularning qo‘l ostidagi kishilarning ham noqulay holatga tushib qolishiga sabab bo‘lishi mumkin.Shunday qilib, boshqarishning dasturli-maqsadli tuzilmalari ishlab chiqarishning o‘zgarib turadigan sharoitlariga moslashuvchi dinamik shakllar bo‘lib, boshqaruv jarayonlarini, kadrlar bilan ishlashni ancha engillashtiradi, belgilangan maqsadlarga tezroq va kam xarajat qilgan holda erishishga yordam beradi. Bunday tuzilmalar yirik ishlab chiqarish va boshqa
birlashmalarda, ilmiy tadqiqot institutlarida, shuningdek oliy o‘quv yurtlarida juda muvaffaqiyat bilan qo‘llanilishi mumkin. Boshqarishning tashkiliy tuzilmalar to‘g‘risida yakuniy xulosalarni yasar ekanimiz, quyidagilarga e‘tibor berilishini lozim topar edik. Boshqarishning qarab chiqilgan tashkiliy tuzilmalaridan birortasini ham rasmiy tuzilma deb bo‘lmaydi. Shuning uchun har bir korxona(firma) o‘z oldidagi maqsad va iqtisodiy muhitning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, uning talablarini yuqori darajada qondiradigan tashkiliy tuzilma turini tanlashi kerak. G‘arb adabiyotlarida ―tuzilmani takomillashtirish‖ iborasi umuman Umumdavlat boshqaruv tashkilotlarining asosiy vazifalariga FТТ (fan-texnika taraqqiyoti)ning asosiy yo‗nalishlarini belgilash, tabiiy muhitni muhofaza qilish, pul va kredit tuzilmasiga rahbarlik qilish, soliq va daromadlarni belgilash, hisob va statistikani tashkil etish, narx belgilash, iqti- sodiyot tarmoqlariga rahbarlik qilish kabilar kiradi. O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining doimiy ish yurituvchi tashkilotlari faoliyati tarmoqlararo ilmiy-texnikaviy ishlarga rahbarlik qilish, fan-texnika sohasida tanlov, ko‗ngilli asosda ishlarni tashkil etish kabi vazifalarni bajaradi. Respublika tovar birjalarining asosiy vazifasi korxonalar bilan hamkorlikda mintaqada moddiy- texnikaviy ta‘minotning barqaror va samarali tuzilmasini tashkil etish, ishlab chiqaruvchilar o‗rtasida barqaror mintaqaviy aloqalarni o‗rnatish, mahsulot yetkazib berishni nazorat qilish, korxonalarga ularni moddiy texnikaviy ta‘minlashda ko‗mak berishdan iboratdir. Moddiy-texnikaviy ta‘minot tashkilotlari xo‗jalik hisobi asosida ishlab chiqarish vositalarini sotishning ko‗p tarmoqli savdosini ta‘minlash va moddiy resurslardan maqbul foydalanishga rahbarlik qiladi. Moliya vazirligi va uning joylardagi tashkilotlari davlat hamda korxonalar manfaatlarini himoya etishga asoslangan butunlay yangi moliyaviy siyosatni amalga oshiradi, xo‗jalik yuritish samaradorligini so‗m bilan nazorat etishni ta‘minlaydi, shirkat va individual mehnat faoliyatini moliya-kredit vositasida tartibga solish bo‗yicha choralarni belgilaydi, aholi daromadlaridan soliq olish, bozor iqtisodiyotiga mos ish usullari va shakllarini joriy etadi, budjet tashkilotlari faoliyatini moliyalashtirish tuzilmasini o‗zgartiradi, uni iqtisodiy me‘yor va
normativlar asosida tashkil etadi, ish sifatini oshirishni iqtisodiy rag‗batlantirish va ajratilgan mablag‗lardan maqbul ravishda foydalanishni iqtisodiy rag‗batlantirish usullarini keng qo‗llashni ta‘minlaydi. Respublika Markaziy banki iqtisodiyotdagi barcha kredit va hisob-kitob munosabatlarini tashkil etuvchi va tartibga soluvchi bosh bankdir. Тijorat banklari tuzilmasi faoliyati to‗liq xo‗jalik hisobi va o‗z-o‗zini moliya bilan ta‘minlash asosida amalga oshiriladi. Mehnat va ijtimoiy masalalar bilan shug‗ullanuvchi davlat tashkilotlari va ularning joylardagi bo‗linmalari to‗liq bandlikni, band bo‗lmagan mehnat resurslarini qayta tayyorlash va kasb o‗rgatish, kadrlarga bo‗lgan talabni qondirishni ta‘minlaydilar. Respublika vazirliklari respublika hududidagi konsernlar, tarmoqlarni boshqarishni amalga oshiradilar.