Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Nazorat savollari: 
1. 
Firma ishlayotgan tarmoqni qanday ta’riflash mumkin? 
2. 
Firmaning tarmoqdagi ahvoli qanday baholanadi? 

---

87 
3. 
Firmaning tarmoqdagi mavqei va strategik imkoniyatlari o’rtasida qanday 
bog’lanish bor? 
4. 
Xujumkorlik strategiyasini qachon qo’llash lozim? 
5. 
Tarmoqdagi harakatlantiruvchi kuchlarga nimalar kiradi? 
6. 
Firmaning strategik harakatlari deganda nimani tushunasiz? 
7.Firma strategiyasini mavjud sharoitga kuniktirish qanday amalga oshiriladi? 
Tayanch so’z va iboralar: strategik imkoniyatlar, xujumkorlik strategiyasi, 
harakatlantiruvchi kuchlar, sharoitga ko’niktirish. 
 
 
7-MAVZU. DIVERSIFIKATSIYALASHNING KORPORATIV 
STRATEGIYASI. 
 
Reja: 
7.1.Korporatsiyaning o’sishi va rivojlanishi. 
7.2.Yangi tarmoqlarga kirish strategiyasi. 
7.3.Turdosh tarmoqlarga diversiyalash strategiyasi.Noturdosh tarmoqlarga 
diversiyalash strategiyasi. 
7.4.Qisqartirish va tugatish strategiyasi.Qayta tarkiblashtirish strategiyasi. 
7.5.Ko’pmillatli diversiyalash strategiyasi. 
 
7.1.Korporatsiyaning usishi va rivojlanishi. 
Kupchilik kompaniyalar uz faoliyatlarini katta bulmagan tor ixti-sosli korxona 
sifatida maxalliy va xududiy bozorlarga xizmat kursatib boshlaydilar. Boshlangich 
boskichda maxsulot assortimenti katta bulmaydi, uz mablag’lari cheklangan, rakobat 
pozitsiyalari zaif buladi. Kup yosh kompa-niyalar bozordagi ulushini oshirib va 
xaridorlar e’tiborini kozona borib, odatda sotuv xajmlarini oshirishga xarakat 
kiladilar. Narx, sifat, xizmat kursatish va reklama xaridorlar manfaatlariga 
buysundiriladi. 
Keyingi boskichda geografik ekspansiya uchun imkoniyatlar axta-riladi. U 
shunday davomiylikda kechadi: maxalliy, xududiy-milliy-xalkaro bozorlar. 
Bozorlarga kirib borish darajasi rentabellik darajasiga boglik ravishda uzgarib turadi. 
Kompaniya bir tarmokning imkoniyatlaridan foydalanib,daromad olib turar 
ekan,diversiyani amalga oshirishning xech kanday zaruriyati yuk. Lekin, usish 
saloxiyati kiskarib borar ekan boshka soxalar faoliyatiga diversiya kilish strategik 
jixatdan uzini oklaydi yoki tugri buladi. 

---

88 
Bunday strategik imkoniyatlar turlichadir. Kompaniya turdosh tarmok kabi uzi 
uchun butunlay yangi bulgan tarmoqqa xam diversiya kilishi mumkin. Buni katta va 
katta bulmagan xajmlarda amalga oshirish mumkin. 
Biznesning bir turida faoliyat kursatayotgan kompaniyalar uzok yillar 
diversiyasiz amal kilib xavas kilarli natijalarga erishishlari mumkin. Bunga misollar 
kup. Bir soxada kontsentratsiya - jamlanish kator foydali tashkiliy va boshkaruv 
ustunliklariga egadir. Birinchidan, kontsentratsiya «biz kimmiz va nima bilan 
shug’ullanamiz» degan savoldagi mavxumiylikni istisno kiladi. Bunda barcha kuch 
biznesning bir turiga yunaltiriladi va raxbariyatning xatti-xarakatlari boshka 
soxalarga «sochilib ketish» extimoli bulmaydi. 
Ikkinchidan, bir soxada jamlanish jiddiy ragbatlar borligini kuzda tutadi. Ular 
menejerlarni bir dakikalik foyda olishga emas, firmaning tarmoqdagi rakobat 
pozitsiyalarini uzok kelajakda xam mustahkamlashga ragbatlantiradi. 
Boshqa tomondan, bir yunalishda jamlanish, uning xarakatlarini bir tomonga 
yunaltirish kompaniya uchun katta tavakkalchilik bulib xisoblanadi. Obrazli qilib 
aytganda «uning, firmaning barcha tuxumlari bir savatda bo’ladi». 
Sekin o’sayotgan tarmoq sharoitida kuchli kompaniyalar diversiyani boshlash 
uchun nakd pul ortiqchaligidan foydalanish imkoniyatini kurib chikishlari kerak. 
Diversiyani boshlash masalasi kisman kompaniyaning mazkur tarmokda usish 
imkoniyatlariga, kisman uning rakobat pozitsiyalariga bog’liqdir. Firma uzining 
asosiy ustunliklaridan samarali foydalana oladigan soxalarga diversiya kilishi eng 
yaxshi strategiya bulib xisoblanadi. Lekin firma uchun butunlay yangi bulgan 
tarmoklarga diversiyalash, turdosh tarmoklarning birortasiga xam usish istikbollarini 
ta’minlay olmay kolgan takdirda kuzda tutilishi kerak. Shunday kilib, «kachon 
diversiyalash kerak?» degan masalani xal etish, bir tomondan firmaning bozordagi 
rakobat pozitsiyasiga, boshqa tomondan tub tarmokdagi qolgan imkoniyat-lariga
boglikdir. Kompaniyalar diversiyani amalga oshirishlarining anik belgilangan vaqti 
yo’q. 
Kompaniyalar uchun uzoq muddatli daromadni maksimallashtirishning ma’nosi 
shuki, kompaniya odatda uz bozori doirasida narxdagi ustunlik, tabaqalashtirish va 
fokuslanish strategiyalari vositasida yaxshi raqobatlashadi. Ammo bu strategiyalar 
(sotishda va ta’minotda strategik ustunliklarga ega bulish uchun) oldinga va orqaga 
vertikal integratsiyani ham uz ichiga olishi mumkin. Yana bir imkoniyat kompaniya 
faoliyatini diversiyalashdir. 
Kompaniyaning usishi va rivojlanishi odatda uchta asosiy bosqichdan iborat: 
- milliy bozorda yakka biznesga ixtisoslashish; 
- vertikal integratsiya, yoki asosiy biznesdagi eng kuchli pozitsiya tomon global 
ekspansiya; 

---

89 
- erkin resurslarni biznesning boshqa turiga investitsiyalash yuli bilan 
diversiyalash. 
Bularning barchasi kompaniyaning usishiga olib keladi, ammo «diversiyalash 
darajasi» oshgan sari kamayuvchi qaytim «qonuni»ni nazarda tutish kerak. 
Ma’lum bir nuqtadan so’ng ekstensiv diversiyalash, vertikal integratsiya va 
biznesning baynalminallashuvi sarflangan kapital birligiga to’gri keladigan 
daromadlarning kamayishiga olib keladi, chunki kompaniya birinchi navbatda eng 
daromadli qulay imkoniyatlarni amalga oshiradi, so’ngra eng kam daromad 
keltiruvchi imkoniyatlar qoladi, bu esa firmaning o’sish imkoniyatlarini cheklab 
qo’yadi. 
Marginal qo’shimcha 
boshqaruv xarajatlari 
d
1
d
2
d
3
Divertsiyalash 
xarajatlari