O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti “Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti” kafedrasi
Download 0.61 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiyot nariyasi(1)
|
5.2. B оzоr turlаri
Sub’ekt lar mavqei jixatdan bozor
Erkin bozor Oligapolistik bozor Monopollashgan bozor
Monopol raqobatli bozor
Sotuvchilar va xaridorlar ko’pchilik bo’lib ulardan xеch biri bozorda xukumron mavqеiga ega bo’lmaydi Ular doim raqobatda bo’ladi.
xukumron bo’ ladi lеkin ular o’zaro raqobatda bo’ladi.
Bu ozchilik sotuvchilar va xaridorlar xukumron bo’lgan raqobat ch еklangan yoki raqobat umuman yo’q bozor
Nisbatan ko’p bo’lmagan firmalar ishtirok etadi.Ularning bozordagi hissasi katta bo’lmaydi.
30
Ob’ekt lar jihatdan bozor Iste’mol bozori
Moliya bozori Intelluktual tovarlar bozori
Mehnat bozori Ist
е'molchilar bozori bo’lib axoli uchun zarur bo’lgan tovarlar va xizmatlarning oldi- sotdisini bildiradi
Moliya mablag’larini vaqtincha xaq to’lab ishlatish yoki ularni sotib olish yuzasidan bo’lgan munosabatlar Bu aq
liy mеxnat maxsuli bo’lishini tovarlar va xizmatlarning ayriboshlanishini bildiradi
Ishlab chiqarishni yuritish uchun zarur bo’
lgan va tovarga aylangan mеxnat vositasiga xom- ashyo mat еriallarining to’g’ridan – to’gri yoki vositalar orqali oldi- sotdi qilinishi
Ishchi kuchini oldi-sotdi qilish munosabatlarini bildiradi 31
5.3. B оzоr islоhаtlаri
Mulkiy munosabatlar islohati
Moliya-kredit tizimi islohati
Tashqi iqtisodiy aloqalar islohati
Agrar islohat
Sosial islohatlar
Yer kurrasining oltidan bir qismida tub islohatlar davom etmoqda. Bu esa yangi tuzilgan mustaqil davlat qurilishi va ijtimoiy - iqtisodiy islohatlar o’tkazish muammolari mintaqalarining doirasidan tashkari chiqib, xaqli ravishda umumjaxon tusini olganligidan yaqol dalolat b еradi.
( I.A.Karimov)
Bozor islohatlari- xalq ishtirokida, l еkin davlat tomonidan ishlab chiqilgan bozor munosabatlarini shakllantirish chora tadbirlarining davlat nazorati ostida amalga oshirilishidi.
32
5.4. B оzоr munоsаbаtlаrining muhim jiхаtlаri
Bozor munosabat larining muxim jixatlari Tartibli asoschi qurilgan bozorgina xozir xalqning ijodiy va mеxnat imkoniyatlarini ro’yyobga chiqarish tеkinxorlikni tugatishga tashabuskorlik va ishbilarmonlikni rivojlinishga manfatlarning va unitib yuborilgan xo’jaynilik tuyg’usini qayta tiklashga qodir Faqat bozorgina maxsulot ishlab chiqarishning zarurligi barxam bеrib ishlab chiqarishni istе'molchining manfaatlariga bo’ysundira oladi: maxsulotga talabni to’g’ri xisobga olish bozordagi o’zgarishlarga q arab tеz xarakat qilish imkonini bеradi.
sabatlariga rеspublika ishlab chiqarish kuchlari zaminidagi ulkan imkoniyatlarini xalq baxt saodat yo’lida uning turmush darajasini oshirish maqsadida samarali foydalanishni ta'minlash mumkin.
fan va t еxnikaning so’nggi yutuqlarini dadil va tеz joriy etadi kasb - maxorati munosib qadrlaydigan qiladi.
33
5.5. B оzоr iqtisоdiyotigа o’tishning yo’llаri
JAXON AMALIYOTIGA KO’RA BOZOR IQTISODIYOTIGA O’TISHNING UCH YO’LI MAVJUD:
Rivojlangan mamlakatlar yo’li
Mustamla kadan ozod bo’lib
mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tib rivojlanayot- gan Osiyo, Afrika
va Lotin Am еrikasi mamlakatlari yo’li.
