O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo – texnologiya instituti

Qurilmaning texnologik parametrlari

Kuvvati, tm^3/h			900-1000
Qurilmaga kiraetgan bosimi,MRa	gazning	5,4-6,0
Qurilmaga kiraetgan temperaturasi,ºS	gazning	40-50
Xar bir adsorberga adsorbentning miqdori,kg	yuklangan	1000
Jaraenlarning borish vaqti,soat
Adsorbstiya jaraeni	Regenirastiya jaraeni			Sovutish jaraeni
12	6			6
Jaraenlarning borish teperaturasi,ºC
40-50	320-350			50-55

Tozalangan gshazning asosiy xarakteristikasi

Gazning tarkibi	Formulasi	Ulchov birligi	Kiymati
Azot va vodorod	N2 + H2	xajmiy ulushi %	0,73
Metan	CH4	xajmiy ulushi %	91,22
Etan	C2H6	xajmiy ulushi %	4,16
Propan	C3 H8	xajmiy ulushi %	0,37
Butan	^C4 ^H10	xajmiy ulushi %	0,27
Uglevodorodlar	^C5+va undan yukori	xajmiy ulushi %	0,22
Kabonat angidrid	CO2	xajmiy ulushi %	2,53
Vodorod sulfid	H2S	10^-3 g/m^3	20

Tabiiy gaz adsorbsiya

Н₂S

1 2 3 ⁴

Tozalangan gaz

Desorbsiya

.1-rasm. Tabiiy gazni H₂S dan adsorbsiya usuli bilan tozalash qurilmasini sxemasi.

Absorbsiya ‘ = 5,5 M’a t = 25-40⁰C da olib boriladi. Xar bir reaktorga 75 tonna seolit solinadi.

Adsorbsiya – usulida tabiiy gazda 1% gacha H₂S bo’lganda qo’llaniladi.

Gaz tarkibidagi nordon komponentlar miqdorini tajribada aniqlash

Gaz tarkibidagi vodorod sulfid va merkaptanlarni aniqlash tajriba qurilmasi.

Tahlil uchun kerakli jihozlar:kolbalar, Dreksel sklyankasi, byuretka, pipetka, gaz o’lchagich, o’lchovchi tsilindr, manometr, tubusli sklyanka, termometr.

Kerakli reaktivlar: CdCl₂kadmiy xlorid, Cd(CH₃COO)₂ kadmiy sirkasi, yod 0,1n li, kraxmal 0,5 % li eritma, 10n li natriy tiosulfati eritmasi.

Qurilmani yig’ish va ishga tayyorlash: Naylar va quvurlar tizimida mavjud gazlarni siqib chiqarish va tahlilni aniqlik darajasini oshirish maqsadida tadqiq qilinishi lozim bo’lgan gaz quvuri 2-3 marta ochib – yopilpdi, so’ngra quyidagi ketma-ketlikda jixozlar ulanadi:

2.2-rasm Gaz tarkibidagivodorod sulfid va merkaptanlarnianiqlash qurilmasi sxemasi.

1 – Dreksel sklyankasi; 2 – tubusli sklyanka; 3 – manometr; 4 – termometr; 5 – o’lchovchi tsilindr; 6,7 – shisha jo’mraklar.

Tahlil uchun H₂S va RSH olish: 1-3- Dreksel sklyankasiga kadmiy xloridning 30%li eritmasidan 50 ml. quyiladi. Kadmiy xloridga asosan H₂S yuttiriladi. Oxirgi Dreksel sklyankasiga kadmiy sirkasining 0,3%li eritmasidan 50 ml. quyiladi va bu eritmadan RSHni yuttirish maqsadida foydalaniladi. Yuttirilish jarayoni to’q sariq rangga qadar amalga oshiriladi. Gaz ulchagich ko’rsatgich qayd qilib olinadi.

