Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Vertikal integratsiya 
Vertikal integratsiya - shunday usulki, bu usul yordamida kompaniya texnologik 
zanjirda o’z chiqish bosqichlarini (orqa integratsiya) yoki uning kirish bosqichlarini 
(oldinga integratsiya) tashkil qiladi.(11-rasm). 
11-rasm. Texnologik zanjirning
bosqichlari va vertikal integratsiya yo’nalishlari 
Xom-ashyo 
Butlovchi 
buyumlar 
Dastlabki 
tayyorlov 
Yiђish 
Taqsimot 
Sotish 

---

93 
Integratsiya to’liq va tor bulishi mumkin. Tuliq integratsiyada barcha kirish yoki 
chiqishlar birlashadi. Tor integratsiyaga kompaniyaning kirish elementlarining bir 
qismini sotib olishi va qolganlarini uz kuchlari bilan ishlab chiqarishi misol bula 
oladi. 
Vertikal integratsiyadan foydalanadigan kompaniya odatda uzining asosiy 
dastlabki biznesiga xos raqobatli pozitsiyani kuchaytirish istagi bilan izoxlanadi. 
Bunga quyidagilar sabab buladi: 
- xarajatlardan tejash; 
- integratsiyalanayotgan ishlab chiqarishlarda bozor qiymatidan chetlanish; 
- sifat nazoratini yaxshilash; 
- o’z texnologiyasini ximoyalash. 
Ammo vertikal integratsiyaning salbiy tomonlari xam bor. Ularning ichida eng 
muximi quyidagilardir: 
- ortiqcha xarajatlar; 
- texnologiyalar tez almashgandagi yuqotishlar; 
- talabning mavxum bulgandagi yuqotishlar. 
Agar kompaniyaning tashqi arzon ta’minot manbalari mavjud bulib, uz ishlab 
chiqarishidan foydalansa, vertikal integratsiya xarajatlarni kupaytirib yuborishi 
mumkin. Bu kompaniya ichida raqobatning yuqligi sababli xam yuz berishi mumkin 
bulib, bu uning shu’ba korxonalarini (etkazib beruvchilarni) ishlab chiqarish 
xarajatlarini kamaytirishga undamaydi. 
Texnologiya keskin uzgarganda kompaniyaning eskirgan texnologiyaga 
bog’lanib qolish xavfi vujudga keladi. Talab doimiy bulganda yuqoriroq integratsiya 
darajasi maxsulot ishlab chiqarishni ishonchliroq ximoyalash va muvofiqlashtirishga 
imkon beradi. Talab beqaror va mavxum bulganda vertikal integratsiyada bunday 
muvofiqlashtirish qiyin buladi. Bu boshqaruv qiymatining usishiga olib kelishi 
mumkin. Bunday sharoitlarda tor integratsiya tula integratsiyaga qaraganda 
xavfsizroq bulib chiqishi mumkin. 
Shuni xam qayd qilib utish lozimki, tor integratsiya tula integratsiyaga 
qaraganda xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi. Bu esa ma’lum sharoitlarda 
kompaniyaga vertikal integratsiyani kengaytirishga imkon beradi (12-rasm). 
Ammo, umuman olganda, tor integratsiya boshqaruv xarajatlarini kamaytirishi 
mumkin bulsa-da, u xarajatlarni batamom bartaraf qila olmaydi. 
Kompaniya bunga teskari strategiya sifatida etkazib beruvchilar yoki 
iste’molchilar bilan uzoq muddatli kontraktlardan foydalanishi mumkin. Bunday 
aloqalar kredit majburiyatlardan yoki ishlab chiqarishni rivojlantrishga garov 
investitsiyalardan foydalanishda ayniqsa katta samara beradi. Bu boshqaruv 
xarajatlarini oshirmay turib, vertikal integratsiya samarasiga erishishga imkon beradi. 

---

94