O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Termoelektrik pirometrlar 

 

Temperaturani  termoelektrik  pirometrlar  bilan  o`lchash  termoelektrik  effektga 

asoslangan.  Ikki  yoki  bir  nechta  xar  xil  jinsli  o`tkazgichlardan  tashkil  topgan  berk 

zanjirida,  agar  o`tkazgichlar  ulangan  (kovsharlangan)  joylarining  kamida  ikkitasida 

temperatura xar xil bo`lsa, elektr toki xosil bo`ladi. 

 

Ikki  xar  xil  jinsli  o`tkazgichlardan  tashkil  topgan  zanjirga  termojuft  deyiladi. 

O`zgaruvchan  temperaturaga  (t)  ega  bo`lgan  kovshar  issiq  ishchi  kovshar  va  o`zgarmas  

temperaturaga  (t

0

)  ega  bo`lgan  kovshar  sovuq  kovshar  deyiladi.  A  va  B  o`tkazgichlar 

termoelektrodlar deyiladi. 

 

Termoelektrik  effekt  metallarda  erkin  elektronlar  mavjudligi  bilan  tushuntiriladi. 

erkin elektronlar soni o`tkazgich turiga (jinsiga) va uning temperaturasiga bog`liq bo`ladi.  

Faraz  qilaylik,  A  metalda  B  metaldagidan  ko`proq  erkin  elektronlar  mavjud  (19-

rasm)  va  shu  sababli  A  metaldan  B  metalga  B  metaldan  A  metalga  nisbatan  ko`proq 

elektronlar diffuziyasi kuzatiladi. Natijada A metal musbat va  B metal manfiy zaryadlana 

boshlaydi. 

 

Kovsharda xosil bo`layotgan elektr maydoni bu elektronlar diffuziyasiga to`shinlik 

qiladi  va  elektronlar  diffuziyasi  tezligi  elektronlarning  orqaga  qarab  diffuziyalanish 

tezligiga teng bo`lib qoladi (ya`ni, A dan B ga qancha elektron o`tayotgan bo`lsa V dan A 

---

 

17 

ga  qam  shuncha  elektron  diffuziyalanib  o`tadi).  Bunda  A  va  B  elektrodlar  orasida 

qandaydir potentsiallar farqi xosil bo`ladi. 

E(tt

0

)=e

AB

(t)-e

AB

(t

0

) 

 

 

rasm-5.1 

 

Bundan  tashqari,  termoelektrodlarning  xar  xil  temperaturaga  ega  bo`lgan  uchlari 

orasida  qam  TEYUK  qosil  bo`ladi.  Bunda,  temperaturasi  katta  bo`lgan  kovshardan, 

temperaturasi kichik bo`lgan kovsharga qarab elektronlar diffuziyasi, temperaturasi kichik 

bo`lgan  kovshardan,  temperaturasi  katta  bo`lgan  kovsharga  nisbatan  ko`proq  bo`ladi. 

elektronlar  diffuziyasi  elektrod  kovsharlari  orasida  qosil  bo`lgan  potentsiallar  farqi  bilan 

muvozanatlanguncha davom etadi.  

Termoparalarda yuqorida keltirilgan ikki faktor ishlab, 1 va 2 kovsharlarda, 

ularning temperaturasi va termoelektrod materiallariga mos ravishda ikki TEYUK (e

AB

(t) 

va e

BA

 (t

0

)) qosil bo`ladi.  

Termoparada  qosil  bo`layotgan  yig`indi  termoelektr  yurituvchi  kuch    TEYUK 

E

AB

(tt

0

),  kovsharlarda  qosil  bo`layotgan  potentsiallar  farqlarining  algebraik  yig`indisiga 

teng 

E

AB

(tt

0

)=e

AB

(t)+e

BA

 (t

0

), 

agar  e

BA

 (t

0

) = -e

AB

(t

0

)  ligini qisobga olsak, unda,   

E

AB

(tt

0

)=e

AB

(t) - e

AB

(t

0

), 

t=t

0

  bo`lganda  E

AB

(tt

0

)=0.  YA`ni,  issiq  kovshar  temperaturasini  o`lchash  uchun 

sovuq kovshar temperaturasi o`zgarmas qiymatga ega bo`lishi kerak (masalan, t

0

=0). 

 

---

 

18 

 

1- termoparning issiq kovshari; 

2- farforli nakonechnik; 

3- ximoya trubkasi; 

4- farforli busiklar; 

5- termoparani o`rnatish uchun 

qo`zg`aluvchi flyanets; 

6- ulash qutisining korpusi; 

7- farforli kolodka; 

8- kolodkani qotirish vintlari; 

9- qishichlar; 

10- termoelektrod qishichlaridagi 

qotirish vintlari; 

11-simlarni qotirish vintlari; 

12- qopqoq; 

13- prokladka; 

14- chiqish shtutseri; 

15-asbestli shnur; 

16-vint . 

rasm-5.2 Termojuftlik tuzilishi