Тarmoqni boshqarish tuzilmasiga yakka rahbarlik asosida ish yurituvchi vazir boshchilik qiladi. U qo‗l ostidagi vazirlik va unga qarashli korxonalar faoliyatiga shaxsan javobgardir. Har bir vazirlikda vazir tarmoqni boshqarishning muhim masalalarini kollegial ravishda ko‗rib chiqish va amalga oshirishga imkon beruvchi maslahat guruhlarini tashkil etadi. Bosh maslahat beruvchi guruh — kollegiya bo‗lib, uning tarkibiga vazir o‗rinbosarlari, boshqarma boshliqlari, korxonalar rahbarlari kiradi. Iqtisodiyot tarmog‗i tarkibida ham davlat, ham xususiy korxona, firma, hissadorlik jamiyatlari faoliyat yuritadi. Korxona, firma, aksionerlik jamiyatlari fan-texnika salohiyatidan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni kooperatsiyalash va uyg‗unlashtirish hamda uyg‗unlashtirish asosida mahsulot ishlab chiqarish maqsadida tashkil etiladi. Ular xo‗jalik hisobi asosida sanoat, qurilish, transport, savdo va boshqa sohalarda faoliyat yurituvchi tarkibiy qismlardan tashkil topadi. Тarkibiy qism bankda alohida balans va hisob raqamiga ega bo‗lishi hamda ijara pudrati bo‗yicha, xususiy sohada ish yuritishi mumkin. Korxona, firma, hissadorlik jamiyati tarkibiy birlikka qarashli asosiy fond va mablag‗larni biriktiradi, ichki xo‗jalik munosabatlarini amalga oshirish, tarkibiy birliklar o‗rtasidagi munozaralarni hal etish, shuningdek, ular o‗z majburiyatlari
bo‗yicha javobgarlik tartibini belgilaydilar. Тarkibiy birlik qonunda belgilangan huquqlari doirasida unga biriktirilgan mulkni tasarruf etadi, firma, hissadorlik jamiyatlari nomidan boshqa tashkilotlar bilan shartnomalar tuzadi. Korxona, firma, hissadorlik jamiyatlari tarkibiy birlikka o‗z nomidan shartnoma tuzish va bu shartnoma bo‗yicha javobgar bo‗lish huquqini beradi. Korxonalarni boshqarish ―Korxona to‗g‗risida‖gi qonunga asosan amalga oshiriladi. Bu qonunda ko‗zda tutilgan tamoyillardan biri butun jamoaning hamda uning tashkilotlari muhim qarorlarni qabul qilish va uni bajarishni nazorat qilishda ishtirok etish yo‗li bilan amalga oshiriladigan o‗z-o‗zini boshqarish tamoyilidir. Tashkilot - bu korhona tuzilmasini yaratish (qurish) jarayoni bo'lib, uning maqsadlariga erishish uchun odamlarni samarali ishlashlariga imkon yaratadi. Tashkiliy jarayonni vakil qilib yuborishsiz, vakolat va mas'uliyat tushunchalarisiz tasavvur qilish qiyin. Vakil (vakil qilib yuborish) boshqarish nazariyasida shaxsga topshiriq va vakolatlar berish demakdir, u esa ushbu topshiriq va vakolatlarni bajarilishi uchun o'ziga javobgarlikni oladi. Javobgarlik esa bor topshiriqlarni albatta (majburiy) bajarilishi demakdir va ularni qoniqarli yechilishiga javob beradi. Vakolat - vakil qilib yuborilgan shaxsga topshirilgan vazifalarni bajarilishi uchun tashkilot ne'matlaridan foydalanishda chegaralangan huquqdir, hokimiyat esa holatga muayyan imkon tug‘dirish yoki ta'sir etish imkonidir. Vakolat bo'lmasa ham hokimiyat yetarli bo'lishi mumkin. Hokimiyat haqiqatda bajariladigan ishni aniqlaydi. Chiziqli va shtabli vakolatlar Tashkilotda boshqarishni tashkil etishning dastlabki va belgilovchi moment ishlab chiqarish (xizmat ko'rsatish, ish bajarish) jarayonidir. U o'zaro bog‘langan, yordamchi va xizmat ko'rsatuvchi jarayonlardan iborat bo'lib, bu jarayonlar natijasida dastlabki materiallar va xom ashyolar tayyor buyum (mahsulot)ga aylanadi. Ushbu jarayon jamoa xodimlari o'rtasida mehnat taqsimotini hamda ular o'rtasida avtotransportlar, mashinalar, asbob-uskunalar, mexanizmlar va shu singarilarni tegishli ravishda taqsimlashni talab qiladi. Shu maqsadda ishlab chiqarish bo'linmalari, qismlar, bo'limlar va ularga xos bo'lgan boshqaruv apparati
