Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

4.2 Kompaniyani strategik mavqeini baholashda ichki va tashqi muhit 
tahlili. 
Muhit tahlili odatda strategik boshqaruvning boshlang’ich jarayoni hisoblanadi, 
chunki u firma maqsadlarini aniqlash va harakat strategiyasini ishlab chiqish uchun 
asosni yaratadi. Muhit tahlili uning ikki qismini o’rganilishini ko’zda tutadi: 
Makromuhit. 

---

55 
Ichki muhit. 
Tashki muhit tahlili vositasida rahbariyat tashkilotga nisbatan tashqi omillarni 
firma uchun imkoniyatlar va xavflarni aniqlash maqsadida nazorat qiladi. Havf va 
imkoniyatlarni odatda ettita soxaga bo’lish mumkin. Bu soxalar bo’lib iktisodiyot, 
siyosat, bozor, texnologiya, raqobat, xalqaro vaziyat va ijtimoiy soxalar hisoblanadi 
(2-rasm). 
Iqtisodiyotning joriy va prognozlanayotgan xolati tashkilot maqsadlariga salbiy 
ta’sir ko’rsatishi mumkin. iqtisodiy muhitdagi ba’zi omillar (inflyatsiya va 
deflyatsiya sur’atlari, bandlik darajasi, xalqaro to’lov balansi va boshqalar) doimiy 
tarzda baholanishi lozim. Ushbu omillardan har biri firma uchun yoki havf, yoki 
yangi imkoniyat tug’dirishi mumkin. Biron tashkilot uchun iqtisodiy havf boshqasi 
uchun imkoniyat bo’lishi mumkin. Avtomobillar uchun ehtiyot qismlarni ishlab 
chiqaruvchi tarmoq turg’unlik davrida yaxshi rivojlanadi, chunki bunday davrda 
iste’molchilar yangi avtomobillarni sotib olish o’rniga eskilarini ta’mirlashni afzal 
ko’radilar. 
4.1.rasm.Tashqi muhit omillari. 
Biznes va tadbirkorlik firmalari etakchilarining siyosiy jarayonda aktiv ishtirok 
etish davlat siyosatining tashkilotlar uchun muhimligining aniq ko’rsatkichidir. 
Aniqrog’i, raxbariyat me’yoriy xujjatlarni, uzoq muddatli qo’yilmalarni 
moliyalashtirish uchun xukumatning kreditlarini, ishchi kuchini ishga olish bo’yicha 
cheklovlarni va ssudani olish imkoniyatlarini, shuningdek boshqa mamlakatlarga 
qarshi yo’naltirilgan yoki boshqa davlatlar bilan tuzilgan tariflar va savdo bo’yicha 