Titrlash jarayoni va tahlili: Oxirgi Dreksel sklyankasidagi kadmiy sirkasiga yutlgan RSH kolbaga olinadi va titrlashlash amalga oshiriladi. Titrlovchi reagent sifatida natriy tiosulfatning 10%li eritmasi qo’llaniladi. Byuretka natriy tiosulfat erimasi bilan to’ldiriladi. Kolbadagi kadmiy sirkasiga yutlgan RSH aralashmasiga 0,1n liyod eritmasidan 10 ml. quyiladi. Aralashma qo’ng’ir jigar tusga kiradi, so’ngra aralashma byuretka ostiga tomchi holatda natriy tiosulfat erimasi bilan och sariq (limon rangli) tusga kirgunga qadar titrlanadi, so’ngra aralashmaga kraxmalning 0,5 % li eritmasidan6 ml. quyiladi. Aralashmaning rangi qo’ng’ir binafsha tusga kiradi. So’ngra aralashma och (shaffof) rangga kirgunga qadar titrlanadi. Byuretkadagi ko’rsatgich qayd qilib olinadi va ushbu titrlash jarayoni “ishchi aralashma” deb nomlanadi.

So’ngra bu jarayonni “bo’sh aralashma” bilan davom ettiriladi. Buning uchun kolbaga kadmiy sirkasining 0,3%li eritmasidan 50 ml. quyiladi va titrlashlash amalga oshiriladi. Titrlovchi reagent sifatida natriy tiosulfatning 10%li eritmasi qo’llaniladi. Byuretka natriy tiosulfat erimasi bilan to’ldiriladi. Kolbadagikadmiy sirkasiga ustiga 0,1n liyod eritmasidan 10 ml. quyiladi. Aralashma qo’ng’ir jigar tusga kiradi, so’ngra aralashma byuretka ostiga tomchi holatda natriy tiosulfat erimasi bilan och sariq (limon rangli) tusga kirgunga qadar titrlanadi, so’ngra aralashmaga kraxmalning 0,5 % li eritmasidan6 ml. quyiladi. Aralashmaning rangi qo’ng’ir binafsha tusga kiradi. So’ngra aralashma och (shaffof) rangga kirgunga qadar titrlanadi. Byuretkadagi ko’rsatgich qayd qilib olinadi va ushbu titrlash jarayoni “bo’sh aralashma” deb nomlanadi.

Hisoblash: Olingan qaydlarni quyidagi formulaga asoslanib hisoblash amalga oshiriladi:

Bu yerda: Ia - byuretkadagi “ishchi aralashma” ko’rsatgichi, Ba - byuretkadagi “bo’sh aralashma” ko’rsatgichi, 0,1 - yodning normalliligi, 17 – kadmiy sirkasiga RSHning yutinishi mumkin bo’lgan maksimum qiymati, V – gaz o’lchagichdagi qo’rsatgich.

Gaz tarkibidagi oltingugurt (IV) oksidini aniqlash tajriba qurilmasi

Tahlil qilinayotgan gaz aralashmasi titrlangan yod eritmasi solingan yutuvchi qurilma orqali o’tkazsak sulfat kislota hosil bo’ladi.

SO₂ + I₂ + 2H₂O = H₂SO₄ +2HI

Uchuvchan yodning yo’qolishini oldini olish uchun yutuvchi qurilmaga kraxmal eritmasi quyiladi. O’tkazilgan gaz hajmini va sarflangan yod eritmasi miqdorini bilgan holda SO₂miqdorini hisoblab topish mumkin.

Kerakli reaktivlar:

1. 
   Yod, 0,1 n li titrlangan eritma;
   
2. 
   Kraxmal, 0,5 % li eritma.
   

Qurilmaning yozuvi va uni ishga tayyorlash: Tajriba quyidagi rasmda ko’rsatilgan qurilmada amalga oshiriladi. Qurilma 250 ml sig’imli yutuvchi Drektsil sklyankasi 1va jo’mrak 7 dan tashqil toptan. Yutuvchi sklyanka bir tomondan gaz manbasiga ikkinmi tomondan yon tubusga ega bo’lgan sklyanka 2 ning yuqori tiqiniga monometr 3 va termometr 4 o’rnatilgan. Yonaki tubus tiqiniga esa jo’mrak 6 bilan jihozlangan quyilish nayi o’rnatilgan bo’lib ish mobaynida uning tagiga o’lchagich tsilindr 5 qo’yiladi.