Sobiq sosialistik mamlakat lar yo’li
Bu yo’lda bozor munosabatlari shakllanishiga xos hamma bosqichlardan o’tiladi, bu yo’l asrlar osha tarixiy - tabiiy jarayon sifatida amalga oshib, uzundan - uzoq davom etgan o’zgarishlar orqali bozor iq tisodiyotiga xos bеlgilar yuzaga kеladi. Bu yo’l - bozor iqtisodiyotining o’ziga xos klassik shakllanish jarayonidir.
m еros qolgan qoloq an'anaviy iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o’tishdir. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos b еlgilar xo’jalik turlarinig transformatsiyasi orqali yuz bеradi. Natural xo’jalik bozor doirasiga tortilib, tovar xo’jaligiga aylanadi va undan bozor iqtisodiyoti b еlgilar o’sib chiqadi.
Uchinchi yo’lning muxim b еlgisi - totalitar iqtisodiy tizimdan erkin bozor tizimiga o’tish xisoblanadi. Totalitar tizim davlatlashgan sotsializm shaklida amal qilgan. Unda davlat mulkining tanho xukumronligi, iqtisodiyotning o’ta davlatlashgan bo’lishi, moddiy n е'matlarni davlat bir tеkisda taqsimlash, xususiy - iqtisodiy faoliyatning man etilishi, tadbirkorlikni bo’g’ib qo’yib, mahalliy tashabbusga yo’l b еrmaslik, eksport- importni qattiq nazorat qilish iqtisodiyotining o’ta xarbiylashgan bo’lishi xosdir
34
5.6. B оzоr iqtisоdiyotigа o’tishning muаmmоlаri vа аfzаlliklаri. Totalitar tizimdan bozor iqtisodiy otiga o’tish
Qiyinchiliklar Afzalliklari O’n yillar davomida chuqur ildiz otgan totalitar tizim natijasida ijtimoiy guruxlar yuzaga k
еldiki, ular o’z manfaatini ko’zlab bozor munosabatlariga qarshilik qiladi. Totalitar tizim aholi ko’pchiligida ch еklangan iqtisodiy tafakkur xosil etgan, ularni tadbirkorlikka, umuman pul topishga, mustaqil ish yuritishga yomon ko’z bilan qarash,ya'ni ularni qoralash, ayni vaqtda boqimanda bo’lish, davlat qo’liga qarab turish, bir t еkisda taqsimlash asosida oz bo’lsada moddiy kafolatli kun ko’rish kabi xissiyotlar kishilar xulq -atvori, xatti - xarakatini b еlgilab kеlgan.
ancha kuchli ishlab chiqarish, ilmiy - t еxnikaviy va kadrlar potеntsialini yaratgan. Unga tayangan bozor iqtisodiyotiga o’tish еngil kеchadi.
35
5.7. B ОZОR INFRАSTRUKTURАSI B оzоr infrаstrukturаsi – bоzоr iqtisоdiyoti uchun хizmаt qiluvchi s оhаlаrdir.
Bozor infrastr ukturasi bo’g’n lari. Ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi infrastruktura ( transport, aloqa ombor xo’jaligi, yo’l xo’ jaligi, suv va enеrgеtika ta'minoti ). Ular bozor iqtisodiyotidan oldin xam mavjud bo’ladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ularni tijoratchilik yo’liga o’tkazishga to’g’ri k еladi, ya'ni ular yaxshi ishlab pul topish va o’z – o’zini moliyalashtirish yo’ligi o’tkaziladi.
Tovarlar va xizmatlar muomalasiga, ya'ni savdo - sotiq ishlariga xizmat qiluvchi infratruktura (burjlar, savdo yo’llari, auktsionlar, tijoratchilik idoralari, r еklama firmalari va agеntliklari, davlatning savdo-sotiq va ularni nazorat etuvchi muassasalari)
Moliya- krеdit munosabatlariga xizmat qiluvchi infrastruktura (tijorat banklari, o’z-o’zini kr еditlash idoralari, sug’urta kompaniyalari, moliya kompaniyalari, soliq undirish mahkamalari, har xil pul fondlari)
Axoliga xizmat qiluvchi yoki sotsial infrastruktura (uy-joy kommunal va transport xizmati, maorif, madaniyat hamda sog’liqni saqlash muassasalari, aholini ishga joylashtirish firmalari va idoralari. Ularning aksariyati bozor iqtisodiyotidan oldin ham mavjud bo’ladi, l еkin ularni isloh etib, bozor sharoitida pulli xizmat ko’rsatish, tijorat yo’liga o’tkazishga to’g’ri k еladi.)