---

56 
kelishuvlarni kuzatib borish lozim. Hukumat ishbilarmonlik masalalarida doim va 
aktiv ishtirok etganligi uchun tashkilotlar siyosiy faoliyatni kuzatib borishlari kerak. 
O’zgaruvchan bozor tashki muhiti tashkilotlari uchun doimiy xavotirlanish 
soxasini tashkil etadi. Bozor tashqi muhit tahliliga tashkilotning muvaffaqiyat yoki 
zarar ko’rishiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi ko’p omillar kiradi. Bu omillarga turli 
buyum va xizmatlarning hayot tsikllari, o’zgaruvchan demografik shart-sharoitlar, 
bozorga kirishning osonligi, aholi daromadlarining taqsimlanishi va tarmoqdagi 
raqobat darajasi kiradi. Misol uchun, AQSh va Kanadada aholi turmush darajasining 
oshishi dam olishning yanada afzalroq tovarlariga talabni keltirib chiqadi. Ushbu 
talabni qondirib, «Klab Med» singari firmalar katta rivojga erishdi. 
70-yillarda Elvin Toffler muomalaga «futuroshok-kelajak shoki» terminini 
kiritdi. Toffler «futuroshok»ni individlarga juda qisqa davr ichida juda xaddan 
tashqari katta o’zgarishlarni ta’sir ko’rsatishi oqibatida ulardagi dezfientatsiya va 
buzg’unchilik stressi kabi aniqlaydi. Texnologik tashqi muhitdagi o’zgarishlar 
tashkilotni yutqazuvchi raqobat xolatiga tushirib qo’yishi mumkin. Texnologik tashqi 
muhit tahlili eng kamida ishlab chiqarish texnologiyasidagi o’zgarishlarni, tovar va 
xizmatlarni loyihalashtirishda va taqdim etishda ehmlarni qo’llashni yoki aloqa 
vositalari texnologiyasidagi muvaffaqiyatlar, yutuqlarni hisobga olishi mumkin. 
Hamma tashkilotlar ham tezkor ilmiy-texnik progress ta’siriga tushmaydi. Biroq 
rahbariyat texnologik tashqi muhitdagi qaysi omillar «futuroshok»ning yaralishiga 
olib kelishi mumkinligini aniqlash darkor. Qog’oz paketlarini ishlab chiqaruvchi 
tarmoq doim nisbiy barqarorlikka ega bo’lgan. Lekin oxirgi yillarda plastik paketlarni 
ishlab chiqarish texnologiyasidagi yutuqlar neft bahosining barqarorlashuvi bilan 
birgalikda (plastik buyumlarni ishlab chiqarish neft maxsulotlariga asoslangan) ushbu 
tarmoq uchun ma’lum muammolarni keltirib chiqardi. Ushbu muammolarni xal 
qilishda kog’oz sanoatining yutug’i qisqa davrda keskin o’zgarishlarga uning aks 
ta’sirini ko’zgusi bo’ladi. 
Ko’pchilik yirik firmalar va minglab kichik kompaniyalar xalqaro bozorda 
faoliyat yuritadilar. Raqobat bugun ushbu kengrok muhitdagi o’zgarishlarni doim 
nazorat qilishi va baholashi lozim. Havf va imkoniyatlar xom ashyo materiallariga 
oson ega bulish, mamlakatlarda valyuta kurslari va siyosiy qarorlarning o’zgarishi 
natijasida vujudga kelishi mumkin. 
Firmaning 
umumiy 
strategiyasi 
yoki 
xukumat 
siyosatining 
boshqa 
mamlakatlarga taaluqli bo’lgan qismi kompaniya yoki taromqni himoya qilish yoki 
kengaytirish bo’yicha harakatlarni ko’zda tutishi mumkin. raqobatchilar tomonidan 
tanlangan strategiya oldida firmaning o’z strategiyasi ichki bozorni mustahkamlash, 
xorijiy raqiblardan davlat himoyasini izlash yoki xalqaro aktivlikni kengaytirishga 
yo’naltirilgan bo’lishi mumkin. 

---

57 
Hech qaysi tashkilot o’z raqiblarining mavjud va mumkin bo’lgan aks ta’sirini 
e’tiborga olmasligi mumkin emas. Porter Maykl (professor) raqib degan ob’ekt 
tahlilini rahbariyat javob berishi kerak bo’lgan aniq savollarga ajratadi: «Raqib 
nimaga asoslanib faoliyat yuritmoqda?», «Raqib nima qilyapti?» va «U nima qilishi 
mumkin?» raqib tahlilida to’rt diagnostik unsur mavjud: 1) raqiblar kelajak 
maqsadlarining tahlili; 2) raqiblar joriy strategiyasini baholash; 3) mazkur raqiblar 
faoliyat yuritayotgan tarmoq obzori; 4) raqiblarning kuchli va zaif tomonlarini chuqur 
o’rganish. Rahbariyatga ushbu unsurlarni batafsil o’rganishda yordam berish uchun 
Porter to’rtta oddiy savolni taklif etadi: 
Raqib o’zining hozirgi xolati bilan qoniqadimi? 
Raqib strategiyada qanday mumkin bo’lgan, ehtimoliy o’zgarishlarni amalga 
oshiradi? 
Raqibning zaif tomoni nimada? 
Nima raqib tomonidan eng yirik va samarali javob chora-tadbirlarga olib keladi? 
Ijtimoiy omillar jamiyatning o’zgarayotgan kutishlari, munosabatlarini o’z 
ichiga oladi. Hozirgi kunda muhim omillarga tadbirkorlikka munosabat, jamiyatda 
ayollar va milliy kamchiliklarning o’rni, iste’molchilar manfaatla-rini himoya qilish 
harakati kiradi. Ba’zida aynan ijtimoiy omillar tashkilot uchun eng katta 
muammolarni tug’diradi. Ijtimoiy omillarning o’zgarishlariga samarali aks ta’sir 
ko’rsatish uchun korporatsiyaning o’zi yangi atrof muhitga mos-lashgan xolda 
o’zgarib borishi lozim. 
Tashqi muhit tahlili yordamida tashkilot u mazkur muhitda to’qnashayotgan 
havf va imkoniyatlar ro’yxatini tuzishi mumkin. Ro’yxat omillarning ulushi (mazkur 
tashkilot uchun har bir omilning ahamiyatini o’zgartirishi uchun) va omilning 
tashkilotga ta’sirini baholashni o’z ichiga oladi. 
Ro’yxat tahlilidan keyin rahabariyat tashkilotning kuchli va zaif tomonlarini 
baholashi lozim. Muvaffaqiyatli boshqaruv uchun rahbariyat tashkilotning ichki 
potentsial imkoniyalari va kamchiliklari, shuningdek tashqi muammolari xaqida 
to’liq tasavvurga ega bo’lishi shart. 
Rahbariyat 
to’qnashadigan 
keyingi 
muammo 
bo’lib 
firma 
tashqi 
imkoniyatlardan foydalanishi uchun ichki kuchlarga ega ekanligini, shuningdek 
tashki havflar bilan bog’liq bo’lgan muammolarni murakkablashtirish mumkin 
bo’lgan ichki zaif tomonlarni aniqlash hisoblanadi. Ichki muammolar diagnozi 
amalga oshiriluvchi jarayon boshqaruv tekshiruvi deyiladi. U tashkilotning strategik 
kuchli va zaif tomonlarini aniqlash uchun mo’ljallangan metodik baholashdan iborat. 
Soddalashtirish maqsadida tekshiruvga beshta funktsiya-marketing, moliya 
(buxgalteriya xisobi), operatsiyalar (ishlab chiqarish) inson resurslari, korporatsiya 
madaniyati va tarzini kiritish tavsiya etiladi. 