2.3-rasm SO₂ni aniqlash qurilmasi sxemasi.

1 – Dreksel sklyankasi; 2 – tubusli sklyanka; 3 – manometr; 4 – termometr; 5

– o’lchovchi tsilindr; 6,7 – shisha jo’mraklar.

Aniqlash usuli: Yutuvchi sklyanka1 ga 5 ml kraxmal eritmasi va ochiq havo rang hosil bo’lgunicha bir necha tomchi yod quyiladi. SHundan keyin yo’tgichga (sklyanka) 10 ml 0,1 n yod eritmasi quyiladi. Bu paytda eritma rangi ko’k binafsha rangga kiradi. Qurilmaga gaz manbasi ulanadi va jo’mraklar 6,7 bir sekundda 2-4 pufakcha hosil qilish tezligi bilan o’tayotgan gazni rostlab turadi. Gaz eritma rangi ko’k binafshadan past havo rangga o’tgunga qadar yuboriladi. Bu vaqtda jo’mrak 7 berkitiladi va jo’mrak 6 orqali o’tayotgan suvning tsilidr 5 ga oqib tugashi qutiladi hamda bu jo’mrak ham berkitiladi. TSilindrga oqib tushgan suv hajmi o’lchanadi, temperatura belgilanadi, gaz bosimi va barometrik bosim ham aniqlanadi. O’tkazilgan gaz hajmi tarkibidan SO₂ miqdori quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

X = 0,0032 • 10 = 0,032 g

Bu yerda: 0,0032 – 1 ml 0,1 n li yod eritmasiga ekvivalent SO₂miqdori, gr; 10 – 0,1 n yod eritmasi hajmi, ml;

SO₂ning hajmiy ulushdagi miqdori:

_{y } X  21,89 1000100 _

64(V₀ 10,95)

34203,1 X

(V₀ 10,95)

haj, %

Bu yerda: 21,89 – normal sharoitdagi 1 g SO₂molekulasi hajmi, ml; 64 – SO₂ning molekulyar og’irligi.

^V0 – normal sharoitga o’tkazilgan oqib o’tgan gaz hajmi, ml;
10,95 – 10 ml 0,1 n li yod eritmasi yo’tgan SO₂ hajmi.

1. Mehnat muhofazasi.

Texnologik qurilma va apparatlar ishlayotgan vaqtda extiyot choralarini ko’rish kerak bo’ladi.

Qurilma xududiga kirishdan oldin texnika xavsizligi koidalarini yaxshi urganib olish kerak bo’ladi.

Aks xolda texnika xavsizligini bilmaslik, qurilma yonida uxlab kolish, sigaret chekish yomon okibatlarga olib keladi. Qurilma xududiga temir kokilgan oyok kiyimi bilan kirish, maxsus kiyim va bosh kiyimsiz kirish kat’yan ta’kiklanadi.

Ayrim texnika xavsizligi koidalariga rioya kilmaslik natijasida uchkun chikib ketishi va Yong’in chikishiga olib kelishi mumkin va undan tashkari ishchilarning birgina exxtiyotsizligi natijasida bosim olib ketishi, xaroratning kerakli normada bo’lmasligi, xom-ashyo kirish rejimining buzilishi portlash va boshka salbiy xolatlarga olib kelishi mumkin.

Reaktorlarni tozalash vaqtida uning ichiga tushishdan oldin belda arkon va gazdan ximoyalovchni jixozlarni kiyib olish kerak bo’ladi. Ximoyalovchi jixozlarga protivogaz misol bula oladi. Protivogazlarning turli sharoitlarda turli xil turlari kullaniladi. Masalan, BNQIZ da SIZO – maxsus ximoyalovchi kiyim: Ular 2 turga bo’linadi.

