O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi
-rasm. Biriktiruvchi to'qima
Download 2.73 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5-rasm. Elastik togay toqimasi. 4-rasm. Yog toqimasi.
- -rasm. Suyak toqimasi. /-suyak hujayralari; 2-oraliq moddalar.
- 7-rasm. Silliq muskul toqimasi. 8 -rasm. Kondalang-targil muskul toqimasi.
- 9-rasm. Neyronning tuzilish sxemasi. I - nerv hujayrasi tanasi; 2-kalta darax- tga oxshash tolalar;
- EM BRIONNING RIVOJLANISHI
- 11-rasm. Urgochi jinsiy hujayra. 1 -jin s iy hujayra; 2 - follikula. 12-rasm. Erkak jinsiy hujayra (spermatozoid).
- 13-rasm. Embrion rivojlanishining boshlangich davri. /-ektoderma; 2-mezoderma; j-endoderma; 4-nerv naychasi; 5-xorda; 6-ichak naychasi.
3-rasm. Biriktiruvchi to'qima. to'qim a a’zolarning oraliq bo'shliqlarini, www.ziyouz.com kutubxonasi ko'z kosasi, buyrak atrofini to'ldirib (ularni silkinishdan saqlaydi), organizm haroratini tartibga soladi. Qorin bo'shlig'idagi charvi va teri osti yog' qavati zaxira oziq hisob lanadi. P i g m e n t l i t o ' q i m a protoplazma- sida pigment zarrachalari bo'lgan turli shaklli hujayralardan tashkil topgan bo'lib, sut bezi so'rg 'ich i va uning atrofida, yorg'oq terisi- da, ko'zning rangdor va tomirli pardalarida uchraydi. Fibroz to'qim a yoki zich biriktiruvchi to'qim a — tolalari bir-biriga zich parallel joylashgan tutamlardan tuzilgan bo'lib, ela- stik xususiyatga ega emas. Organizmda tayanch vazifani bajaradi. Elastik to'qim alar orasida yumshoq biriktiruvchi to'qim asi bo'lgan bukiluvchan (elastik) tolalardan iborat bo'lib, boylamlar va qon tomirlar devorida joylashgan. T o g ' a y t o ' q i m a s i organizmda tayanch vazifasini bajaradi, hujay- ralararo oraliq moddalari ko 'p bo'ladi. Bu to 'q im a elastik va gialin tog'aylarga ajraladi. Gialin tog'ayning tashqi ko'rinishi xira shishaga o'xshagan (shishasimon tog'ay nomi shundan olingan), hujayralari yakka- yakka yoki to'p-to'p bo'lib joylashgan. Organizmning nafas yo'li tog'aylari, b o 'g 'im tog'aylari, qovurg'alarning oldingi uchi tog'aylari gialin tog'ay- dan tuzilgan. Skelet suyaklari, asosan, embrional o'sish davrida gialin tog'ay holatida bo'lib, keyinchalik suyaklanadi. Elastik yoki tolali tog'ay- lar to 'q im a sin in g oraliq moddasi kollagen modda- dan iborat bo'lib, bo'g'im ichidagi menisklar, umurt- qalar tanasining oraliq to g'aylari shular jum lasidan dir. Elastik to g 'ay to'qi- masidagi tolalar bukiluv chan va c h o 'z ilu v c h a n (elastik) tolalar bo'lganli- gidan sariq rangda k o 'ri nadi (5-rasm). Barcha tog'ay to'qimalarining tashqi yuzasi zich biriktiruvchi to'qim a bilan O ralgan bo lib, to- 5-rasm. Elastik tog'ay to'qimasi. 4-rasm. Yog' to'qimasi. www.ziyouz.com kutubxonasi g'aylam i oziqlantirib turadi va o'sishiga yordam beradi. S u y a k t o ' q i m a s i . Bu to'qim a tarkibida noorganik modda ko'p bo'lganligi sababli qattiq bo'lib, shu jihatdan boshqa to'qim alardan farq qiladi. Yangi tug'ilgan chaqaloqlar suyak to'qim alarining oraliq modda- lari betartib tarqalgan kollagen tutamlardan tuzilgan bo'lsa, o 'rta yashar odamlarda suyak oraliq moddasiga ohak moddasi shimilib, uni borgan sari qattiqlashtirib