Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

3.4. 
Firmani raqobatbardoshligiga ta’sir etuvchi omillar. 
Agar firma yoki kompaniya o’z raqiblarining xat harakatlarini kuzatib 
bormasa, u ko’zini bog’lab raqobatlashmoqchi bo’lgan hisoblanadi. Xuddi 

---

45 
shaxmatdagadek, raqobat kurashida ham raqibining keyingi yurishini oldindan
ko’ra bilish katta ahamiyatga ega. Agar raqibining keyingi qadamini bilmasa 
kompaniya g’alaba qozona olmaydi. Bu boradagi raqobat kura quyidagi 
yo’nalishlarda olib boriladi: 
Raqiblar strategiyasini anio’lash. Buning uchun raqib kompaniya
faoliyatining asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari, uning bozordagi mavqei, strategik
maqsadlari, raqobat strategiyani o’rganishi zarur. 
Kelajakda 
tarmoqning 
etakchisi 
bo’lish 
yoki 
etakchi 
bo’lgan 
firmalarni 
anio’lash. 
Buning 
uchun 
xar 
bir 
firmaning 
potentsial 
imkoniyatlarini o’rganib ularning ichidan boshqalardan o’zib ketish 
o’qini 
uzib 
bo’lgan 
firmalar 
belgilanadi. 
Kelajakda 
qaysi 
firmalar o’z mavqeini yo’qotadi, qaysi biri etakchi bo’lii 
mumkinligini 
to’g’ri 
belgilash 
firma 
strategiyasini 
tuzishda 
ahamiyat kasb etadi. 
Raqiblarning 
keyingi 
qadamini 
oldindan 
ko’ra 
bilish 
Tajovvuzkor raqib odatda qandaydir yangi strategik qadam qo’yadi. 
O’zining bozordagi mavqeidan qanoatlanadigan firmalar esa amaldagi
strategiyasini saqlab turadi.Omadsiz firmalarnin) ahvoli shu qadar yomon bo’ladi-
ki, oqibatda ular yaxshi o’ylamasdanham hujumga o’tishga majbur bo’ladilar.
Raqibning keyingi qadamini oldindan aytib berish uchun o’sha kompaniyadagi
vaziyatnirahbariyatning kayfiyatini, ularning fikrlash tarzini bilish lozim. Raqib
xaqida axborot yig’ishga qaratilgan (razvedka) faoliyati uning harakatlarini
oldindan bilish va samarali qarshi choralar ko’rish imkonini beradi. 
Muvaffakiyatning asosiy omillari (MAO). Muayyan tarmoqdagi moliyaviy va 
raqobatli muvaffaqiyatning asosiy belgilovchi omillarini aniklash lozim. Ularni 
aniklash - strategiya ishlab chiqishning asosiy yo’nalishlaridan biri sanaladi. Ular 
ya’ni muvaffaqiyatning asosiy omillari strategiyani ishlab chiqishda hal qiluvchi 
vazifani bajarishi mumkin. Biroq muvaffaqiyatning asosiy omillari turli 
tarmokdarda har xil bo’ladi. Odatda bir tarmoqqa shunga o’xshash uch-to’rtta
omil xarakterli bo’lib, ularning bir-ikkitasi eng muhimi bo’lib hisoblanadi va tahlilning 
vazifasi ularni aniklashdan iborat bo’ladi. 
Quyida MAOning turlari va ularning tarkibiy qismlari sanab o’tilgan: 
1. Texnologiyaga bog’liq omillar: 
- ilmiy tadqiqotlar saviyasi; 
- ishlab chiqarish jarayonlarida innovatsiyalarga qodirlik; 
- mahsulotda innovatsiyalarga qodirlik; 
- mazkur 
texnologiyada 
ekspertlarning 
roli. 
2 Ishlab chiqarish bilan bog’liq omillar. 