---

58 
Marketing funktsiyasini tekshirishda tahlil qilish uchun ettita umumiy soxalar 
e’tiborga molik: 
1.Bozor ulushi va raqobatbardoshlik; 
2.Buyumlar assortimentining turli xilligi va sifati; 
3.Bozorning demografik statistikasi; 
4.Bozor tekshiruvlari va yangiliklarni ishlab chiqish; 
5.Mijozlarga sotuvdan oldin va undan keyin xizmat ko’rsatish; 
6.Samarali sotuv, reklama va tovarni bozorga olib kirish; 
7.Foyda. 
Moliyaviy xolat tahlili tashkilotga foyda keltirishi mumkin va strategik 
boshqaruv jarayonining samaradorligini oshirishga yordam berishi mumkin. 
Moliyaviy xolatning batafsil tahlili tashkilotdagi mavjud va potentsial ichki zaif 
tomonlarni, shuningdek tashkilotning raqiblarga nisbatan xolatini kqrsatishi mumkin. 
Moliyaviy faoliyatni o’rganish rahbariyatga uzoq muddatli istiqbolda ichki kuchli va 
zaif tomonlarni ochib berishi mumkin. Masalan, «Teksas Instrulonte» firmasi 1983 
yilda jiddiy moliyaviy qiyinchiliklarga duch keldi. Ammo batafsil tahlil firma aslida 
muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotganini aniqladi. Keyin moliyaviy zona bo’lib 
iste’mol tovarlarga guruhi hisoblangan, lekin u kompaniya tadbirkorlik faoliyatining 
faqat 6% ni tashkil etgan. Ushbu moliyaviy baholash asosida rahbariyat ushbu bo’lib 
moliyaviy faoliyatini yaxshilash maqsadida mablag’larni unga yo’naltirish uchun 
fondlarni qayta taqsimlash qarorini qabul qildi. 
Firmaning uzoq vaqt davomida hayot kechirishi uchun operatsiyalarni 
boshqarish (korxonada ishlab chiqarishni boshqarish)ning uzluksiz tahlili muhim 
ahamiyat kasb etadi. Quyida operatsiyalarni boshqarish funktsiyasining kuchli va zaif 
tomonlarini tekshirishda javob berish zarur bo’lgan ba’zi savollar keltirilgan: 
Biz raqiblarimizga nisbatan o’z tovar yoki xizmatlarimizni pastroq narxda ishlab 
chiqarishimiz mumkinmi? Agar yo’q bo’lsa, u xolda nimaga? 
Biz bitta mol etkazib beruvchi yoki mol etkazib beruvchilarning cheklangan 
soniga bog’liqmizmi? 
Bizning uskuna (quvvat)larimiz zamonaviymi? 
Xaridlar moddiy zaxiralar miqdori va buyurtmani realizatsiya qilish vaqtini 
kamaytirishga mo’ljallanganmi? Kirayotgan materiallar va chiqib ketayotgan 
buyumlar ustidan nazorat qilishning adekvat mexanizmlari mavjudmi? 
Bizning mahsulotimizga davriy tebranishlar ta’sir ko’rsatadi va bu ishchilarni 
vaqtinchalik ishdan bo’shatishga majbur qiladimi? 
Bizning raqiblar xizmat ko’rsata olmaydigan bozorlarga biz xizmat ko’rsata 
olamizmi? 
Biz sifatli nazorat qilish tizimiga egamizmi? 