boradi. Suyak to'qimasi boshqa to'qimalar singari hujayra va oraliq moddalardan tuzilgan (6-rasm). Suyak oraliq moddalari, asosan, mineral (kalsiy va fosfor) tuzlardan iborat bo'lib, ular suyaklar mustahkamligini ta’minlaydi. Rouber ma’lumotiga ko'ra. suyaklar ohakdan 4— 5 marta qattiq, cho'yan va temirga yaqin turadi. Suyakning oraliq kollagen tolalari ostein tolalar deb ataladi va ularning joylashishiga qarab qo'pol tolali va yassi plastinkasimon tolali suyak to'qim alari tafovut qilinadi. Qo'pol tolali to'qim a, asosan, embrion va yangi tug'ilgan chaqaloq- larning suyak to'qim alari bo'lib, tartibsiz, har tarafga joylashadi va orga nizm rivojlanishi davomida asta-sekin tolalarga almashadi. Katta yoshdagilarda qo'pol tolali suyak to'qim alari suyaklarning faqat paylar yopishadigan qismlarida, kalla suyaklarining o'zaro birlashadigan choklarida uchraydi. Yassi plastinkasimon suyak to'qim asida ossein tolalari parallel yo'nalib joylashadi va suyaklarning qattiq bo'lishini ta’minlaydi. Bunday tuzilishdagi suyaklar katta odamlarning deyarli barcha suyaklariga tegishli xususiyatdir. 3. M u s k u l t o ' q i m a s i tolalarining protoplazmasida nerv siste masi ta’sirida qisqarish xususiyatiga ega bo'lgan differensiallashgan maxsus nishida ishtirok etsa, oste- o k la s tla r riv o jla n is h d a n to'xtagan suyak hujayrala- rini kemiradi. 6 -rasm. Suyak to'qimasi. /-suyak hujayralari; 2-oraliq moddalar. www.ziyouz.com kutubxonasi ingichka tolalar (miofibrillar) bo'lishi bilan organizmdagi boshqa to'qi- malardan farq qiladi. Organizmda tuzilishi va joylashishiga qarab ikki xil (silliq va ko'nda- lang-targ'il) muskul to'qimalari tafovut qilinadi. Silliq muskul to'qimasi — ichki a ’z o la r (m e ’da, ich ak lar, siydik yo'llari va bachadon kabi a'zolar)da, qon va limfa tomirlarining devorida jo y la s h g a n b o 'lib , b itta y ad ro li duksimon hujayralardan tuzilgan (7- rasm). Hujayralar odatda bir-biriga juda yaqin joylashadi. Silliq muskul to'qim alarini vegetativ nerv sistema si innervatsiya qiladi, binobarin kam energiya sarflab, g'ayriixtiyoriy se- kin qisqaradi. Silliq muskul to'qim a lari tarkibidagi elastik va kollagen to lalar ularning hujayralarini o'zaro bir- lashtiradi, ya'ni tayanch vazifasini ba jaradi. Ko'ndalang-targ'il muskullar (8- rasm) skeletni qoplab joylashadi. Har bir muskul tolasining yuzga yaqin o'zagi va protoplazmasi bo'lib, yupqa va tiniq parda bilan o 'ralgan. Bu m u sk u llar ix tiy o riy ra v ish d a q isq a ra d i. Shuning uchun ular (bundan yurak muskullari mustasno) skelet muskullari yoki ixtiyoriy ra vishda qisqaruvchi muskullar deb ham ataladi. Har bir muskul tolasi bir necha millimetrdan 10— 12 sm gacha bo'lib, bir uchidan ikkinchi uchiga tutamlar shaklida yo'naladi. Bu muskul tolalarining qisqaruvchi moddasi mikroskop ostida ko'rilganda ko'ndalang-targ'il bo'lib ko'rinadi. Chunki muskul tolasi tarkibidagi izotop va anizotop zarrachalar nurni turlicha sindiradi. Natijada muskul tolalari ko'ndalang- targ'il bo'lib ko'rinadi, uning nomi ham shun- dan kelib chiqqan. Skelet muskullari silliq muskul to'qim asiga nisbatan tez va k o 'p energiya sarflab qisqaradi. Yurak muskul to'qi masi (miokard) ko'ndalang-targ'il muskul to- lalardan tuzilgan b o'lsa ham g'ayriixtiyoriy 7-rasm. Silliq muskul to'qimasi. 