---

46 
-kam xarajatli ishlab chiqarishning samaradorligi (ishlab chikarish ko’lamidan 
tejash, to’plangan tajriba samarasi); 
-ishlab chiqarish sifati; 
-ishlab chiqarish xarajatlarining kam bo’lishi, kafolatlanadigan xolda 
joylashtirilishi; 
-tegishli malakali ishchi kuchi bilan ta’minlash, yuqori mehnat unumdorligi 
(ayniqsa, ko’p mehnat talab qiladigan sohalarda); 
-arzon loyihalashtirish va texnik ta’minot; 
-ishlab chiqarishning model va o’lchamlarining o’zgarishiga moslashuvchanligi. 
Z. Taqsimlash bilan bogliq omillar: 
-distribyutorlar dilerlarning qudratli tarmog’i; 
-chakana savdodan tushadigan daromadlar extimoli; 
-kompaniyaning o’z tarmog’i; 
- tezkor etkazib berish. 
4. Marketing bilan bog’liq omillar: 
-savdoning yaxshi sinalgan, tekshirilgan usuli; 
-qulay, 
arzon 
servis 
va 
texnik 
xizmat 
ko’rsatish; 
-xarid talablarining muayyan qondirilishi; 
-tovarlar diapazonining kengligi; tijorat san’ati; 
-jozibali dizayn va joylash qrash ; 
-xaridorlar uchun kafolatlar. 
4.Malakaga bog’liq omillar 
- noyob iste’dodlar; 
- sifatni nazorat qilish «nou-xau» si; 
- loyihalash sohasidagi ekspertlar; 
-texnologiya sohasidagi ekspertlar; 
- aniq va sodda reklama qilish qobiliyati; 
- ITTKI bosqichida ishlab chiqarish natijasida yangi mahsulotlarni tahlil qilish 
va ularni tez bozorga olib chiqa olish. 
6. Tashkilotning imkoniyatlariga bog’liq omillar: 
- oliy darajadagi axborot tizimlari; 
-o’zgarib turgan bozor sharoitlariga tez moslasha olish qobiliyati; 
-boshqaruv mahorati va boshqaruv sohasidagi «nou-xau»larning mavjudligi. 
7. MAOning boshqa turlari: 
- ijobiy imidj va obro’; 
- o’zini peshqadam deb his qiliga; 
- qulay joylashuv, 
- xushmuomala va muloyim xizmat ko’rsatish; 
- patent himoyasi; 

---

47 
- umumiy xarajatlarning kamligi. 
Bundan tashqari, tarmoqning jozibadorligiga umumiy baho berish lozim.
(«Menejment asoslari» kursiga qarang) 
Muvaffaqiyatning kalit omillari (M.K.O) raqobatbardosh bo’lish va moliyaviy 
barqarorlikka erishish uchun firma ta’minlashi lozim bo’lgan raqobat
imkoniyatlari va faoliyat natijalaridir. 
M.K.O shunday omillarki, ularga firma aloxida e’tibor berishi kerak, 
chunki ular firmaning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligini belgilab
beradi. Masalan, pivo sanoatida ishlab chiqarish quvvatlarining to’liq bandligini 
ta’minlash shunday omilga kiradi (bu ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytiradi). Muvaffaqiyatning asosiy omillari har bir tarmoqda o’ziga xos 
xususiyatga, ko’rinishga ega bo’ladi. Ayrim tarmoo’larda MKOlar 3-4 ta
bo’lishi mumkin Lekin ularning bir-ikkitisigina hal qiluvchi ahamiyatga ega 
bo’ladi. 
Tarmoq va undagi raqobat tahlili orqali pirovar, tarmoqning jozibadorligi
aniqlanadi. Buning uchun quyidagi ko’rsatkichlar asos qilib olinadi: 
-tarmoqning o’sish imkoniyatlari; 
-harakatlantiruvchi kuchlarning tarmoqqa ijobiy yoki salbiy ta’sir 
ko’rsatishi; 
- tarmoqqa yirik firmalarning kirish (chiqish) imkoniyatlar: 
- talabning barqarorligi; 
- raqobat kuchlari ta’sirining kuchayishi yoki zaiflashishi; 
- tarmoq oldida turgan muammolarning jiddiyligi; 
- tavakkalchilik va noanio’lik darajasi; 
- raqobat natijasida tarmokdagi daromad darajasin: 
pasayishi yoki ko’tarilishi.