(shtabi) tuziladi. Ularning salmog‘i, salohiyati, rejalashtirilishi ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish shaklini aks ettiradi. Bo'linmalar, qismlar, bo'limlar yig‘indi, ularning tarkibi va o'zaro aloqa shakllari tashkilot yoki korxonaning tashkiliy tuzilishini tashkil etadi. Korxona bo'linmalari, qismlari, bo'limlari, sexlari, markazlari o'zining aniq belgilangan vazifalariga ega. Har bir tashkilot yoki korxona o'ziga xos (sex va sexsiz korpus va filial tuzilishi) tashkiliy tuzilmaga egadir. Bu tuzilish ko'pgina omillarga (texnologiya, tashkilotning joylanishi, quvvati, faoliyati, xodimlarning tashkilotga munosabatlari, muhitning o'zgaruvchanligi, ta'minlanish va hokazolar) bog‘liq.. Tashkilotni boshqarishning tashkiliy tuzilmasi - bu tizimning turli bosqichi (pog‘onasi)da joylashgan va tashkilotning ishlab chiqarish (xizmat ko'rsatish) tuzilmasi sifatida faoliyat ko'rsatishini ta'minlaydigan o'zaro bog‘liq boshqaruv organlarining yig‘indisidir. Tashkilotni boshqarish tuzilmasi nisbatan alohida qismlarga - boshqaruv organlari (bo'linmalar, bo'limlar, byurolar, sexlar, qismlar, markazlar, filiallar, kichik korxonalar, ayrim rahbarlar)ga bo'linuvchi boshqaruv apparati (shtabi) dan iboratdir. Tashkilot ichidagi boshqarish ishlab chiqarishni tashkil etish pog‘onalariga mos boshqaruv bosqichlarining bo'lishini taqozo etadi. Har bir pog‘ona navbatdagi, yuqori pog‘onaga bo'ysunib, o'ziga xos «qavatlar»dan iborat bo'lgan boshqaruv «ierarxiya»si yuzaga keladi. Tashkilotni boshqarishning quyidagi asosiy tashkiliy tuzilmalari ma'lum: chiziqli vakolat, chiziqli-shtabli vakolat, funksional va matritsali (mahsulot bo'yicha). Bu turdagi vakolatlarning har biri o'z afzalliklari va kamchiliklariga ega. Tashkiliy tuzilmaga ko'ra eng oddiysi chiziqli vakolatli boshqarishda. Bunda boshqarishning hamma vazifalari bo'linma menejeriga topshirilgan barcha quyi rahbarlar va ishlab chiqarish bo'g‘inlari unga bo'ysunadi. Rahbarlikning yagona vertikal chizig‘i va bo'ysunuvchilarga ta'sir ko'rsatishning to'g‘ridan-to'g‘ri yo'li ochiladi. Bu hol bir-biriga zid va chalkash topshiriqlar bo'lishi hollarini kamaytiradi, yakka boshchilikni va shaxsiy javobgarlikni mustahkamlaydi. Bu toifa tuzilishning afzalligi uning oddiyligi, puxtaligi va tejamliligidadir. Shunday
bo'lsada, uning katta kamchiligi bor: agar rahbar muayyan vazifalarni bajarishda ixtisoslashtirilgan bo'limlarning yordamisiz ish ko'rsa, u universal mutaxassis bo'lolmaydi va ishlab chiqarish (xizmat ko'rsatish) faoliyatining hamma tomonlarini qamrab ololmaydi. Ishlab chiqarishning tobora murakkablashib, ko'lamining kengayib borishi boshqarish vazifalarini differensiyalashtirish (tabaqalashtirish)ni talab qiladi, boshqarishning chiziqli-shtab tuzilmasi tashkil etiladi. Chiziq rahbarlari ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyatining hamma tomonlarini qamray olmaganliklari sababli boshqaruv organlari tuziladi, ishlab chiqarishning borishini rejalashtirishni hisobga olish va nazorat qilish uchun, ishning ahvolini o‘rganish va tegishli yechimlar qabul qilish uchun mutaxassislar jalb qilinadi. Lekin bu mutaxassislar yechim qabul qilish va ishlab