O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagi pedagogik kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq markazi

Kosmik magnit maydonlar va plazma: Tabiatdagi moddaning katta qismi plazma shaklida mavjud. Plazma – moddaning qisman yoki to‘liq ionlashgan holatidir. Yulduzlardagi modda temperatura yuqori bo‘lgani uchun ionlashgan holatda bo‘ladi. Yulduzlararo, planetalararo kosmik fazodagi modda asosan gaz holatda bo‘ladi. Quyosh va boshqa yulduzlardan kelgan elektromagnit nurlanish yutilishi natijasida bu gaz ionlashadi. Gaz juda siyrak bo‘lgani uchun rekombinatsiya – neytrallanish jarayoni nihoyatda sekin ketadi, natijada kosmik gaz temperaturasi baland bo‘lmasa ham ionlashgan holatda bo‘ladi.
T abiatdagi plazma magnit maydonda harakatlanadi. Magnit maydonning manbasi planetalarda, yulduzlarda bo‘lishidan tashqari, galaktikalardagi yulduzlararo fazoda ham, hattoki galaktikalararo bepoyon kosmik fazoda ham kuchsiz magnit maydon mavjudligi isbotlangan.
Avvalam bor Erning magnit maydoni haqida qisqacha ma’lumotlar bilan tanishaylik.
kompas strelkalari Erning magnit maydonini sezib, uning qutblarini – janubiy qutbini ( u Erning shimoliy qutbiga yaqin joylashgan) va shimoliy qutbini (u Erning janubiy geografik qutbini yaqinida joylashgan) ko‘rsatadi. Yer sayyorasi ulkan magnit bo‘lib, uning magnit maydoni kompas yordamida qadimdan dengizchilarga bepoyon dengizda to‘g‘ri yo‘l topishga yordam bergan.
Quyoshda esa magnit maydon qutblarining almashinishi nisbatan tez, o‘rtacha 11.5 yilda bir marta ro‘y berar ekan.
Yerning magnit maydoni manbasi nimada? Dastlab magnit maydon Yerning ferromagnit yadrosi bilan tushuntirilgan. Haqiqatan, planetamiz qobig‘ida temir moddasi ko‘p bo‘lib, uning yadrosi asosan temir va nikeldan iborat deb hisoblanadi. Lekin chuqurlik oshgan sari temperatura oshib boradi, 100-200 kilometr chuqurlikdayoq temperatura 1300 k ga etib, kyuri haroratidan oshib ketadi, bunday sharoitda kuchli ferromagnit xossalar yo‘qolib, magnit maydonning kuzatiladigan qiymatlarini tushuntirib bo‘lmaydi. Zamonaviy tasavvurlarga ko‘ra Yerning metall yadrosida aylanma elektr toklar oqib, planeta magnit maydonini yaratadi. Suyuq yadro bilan tashqi mantiyaning aylanishidagi kichik tafovut (bir sutkada 0.12 ), suyuq yadrodagi turbulent harakatlar elektr toklar va magnit maydonni so‘nib qolmasdan, energiya olib turishini ta’minlar ekan.
Y er sirtida magnit maydon induksiyasi Braziliyada eng kichik qiymatga ega bo‘lib, 24 , shimoliy magnit qutbda (Antarktida) maksimal 68 ni tashkil etadi, er sirtiga burchak ostida yo‘nalgan.
Magnit maydonning tashqi qismi magnitosfera deb ataladi va planeta sirtidan 10-12 Yer radiusiga teng masofaga cho‘zilgan (23.2-rasm). Magnitosfera Erning atmosferasidan tashqariga chiqib, o‘n minglab kilometrga davom etadi. Bundan narida Quyoshning magnit maydonidan iborat.
Shunday qilib magnitosfera zarralari ikki magnit qutb orasida harakatlanadi, bu sayohat uchun bir sekund ham etarli bo‘ladi. Zarralar o‘z harakati paytida elektromagnit nurlanish chiqarib, energiyasi kamayib boradi, lekin bu nurlanish energiyasi Yer magnitosferasidagi zarralar uchun juda kichik bo‘ladi. Zaryadli zarralar magnit qutblarga yaqinlashganda Yerning sirtiga nisbatan yaqinlashadi, atmosferaning siyrak yuqori qatlamlaridagi atomlar bilan to‘qnashib, ularni ionlashtiradi. Ionlar neytrallashib (rekombinatsiyalashib), nur chiqaradi. kosmik fazoda yuz-ming kilometr balandlikda vujudga keladigan bunday nurlanish qutb yog‘dusi deb nomlanadigan tabiatning nodir hodisasidir.



Yupiter Quyosh sistemasidagi eng yirik planetalaridan biri bo‘lishidan tashqari, planetalar orasida eng kuchli va o‘lchamlari eng katta magnit maydonga ham egadir. Uning sirtidagi magnit induksiya Yer sirtidagidan 13-14 marta kuchliroqdir. Yupiterning kuchli magnit maydonidagi elektronlarning Larmor harakati paytida nurlanadigan radio to‘lqinlar Yer atrofidagi kosmik kemalarda allaqachon qayd etilgan. Bu nurlanish intensivligining davriy o‘zgarishi (9 soat 55 inut 29,73 sekund) esa bu nurlanish Yupiter bilan bog‘liqligini ko‘rsatib turadi.
Quyosh tojidagi modda zichligi kichik bo‘lgani uchun tojning optik nurlanishi Quyosh diskining nurlanishidan kichik bo‘ladi. Tojni ultrobinafsha va rentgen nurlardagi rasmlarda ko‘rish mumkin. Yorug‘lik nurlarida tojni ko‘rishning dastlabki imkoniyati Quyosh tutilishi hodisasida edi, Quyoshning gardishini Oy to‘sgan paytda tojni ko‘rish mumkin edi. Hozirgi paytda kosmik apparatlardagi teleskoplarda
kosmik fazoda tumanlik deb nomlanadigan obyektlar mavjud. Ularning o‘lchamlari ayrim hollarda galaktikalar o‘lchamlariga tenglashadi. Bu tumanliklar asosan siyrak vodorod gazidan, changdan iborat bo‘ladi. O‘tmishda va kelajakda bunday tumanliklar katta – kichik yulduzlarni hosil qiladigan moddaning manbasidir.
Tumanliklarning ayrim rasmlari ularni shaklidagi assimmmetriyani, gazni fazodagi parallel chiziqlar - magnit maydon chiziqlari bo‘ylab cho‘zilishini ko‘rsatadi. Buni tasdiqlovchi ilmiy rasmlarni masalan N.G.Bochkaryovning “Magnitnie polya v kosmose» kitobida ko‘rish mumkin. Lekin bir jinsli magnit maydonlar faqat yulduzlararo fazoda bo‘lishi mumkin. Yulduzlar va yulduzlar yaqinidagi kompakt tumanliklardagi modda taqsimotiga magnit maydonlar hissa qo‘shadi. Lekin bunday maydonlarning tuzilishi Quyosh magnit maydoni kabi murakkab bo‘lgani uchun, kuzatiladigan modda taqsimotining magnit maydon bilan bog‘liqligini tushunish oson emas.
Kosmik elektrodinamika fanida magnit maydonlar hattokim kosmik bulutlardan yulduzlarni hosil bo‘lishdek global jarayonda ham ahamiyali ekanligi ko‘rsatiladi.