O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
pul oqimlari torisidagi hisobotni tuzish usullari va uni auditorlik
|
26 2-bob. Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni tuzish hamda bu boradagi xorij tajribasi 2.1. Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni bevosita usulda tuzish Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotni tuzishdan maqsad ma'lum bir xo'jalik sub'ektining hisobot davridagi barcha pul oqimini rasmiy ravishda hisobda aks ettirish va foydalanuvchilarga tegishli shakl hamda mazmundagi zaruriy ma'lumotlarni berish hisoblanadi. Ushbu hisobotlarning maqsadi korxonaning faoliyatidagi tpul mablag’lari hara ati bo'yi ha ma'lumot berishdan iborat bo'lib, u foydalanuvchilarning keng guruhiga iqtisodiy qarorlar qabul qilishlari uchun zarurdir. Pul oqimlari to'g’risidagi hisobot xo' ali faoliyati turi hamda ulardagi muomalalari xususiyati va mohiyatiga ko'ra ularni guruhlarga tuzilmaviy birlashtirish natijasi hisoblanadi. Umumlashtirish va tasnif qilish jarayonining yakuniy bosqichi bu turkumlarga ajratilgan juda qisqa axborotni taqdim etishdir. Pul oqimlari to'g’risidagi hisobotning shakllanishi qisqa vaqtda, hisobot davri muomalalari tugagandan so'ng ro'y beradi va korxonadan professional buxgalteriya bilimlari va ko'nikmalaridan tashqari, qo'shimcha ma'lumotlar tuzish (izohlar, tushuntirishlar) ketma-ketligiga rioya qilishni talab qiladi. Yillik moliyaviy hisobot tarkibida “Pul oqimlari to'g’risida”gi hisobotga ham hisobot yilida korxona faoliyatining pul oqimlariga ta'sir ko'rsatgan asosiy omillar bayon etilgan tushuntirish xati ilova qilinishi mumkin. Bu holat zarurat yoki talabga ko'ra bajariladi. Pul oqimlari to'g’risida hisobot yilida bir marotaba to'ldirilib topshiriladi. Mazkur hisobot shaklini to'ldirishda asosiy manbalar bo'lib quyidagilar hisoblanadi: 27 1. Xo' ali yurituv hi sub'e tning pul mablag’lari harakatini hisobga oluvchi 5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700, 5800, 5900- hisobvaraqlarni hisobot davr ma'lumotlari. 2. Pul mablag’lari hisobi buyi ha depozit hisobvaraqlaridan o' hirma, dastlabki hujjatlar, xo'jalikni boshqa tashkilotlar bilan pul tushumi va to'lovlari buyicha o'zaro tekshiruv aktlari va boshqalar. 3. Boshqaruvning sxema asosida pul mablg’laridan foydalanish buyi ha qarori. 4. Pul mablalari hisobini tashkil etish buyicha amaldagi qoidalar, me'yoriy hujjatlar va boshqa ayrim manbalar axboroti. Ushbu manbalar va O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-son buyrugi bilan tasdiqlangan «Moliyaviy hisobot sha llarini to'ldirish buyi ha qoidalar»ga asosan pul oqimi to'g’risidagi hisobot to'ldiriladi va uning tegishli satrlarida quyidagilar aks etadi: «Maxsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishdan elib tushgan pul mablag’lari» satrida sotilgan maxsulot, bajarilgan ishlar va kursatilgan xizmatlar uchun korxonaning bankdagi hisobvaraqlari va kassasiga hisobot davrida kelib tushgan pul mablag’lari summasi ursatiladi. «Material, tovar, ish va xizmatlar u hun mol et azib beruv hilarga to'langan pul mablag’lari» satrida mol et azib beruv hilarga to'langan pul mablag’lari summasi o'rsatiladi. «Xodimlarga va ular nomidan to'langan pul mablag’lari» satrida xodimlarga mehnat ha i sha lidagi to'langan pul mablag’lari, shuningde davlat maqsadli amg’armalariga to'langan mablag’lar summasi, ismoniy shaxslar tomonidan byud etga to'langan daromad solig’i, alimentlar, uy-joy fondiga, xodimlarga berilgan bank kreditlari uchun to'lov, korxonaning xodimlarga ko'rsatiladigan xizmatlarga hak tulashi va kassadan hamda xodimlar bilan va ular nomidan operatsiyalarga to'g’ri eladigan ban hisobvarag'laridan boshqa sarflar va pul mablag’lari xamda ularning e vivalentlarini sarflash bilan bog’liq qolgan sarflar o'rsatiladi. 