1. 
   PPFM – sanoatda ishlatiluvchi mukammallashtirilgan fil’trlovchi protivogaz.
   
2. 
   PSh – ximoyalangan protivogaz.
   

PPFM – bitta yutuvchi element bilan bulsa quyidagi elementlar bo’ladi. 1.-maska. (yuz nikobi).

2. – quti (bitta yutuvchi element). 3).- sumka: 4- Pasport: 5- Birka. PPFM ning 2 turining tuzilishi:

1-maska;

2.- Gofrirlangan trubka (qovurg’ali shlang.); 3- Qutilar; 4- fil’tr; 5- sumka;

6- Pasport; 7- Birka.

FP qutilarining xam bir necha turlari bor. Markalari rangi ishlash vaqti.

“ A» + A» jigarrang 60 min + 120. K D + kulrang 35 min + 70.

V + V sarik rang 60 min + 120.

Quti A ( jigar rang ) – Uglevodorod gazlaridan, benzin bugi, propan, bo’tgan gazlaridan ximoya kiladi.

KD ( kulrang ) – N2 S va xlor ( va oltin gugurt ) gazidan saklaydi.

«V» ( sarik rang) – xlor va oltin gugurt gazlaridan saklaydi. Fil’trlar chang va namdan saklaydi.

Protivogazlar – 30 s dan + 50 s gacha xaroratda ishlash kobiliyatiga ega bo’ladi.

Nikoblar 5 ta razmerga bo’linadi. O; 1; 2; 3; 4;

R O – 63 sm.

R 1- 63,5 – 65,5sm.

R 2- 66,5 – 680sm.

R 3- 68,5- 70,5 sm.

R 4 – 71 - sm.

Xavo tarkibidagi kislorod ( O₂ ) ning miqdori 20% gacha bulgan takdirda, zaxarli gazlar o,5 % ni tashkil kilsa fil’tirlovchi protivogazlar ishlatiladi.

Xavo tarkibidagi kislorodning miqdori 20% dan kam bulsa va zaxarli gazlar 0,5 dan ortgan bulsa ximoyalangan protivogazlar ishlatiladi.

Ximoyalangan protivogazlar insonni yuzi, ko’rish, nafas olish organlarini ximoya qilish maksadida ishlatiladi.

Ximoyalangan protivogazlar: P Sh – 1 va PSh- 2 lardir.

PSh ning tuzilishi quyidagicha bo’ladi.

1. 
   Maska
   
2. 
   qovurg’ali shlang ( 10 m )
   
3. 
   xomut ( boglagich )
   
4. 
   Elka rement.
   
5. 
   aloqa beruvchi va kutkaruvchi arkon.
   
6. 
   bel kamari.
   
7. 
   10 m lik shlang.
   
8. 
   shlang fil’tri.
   
9. 
   kozik; 10 – maxsus xalta; 11- Pasport.
   

PSh lar bilan ishlaganda gazga xavfli zonaning rodiusiga e’tibor berish kerak.

Xavfli zonaga kirganda PSh shlangi eng uzun nuktaga etarli kilib hisobga olinadi. Ishchi zona radiusiga 10 metrli PSh -2 shlangi kichiklik kilsa, 20 metrli PSh- 2 shlangi ishlatiladi. Bu PSh -1 larda ishlash uchun kamida 2 kishi bulishi kerak.

Biri ishlovchi, biri nazoratchi.

Ish vaqtida 30 minut ishlab, 30 minut dam olish kerak. Psh -2 da ishlash uchun kamida 3 kishi bulishi kerak. Protivogazlarni 2 xil tekshiramiz.

1. 
   Kuzatish yuli bilan;
   
2. 
   Asboblar yordamida.
   

Psh – 2 ning Psh-1 dan farki: xavo etkazib beruvchi qurilmasining borligi bilan fark kiladi.

« PDK – ruxsat etilgan konstentrastiya miqdori, oltingugurt gazi- 10 mg % M3. Uglevodorod gazi + oltin gugurt gazi aralashmasi – 3 mg% M3

Xlor gazi - 1 mg% M3 Dietilenglikol - 0, 2 mg % M3

« PVK» - Portlash konstentrastiyasi miqdori. Oltingugurt gazi 4,3 – 45,5% xajmda.