---

59 
Ishlab chiqarish jarayonini biz qanchalik samarali rejalashtirdik va 
loyihalashtirdik? U yanada yaxshilanishi mumkinmi? 
Tashkilotdagi ko’p muammolarning manbalari oxir-oqibatda insonlarda topilishi 
mumkin. Har qanday tashkilotning inson resurslari funktsiyasining kuchli va zaif 
tomonlarini tekshirganda bir qator masalalar hisobga olinishi lozim. Quyidagi 
jadvalda bugungi kunda tashkilotlar to’qnashayotgan inson resurslari bilan bog’liq 
bo’lgan qator muammolar keltirilgan. 
Ushbu savollarning har birini batafsil ko’rib chiqish orqali rahbariyat potentsial 
zaif sohalarni aniqlashi va muvofik choralarni ko’rishi mumkin. agar rahbariyat 
ushbu keltirilgan savollardan bittasini yoki bir nechtasini e’tiborga olmasa, nima 
bo’lishi mumkin? Misol sifatida «Vametko» firmasini ko’rib chiqamiz. «Vametko» 
ichimliklarni idishlari qo’yish va ularni kinoteatr va turistik muassasalarga etkazib 
berish bo’yicha fabrikalarga ega edi. 1983 yilning oxirida «Vametko» 1mlrd. doll. Ga 
investitsion firma tomonidan sotib olindi. Sotuv sabablari to’g’risida taxminlar ko’p 
bo’lishiga qaramay, birinchi darajali omil bo’lib 50 yil davomida boshqaruv raisi va 
«Vametko» ning asoschisi bo’lgan Mitchell Volfsonning vafot etishi xizmat kildi. 
Volfson o’zini o’rniga hech kimni tayyorlamagan edi va xodimlarning hech biri u 
tomonidan yaratilgan «imperiya»ni boshqara ololmasdi. 
Agar tashkilot malakali xodimlarga va yaxshi asoslangan maqsadlarga ega 
bo’lgan rahbarlarga ega bo’lsa, u holda tashkilot turli alternativ strategiyalarga amal 
qilishi mumkin. Aks holda ushbu zaiflik tashkilotning kelajakdagi faoliyatni havfga 
solish ehtimoli katta. 
Nixoyat, bevosita yuqori rahbariyat javob beruvchi boshqa omillarni ham ajra-
tish mumkin. Ular firma ichki va tashqi holatining normal faoliyatini saqlab turish 
uchun rahbariyat shug’ullanishi lozim bo’lgan muhim masalalarni o’z ichiga oladi. 
Bu noan’anaviy omillar tashkilotning uzoq muddatli istiqbolda muvaf-faqiyatli 
faoliyat uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ularga korporatsiyaning mada-niyati va 
imidji kiradi. Tashkilotdagi atmosfera va iqlim korporatsiya mada-niyati deyiladi. 
Madaniyat tashkilotdagi urf-odatlar, an’analarni aks ettiradi. Rahbariyat bu 
madaniyatdan ma’lum toifadagi xodimlarni jalb qilish va ma’lum turdagi o’zini 
tutishni rag’batlantirish uchun foydalanadi. Korporatsiya imidji xodimlar, mijozlar va 
butun jamoat fikri yordamida yaratuluvchi tasavvurga tegishlidir. Bu taassurot 
mijozlarni ma’lum firmalardan tovarlarni xarid qilishga rag’batlantiradi. 
Firmaning madaniyati va imidji kompaniya obro’si bilan mustahkamlanadi yoki 
susayadi.