28 «Operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlari va to'lovlari» satrining hiqim ustunida royalti, turli xil tahdirlashlar, omission yig’imlar va boshqa operatsion faoliyatdan to'langan pul mablag’lari summasi, irim ustunida esa ulardan olingan pul mablag’lari summasi o'rsatiladi. «Jami operatsion faoliyatning sof pul irimi/ hiqimi» satrini irim va hiqim ustunlari buyicha 010, 020, 030, 040 satrlar summalarini qo'shish (ayirish) natijalari ko'rsatiladi. «Asosiy vositalarni sotib olish va sotish» satrining hiqim ustunida maxsulot etkazib beruvchilarga asosiy vositalarni xarid qilganlik uchun to'langan pul mablag’lari summasi, irim ustunida – asosiy vositalarni sotishdan elib tushgan mablag’lar summasi o'rsatiladi. «Nomoddiy a tivlarni sotib olish va sotish» satrini hiqim ustunida ularni xarid qilganlik uchun mahsulot etkazib beruvchilarga to'langan pul mablag’lari summasi, irim ustunida – nomoddiy aktivlarni sotganlik uchun elib tushgan mablag’lar summasi o'rsatiladi. «Uzoq muddatli va qis a muddatli investitsiyalarni sotib olish va sotish» satrining hiqim ustunida qimmatli qog’ozlar va investitsiyalar boshqa dasta larini xarid ilish u hun to'langan pul mablag’lari summasi, irim ustunida esa qimmatli qog’ozlar va investitsiyalar boshqa dastaklarini sotishdan tushum summasi aks ettiriladi. «Investitsiya faoliyatining boshqa pul tushumlari va to'lovlari» satrining chiqim ustunida boshqa investitsion faoliyatga oid to'langan summalar, kirim ustunida esa olingan pul mablag’lari summasi ko'rsatiladi. «Jami investitsion faoliyatning sof pul irimi/ hiqimi» satriining irim va hiqim ustunlarida 060, 070, 080, 090 satrlar yig’indisi o'rsatiladi. «Olingan va to'langan foizlar» satrining irim ustunida olingan foizlar summasi, chiqim ustunida esa to'langan foizlar summasi ko'rsatiladi. «Olingan va to'langan dividendlar» satrini irim ustunida olingan dividendlar summasi, chiqim ustunida to'langan dividendlar summasi ko'rsatiladi. 29 «A tsiyalar hiqarishdan yo i xususiy apital bilan bog’liq bo'lgan boshqa instrumentlardan elgan pul tushumi» satrida hisobot yilida hiqarilgan (sotilgan) a tsiyalar yo i o'z apitali bilan bog’liq boshqa dasta lar u hun a tsiyadorlardan tushgan pul mablag’lari summasi o'rsatiladi. «Xususiy aktsiyalar sotib olingandagi pul to'lovlari» satrida orxonada bo'lgan o'z a tsiyalari u hun, ularni eyingi tarqatish yo i yo’q qilish ma sadida, egalariga to'langan pul mablag’lari summasi o'rsatiladi. «Uzoq va qisqa muddatli reditlar va qarzlar bo'yi ha pul tushumlari va to'lovlari» satrining irim ustunida hisobot davrida elib tushgan reditlar va qarzlar summasi, chiqim ustunida esa ular bo'yicha to'lovlar ko'rsatiladi. «Uzoqmuddatli i ara (moliyaviy lizing) buyi ha pul tushumlari va to'lovlari» satrining chiqim ustunida ijaraga beruvchiga (lizing beruvchiga) to'langan summa, kirim ustunida – ijarachidan (lizing oluvchidan) tushgan summa ko'rsatiladi. «Moliyaviy faoliyatning boshqa pul tushumlari va to'lovlari» satrining chiqim va kirim ustunlarida boshqa moliyaviy faoliyatga oid to'lov va olingan pul mablag’lari summalari o'rsatiladi. «Jami moliyaviy faoliyatning sof pul irimi/ hiqimi» satrining irim va hiqim ustunlarida 110, 120, 130, 140, 150, 160, 170 satrlar summalari yig’indisi ko'rsatiladi. «To'langan daromad (foyda) soligi» satrida shu soliq bo'yi ha to'langan summa ko'rsatiladi. «To'langan boshqa soliqlar» satrida to'langan soliqlar, bo lar va ularga tenglashtirilgan yig’imlar hamda a ratmalar summasi o'rsatiladi, bundan yuqoridagi daromad (foyda) solig’i mustasno bo'ladi. «Jami to'langan soli lar» satrida 190, 200 satrlar yig’indisi o'rsatiladi. «Jami moliyaviy xo' ali faoliyatining sof pul irimi/ hiqimi» satrining irim va hiqim ustunlarida 050, 100, 180, 210 satrlar summasining yig’indisi aks ettiriladi. 