18 yoshdagi kam bo’lmagan, medistina ko’rigidan o’tgan maxsus o’quv kursini tugatgan, imtixon topshirgan va mustaqil ishlashga ruxsat olgan kishilarga protivogaz bilan ishlashga ruxsat beriladi.

XULOSA

Menning bitiruv malakaviy ishim “Adsorbsiya usuli bilan gazdan H₂S tozalash. Quvvati 300000 t/y. Adsorberni hisoblash

” mavzusida bo’lib bunda men uglevodorod gazlarlarini adsorbtsion tozalash jarayoni tahlili va adsorberni texnologik hisoblash hamda mehanik hisoblash ishlarini olib bordim.

Bitiruv ishi quyidagicha tarkibga ega:

Kirish - bunda men O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016- yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan vazirlar mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi mazmun va moxiyati, o‘zbekiston gaz konlarini o‘zlashtirishning yangi bosqichi, “O‘zbekneftgaz” milliy xolding kompaniyasi rossiyaning «Lukoyl» neft kompaniyasi bilan hamkorlikda “Qandim-havzak-shodi-qo‘ng‘irot” mahsulotini taqsimlash to‘g‘risidagi bitim doirasida qandim gazkondensat konlari guruhini o‘zlashtirish loyihasini amalga oshirilishi, Qqandim gazni qayta ishlash majmuasi tarkibiga yiliga 8,1 milliard kub metr tabiiy gazni qayta ishlash quvvatiga ega zavod ekanligi, shuningdek, 114 qazish qudug‘i, 11 maxsus maydon va 4 yig‘uv punktini o‘z ichiga olgan tabiiy gazni to‘plash tizimi kirishi. Bundan tashqari, 370 kilometr gaz quvuri, 160 kilometr avtomobil yo‘li qurish rejalashtirilganligi. Majmua va infratuzilma obyektlarini barpo etishga 7 mingga yaqin kishi jalb etilishi borasidagi ishlarni amalga oshirishda neft-gazkimyo sanoatidagi o’rni va mohiyatini yoritib yozdim.

Texnik qism - bu qismda men: gaz qonunlari, gaz holati uchun Boyl-Moriott qonuni, Gey-Lyussak va Sharlning hajmiy nisbatlar qonuni, Avogadro qonuni, uglevodorodli tabiiy gazlar xaraktersitikasi, adsorbsiya jarayoni, adsorbentlarning turlari va ulaming xossalari, adsorberlar va ularning turlari, adsorbstiya jarayonini tashkil etish usullari va desorbsiya jarayonlarini o’rgandim.

Texnologik qism - bu qism ishning asosiy qismi bo’lib, unda men asosan: gazlarni guruhlanishi va ularni qayta ishlashga tayyorlash, gaz gidratlari, gazni qayta ishlash zavodlaridagi asosiy texnologik jarayonlar tavsifi, gazlarni adsorbsiya usuli bilan tozalash, gazlarni adsorbstion tozalash qurilmasi texnologik sxemasi yozuvi, qurilmaning texnologik parametrlari, tozalangan gshazning asosiy xarakteristikasi, gaz tarkibidagi nordon komponentlar miqdorini tajribadaaniqlash, gaz tarkibidagi vodorod sulfid va merkaptanlarni aniqlash tajriba qurilmasi, gaz tarkibidagi oltingugurt (IV) oksidini aniqlash tajriba qurilmasi tajribani o’tkazish ishlarini o’rgandim.

Hisoblash qismi - bu qismda men. asosiy jarayonda qo’llaniladigan jixozning texnologik hisoblashda: Optimal ish rejimini ta’minlaydigan asosiy o’lchamlarini aniqlash. Buning uchun qayta ishlanadigan materiallarning modda oqimlari, energiya sarfi aniqlash va mexanik hisoblashda: Jarayonlar borishi uchun loyihalanadigan joxoz unga ta’sir qiluvchi parametrlar, temperatura, bosim va muhitning fizik-kimyoviy xossalari asosiy ishchi parametrlarini hisoblash ishlarni amalga oshirdim.