Axborot xizmati (iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan xar-xil axborotlar - ma'lumotlar va xabarlarni to’plash, umumlashtirish va sotish bilan shug’ullanuvchi turli kompaniyalar, firmalar, maslahat idoralari)
36
5.8. B оzоr iqtisоdiyotining jаdаl bоrishini tа’minlоvchi kuchl аr
ta’minlovchi kuchlar Iqtisodiy faoliyat erkinligi
Daromadlarning cheksizligi
Bu tadbirkorlik uchun keng imkoniyat yaratadi
Bu qo’shimcha daromad topishga undaydi
Raqobat kurashi Bu kim uzdi qoidasini yuzaga
keltiradi
Qattiq mehnat va ijro etish intizomini yaratadi.
Yangilikni joriy etishga undaydi
Tehnika
texnologiyani mehnat
unumdorligini va sifatini oshiradi
Zamonaviy infrastrukturani yaratish bozor munosabatlariga haqiyqiy madaniy- ma'rifiy xarakt еr baxsh etish, stixiyaga va boshboshdoqlikka yo’l qo’ymaslik imkonini b еradi.
37
6. B оzоr iqtisоdiyotigа o’tish dаvri vа uning O’zb еkistоndаgi хususiyatlаri 6.1. O’zb еkistоndа bоzоr iqtisоdiyotigа o’tishning t аmоyillаri vа хususiyatlаri Bozor iqtisodiyotiga o’tishning yo’llari
Rivojlanayotgan mamlakatlar yo’li
Sobiq sosialistik mamlakatlar yo’li
Rivojlangan mamlakatlar yo’li
38
6.2. B оzоr iqtisоdiyotigа o’tishnig bеsh tаmоyilining iz оhi
O’ zbеkistonning bozor iqtisodiyotiga o’tish yuzasidan olg’a surgan bеsh qoidasi
Iqtisodiyot siyosatga nisbatan ustuvor bo’lishi
Davlat bosh isloxotchi bo’lmog’i kerak
Qonun va unga rioya qilish ustuvorligi
Faol ijtimoiy siyosat yurgizish
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish
Bu qoidaga iqtisodiy faoliyat ijtimoiy hayotining birlamchi aosi ekanligidan kеlib chiqadi. Iqtisodiyot qanday bo’lsa, ijtimoiy hayotning boshqa tomonlari ham shunga yarasha bo’lishi tarix tasdiqlagan.
isloh otlar kеng jamoatchilik ishtirokida davlat ishlab chiqq an dastur asosida, uning bеvosita ishtiroki va rahbarligida amalga oshirish.
Bu tamoyil qonunlar asosida barchaning barobarligi, qonunga rioya etish hamma uchun ham farz, ham qarz bo’lishini bildiradi. Bozor iqtisodiyotiga qonunchilikka tayanish, unga xos bo’lgan faoliyat qoidalari, iqtisodiy munosabatlarning qabul qilgan huquqiy qonunlar qayd etilish zarurligi O’zb еkiston kontsеptsiyasida hisobga olinadi O’zb
еkiston kontsеptsiyasida aholining kеng qatlamini eng avval uning nochor guruhlarining ijtimoiy himoyalashni ta'minlash chora-tadbirlarini ko’rish zarur d еb qaraladi. himoyalash dasturlari aholining ruhiyat va ko’nikmalarini e'tiborga olish zarur.
Totalitar tizim o’z-o’zidan bozor tizimiga aylana olmaydi, u faqat isloh qilish bilangina bozor tizimiga o’tish mumkin.
39
оdni mаfkurаdаn хоli etish yo’llаri
Jamiyatning barcha bo’g’inlarida (oddiy ishchi, mеhnatkashdan vazirgacha, ishbilarmondan tortib olimgacha) yangi tipdagi iqtisodiy tafakkurni shakllantirish.
Ishlab chiqarishning bozor mexanizmini yaratish,boshqarishning eski tizimini tugatib zamonaviy boshqarish tizimini tashkil etish
Mulkchilikning turli shakllarini joriy etish. Ochiq raqobatga chidamli,jaxon iqtisodiyotiga kira oladigan iqtisodiyotni yaratish
Angi zamonaviy iqtisodchilar,ishbilarmonlar,tadbirkorlar guruhini vujudga keltirish ularga barcha imkoniyatlar yaratib berish
Iqtisodiy fanlarni mafkuraviy qoidalar,aqidalar, sub’ektivizm va valyuntarizmdan xalos bo’lish
Download 0.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|