30 «Yil boshidagi pul mablag’ari» satrida orxona balansi 320-satri 3- ustuni buyicha kayd etilgan 5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700-hisobvaraqlar koldik summalari ko'rsatiladi. «Yil oxiridagi pul mablag’lari» satrida orxona balansi 320-satri 4- ustunida ko'rsatilgan 5000, 5100, 5200, 5500, 5600, 5700-hisobvaraqlar koldili qayd etiladi. Hisobotning «Chet el valyutada pul mablag’larining hara ati to'g’risida ma'lumot» bo'limida hisobot davrda valyuta pul mablag’larining hara ati O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo'yicha O'zbekitson Respubli asi milliy valyutasida, valyuta mablag’lari qoldig’i esa, hisobot davrining oxirgi sanasiga aks ettiriladi. Ma'lumotnomaning «Yil boshiga oldi » satrida hisobot davr boshiga orxonaning 5200 va 5000 hisobvaraqlarida bo'lgan valyuta mablag’lari summasi ko'rsatiladi. «Kelib tushgan valyuta mablag’lari ami» satrida 261, 262, 263, 264- satrlari buyi ha hisobot davrida tushgan summalar yig’indisi o'rsatiladi. «Sarflangan valyuta mablag’lari, ami» satrida 271, 272, 273-satrlar summasi yih’indisi o'rsatiladi. «Mol et azib beruv hilar va pudrat hilarga to'lovlar» satrida mol-mulkni xarid ilishga sarflangan valyuta mablag’lari summasi, 272 – «Moliyaviy faoliyat buyi ha to'lovlar» satrida moliyaviy faoliyat buyi ha sarflangan valyuta mablag’lari summasi o'rsatiladi. «Boshqa ma sadlar u hun» satrida 271, 272- satrlarda qayd etilmagan valyuta mablag’larini boshqa maqsadlarga bo'lgan sarfi o'rsatiladi. Ma'lumotnomaning «Yil oxiridagi qoldiq» satrida hisobot yili oxirida korxonaning valyuta hisobvaraqlari va kassasida bo'lgan (250Q260-270 satrlar) valyuta mablag’lari summasi o'rsatiladi. Hozirgi kunda iqtisodiyotni barcha sektorlarida pul oqimlarini tahlil etish jarayonlarida ham, pul oqimlarini tahlil etishning ko'proq bevosita usuli qo'llanib kelinmoqda. Bevosita usul - xo'jalik sub'ektlari hisobidagi pul 31 mablag’lari hara atiga asoslangan. Ushbu usulni boshqarish jarayonida qo'llashning zaruriy jihatlarini ifodalash mumkin: - pul mablag’lari irimining asosiy manbalarini va pul Mablag’lari hiqimining asosiy yo'nalishlarini o'rsatib berish; - joriy ma buriyatlar bo'yi ha to'lash u hun pul mablag’larini etarliligi yuzasidan tezkor xulosalar qilish; - hisobot davriga pul tushumlari bilan mahsulot sotish ha mini o'zaro bog’liqligini o'rnatish ( o'rsatib berish); - olingan ma'lumotlarda pul oqimlarini bashoratlash uchun foydalanish; - barcha pul mablag’larining irimi va sarflashga yo'naltirilgan pul mablag’larini nazorat qilib borish. Uzoq muddatli kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, bevosita usul korxonaning likvidligini va to'lov qobiliyatini baholashga imkon beradi. Ushbu usulning asosiy am hiligi olingan moliyaviy nati alar (foyda) bilan pul mablag’lari ha mining o'zaro bog’liqligini o'rsatib bera olmaydi. Pul oqimlarini bevosita usul bo'yicha tahlil qilish va o'rganish orxonalarda pul mablag’larining hara atini har bir faoliyat turi bo'yi ha alohida-alohida ko'rib chiqish imkoniyatini beradi. Taklif qilinayotgan bevosita usul bo'yi ha orxonaning pul oqimlari to'g’risidagi hisobotini quyidagi ko'rinishda o'rganib chiqamiz. 2-jadval Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|