chiqarish natijalari uchun tug‘ridan-tug‘ri javobgar emaslar. Chiziqli-shtab tuzilmasi rejalashtirish, hisobga olish, nazorat qilish masalalarini yanada malakaliroq, hal qilish imkonini beradi, lekin yechim qabul qilish paytida chiziq rahbarlarining ishini bajarish xavfini tug‘diradi. Funksional tuzilmada rahbarlar faoliyatning muayyan bir sohasiga ixtisoslashadilar va tegishli funksiyani amalga oshirish uchun javob beradilar. Funksional bulimlar boshliqlarining har biri o‘z kompetensiyasiga taalluqli masalalar bo‘yicha ishlab chiqarish bo‘linmalariga bevosita buyruq beradi. Bu tuzilmaning asosiy afzalligi shundaki, bunda mutaxassislar ishlab chiqarishga bevosita ta'sir ko‘rsata oladilar, boshqaruvni ixtisoslashtirish darajasi yuksak bo‘ladi hamda qabul qilinadigan yechimlar yaxshilab ishlab chiqiladi va asoslanadi. Funksional tuzilma ko‘rsatmalar beriladigan ko‘pdan-ko‘p bo‘limlar, chiziqlar yoki kanallar bo‘lishini taqazo etadi. Bu esa uning asosiy kamchiligidir. Chiziqli, chiziqli-shtab va funksional tuzilma unsurlarini uyg‘unlashtirilgan boshqaruv tuzilmasi amalda keng qo'llaniladi. Hozirgi vaqtda chiziqli va funksional tizimlarning hamma ijobiy jihatlarining sintezi bo'lgan chizikli-funksional boshqaruv tuzilmasi eng keng tarqalgan. «Mahsulot buyicha» (yoki qolipli tuzilma) buyicha boshqarish tuzilmasi ancha murakkab bo‘lib, u ishlab chiqarishni boshqarishning avtomatlashtirish tuzilmasi
(ASUP) sharoitidagi an'anaviy chiziqli-funksional tizimning rivojlangan shaklidir. Bu tuzilma korxonada gorizontal aloqalarni yo‘lga qo‘yishi va ularni axborot texnologiyalari yordamida murakkab buyurtmalarni bajaruvchi turli xil korxonalar faoliyati bilan bog‘lashi, texnika sohasida yo‘qori malakali xizmat ko‘rsatishni va ekspertizani ta'minlashi lozim. Yo‘qorida qayd qilingan korxonani boshqarishning asosiy tashkiliy tuzilmalari o'quvchi tasavvuriga qulaylik maqsadida ularning sxematik ifodalari keltirilgan. Korxona qancha
bo‘lim, bo‘linma, byuroga bo'linmasini (departamentalizasiyalash), uning markaziy bug‘ini korxona menejmenti yoki rahbaridir. Rahbar tashkilot faoliyatining asosiy, eng muhim masalalarini hal qilayotganda boshqaruv va ishlab chiqarish bo'linmalarining boshqarish hamda ularga rahbarlik qilishning ayrim vazifalari buyicha o‘z o‘rinbosarlariga vazifalar taqsimlaydi va ularga tegishli huquqlar beradi. Avtotransport korxonalarida quyidagi boshqarmalar yoki o‘rinbosarlar bo‘lgani maqsadga muvofiq: shaxsni boshqarish boshqarmasi; iqtisodiy boshqarma; texnik vositalarni boshqarish boshqarmasi. Shaxsni boshqarish boshqarmasi xodimlar bo'limi, yuridik va sertifikasiyalash bo‘limi, mehnatni muhofaza qilish, texnika va harakat xavfsizligi, mehnat bo'limi va ish haqi, sotsiolog va psixolog, ma'muriy- xo'jalik qismi, kichik xizmat ko‘rsatish xodimlari, kasaba va yoshlar uyushmalari, kasbiy tayyorlov va shu kabilar yordamida faoliyat ko‘rsatadi. Iqtisodiy boshqarma marketing bo'limi, buxgalteriya, avto kolonnalar, tijorat bo'limi, reja bo'limi, tashqi iqtisodiy aloqa, mehnat, xodimlar, qurilish, ta'minotlar buyicha iqtisod, audit, standartlash, sifatni boshqarish va shu kabilardan iborat bo'ladi. Texnik vositalarni boshqarish boshqarmasi barcha ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqarish texnik bo'limi, avtomobillarni ta'mirlash ustaxonasi, bosh mexanik bo'limi, texnik ma'lumot bo'limi, texnik nazorat bo'limi, ishlab chiqarish qismlari, ishlab chiqarishni markaziy boshqarish va shu kabilarga rahbarlik qiladi.
|