Hayot faoliyati xavfsizligi qismi - bu erda esa men texnologik tizimdan foydalanishda rioya qilinishi kerak bo’lgan barcha texnika xavfsizligi qoidalarini, yong’in xavfsizligi chora-tadbirlari, shuningdek ishchi-xodimlarning mehnati muxofazasi to’g’risidagi barcha tegishli chora-tadbirlar to’g’risida ma’lumotlarga ega bo’ldim.

Bu ish yuqorida keltirilgan qismlardan iborat bo’lib, jarayoni to’g’risidagi deyarli barcha ma’lumot va yangiliklar to’liq yoritilgan. Bu ishni bajarish mobaynida men ko’pgina o’zbek va chet el adabiyotlari bilan tanishib mavzuga tegishli bilim va ko’nikmalarga ega bo’ldim va bu olgan bilimlarim kelajakda amaliyotda tadbiq qilishimga eng asosiy omil bo’ladi deb hisoblayman.

Foydalanilgan adabiyorlar ro’yhati.

1. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan vazirlar mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. 2016-yil 15-yanvar
   
2. 
   Maksumova O.S., Turobjonov S.M. Organik sintez texnologiyasi.-T.: «Fan va texnologiya», 2010, 232 bet.
   
3. 
   Kimyoning maxsus boblari. O’quv qo’llanma Turobjonov S.M., Azimov O.G’., Obidov B.O. – Toshkent: Toshkent davlat texnika universiteti 2006, - 120 b.
   
4. 
   Абалонин Б.Е. Основы химических производств. М., Химия 2001.
   
5. 
   Соколов Р.С. Химическая технология, т. л.,2 -М.: Владос, 2000. - 432 с.
   
6. 
   Тимофеев В.С, Серафимов Л.А. Принципы технологии основного органического и нефтехимического синтеза. М.: «Высшая школа». 2003. -536 с.
   
7. 
   Ismatov A.A., Otakuziev T.A., Ismoilov N.P., Mirzaev F.M. Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi. Buxoro Uzbekiston 2002.
   
8. 
   Sanoat katalizi bo’yicha o’quv qo’llanma. S.M. Turobjonov, A.B.Obidov va boshqalar. Toshkent. TDTU. 2006 yil. 92 bet.
   
9. 
   Yu.J. Salomov, S.A. G’aybullayev va Sayfullayev J. Neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi. Toshkent.: Cho`lpon, 2006 y.
   

10.N.R. Yusupbekov va boshqalar “kimyoviy texnologiyaning asosiy jarayonlari va qurulmalari”, Toshkent 2003.

11.D. Ismatov, SH. Nurullayev, S. Tillayev, A.Ikromov "Neftni qayta ishlash"

- Toshkent.: "Ma'rifat - Madadkor", 2002

12.S.Astanov, H.B.Do‘stov,M.Z.Sharipov, N.N.Dalmuradova “Neft va gaz mahsulotlarining fizik tahlili” Tajriba ishlari to‘plami 2009-yil

13. 
    В.И. Мурин и др. Технология переработки природного газа и конден сата Справоснник: В 2 ч. - M.: OOO "Недра-Бизнестсентр", 2002.-517 с:
    
14. 
    Ланчаков Г.А., Кульков А.Н., Зиберт Г.К. Технологические процессы подготовки природного газа и методы расчета обородования. –М.: ООО "Недра-Бизнестсентр", 2000.-279 с:
    

Internet saytlari

1. 
   www.ziyonet.uz
   
2. 
   www.colibri.ru
   
3. 
   www.bmti.uz
   
4. 
   www.books.econprofi.ru
   
5. 
   www.chem.msu.su.ru
   
6. 
   www.e-lib.uz
   
7. 
   www.chem.msu.su.ru
   
8. 
   www.referat.uz
   
9. 
   www.rusoil.neft/ katalizator/russian/book1 10.www.astu.org/education/institutes 11.www.rusoil.net/russian/science/book1 12.www.licenzirovanie.narod.ru/