8 -rasm. Ko'ndalang-targ'il muskul to'qimasi. www.ziyouz.com kutubxonasi qisqaradi. Miokard skelet muskuliga o ‘xshash tutamlardan iborat bo'lib, uning tolalari turli tomonlarga burilib, muskul tolalari to'rini hosil qilib joylashadi. Miokard muskul tolalarining yadrolari, odatda, tolaning o 'rta sida bo'ladi. 4. N e r v t o ' q i m a s i . Bu to'qim a neyron va yordamchi element - neyrologiya yoki gliyadan tashkil topgan bo'lib, organizmga tashqi mu- hitdan va organizmning o'zidagi a’zolar (ichki muhit)dan keladigan ta’- sirotlar va sezgilarni o'tkazish vazifasini bajaradi. Neyron bir qancha qisqa o'siqlar — dendrit va bitta uzun o'siq — akson yoki neyritga ega bo'lgan nerv hujayrasidan hamda nerv uchlaridan iborat (9-rasm). Nerv hujayralari ko'pincha yulduz shaklida, ba’zan noksimon, yumaloq va boshqa shakllarda bo'ladi. Dendritlar sezgilarni, odatda, hujayra tanasiga qarab yo'naltirsa, akson yoki neyritlar, aksincha, hujayra tanasidan boshqa neyronlarga yoki. xizmat- chi a ’zolarga olib boradi. Nerv hujayralari, odatda, ularning markazida joylashgan yumaloq shaklli bitta yadroga ega. Har bir yadroda 2— 3 yadrocha b o'la di. Nerv hujayralari protoplazmasida umumiy orga- noidlardan tashqari, ularga xos bo'lgan tigroid modda va neyrofibrillar bo'lishi bilan ajralib turadi. Tigroid modda — Nissel zarrachalari nerv hujayralarining tanasi va kalta o'siq (dendrit)larida bo'ladi. Neyrit lar esa bu moddadan mustasno. Tigroid moddalar oqsil moddasini sintezlashda qat nashadi. Binobarin tigroid m oddalar hamma vaqt h u ja y ra la m in g fu n k sio n a l fa o liy a tig a b o g 'liq . Jumladan, nerv kasalligi, davomli nerv qo'zg'alishi, nerv tolalarining jarohatlanishi yoki organizm da kislorod yetishmasligi tigroid moddalaming holatini va ular miqdorini o'zgartiradi, ba’zan mutlaqo erish jarayoni kuzatiladi. Neyrofibrillar ingichka ipchalar ko'rinishida bo'lib, nerv hujayralarining sitoplazmasida turli tomonga to 'r hosil qilgan holda yo'nalib joylashadi. Neyrofibril lar, asosan, qo'zg'alishlar (impulslar)ni o'tkazadi, ular nerv hujayralarining holatiga qarab o'zgaruvchan bo'ladi. Neyrosekretor hujayralar nerv sistemasida uchraydi va tarkibida sekretor donachalari b o 'lis h i bilan farqlanadi. Bunday sekretsiya qilish xususiyati bo'lgan h u jay ralar k o 'p ro q bosh m iyaning g ip o talam ik sohasida uchraydi. 9-rasm. Neyronning tuzilish sxemasi. I - nerv hujayrasi tanasi; 2-kalta darax- tga o'xshash tolalar; J ,4 -a k s o n tolalar, (miyelin parda bilan o'ralgan); 5-nerv oxiri; 6 -muskul to'qimasi. www.ziyouz.com kutubxonasi Neyrogliya yordamchi to'qim a b o'lib, turli shakldagi (makrogliya va mikrogliya) hujayralardan iborat (10-rasm). M akrogliya hujayralari m iyada neyronlar o ralig 'id a bosh miya qorinchalari va orqa miya kanalining devorlarida uchraydi. Nerv tolalarining pardalarida joylashadi va retseptorlar (nerv tolalarining oxiri) gacha boradi. M akrogliya hujay ralari nerv elementlarini atrofida biriktiruvchi to'aim adan airatib turish (chegaralash), trofik (nerv hujayrada m oddalar almashinuvi) va sekre- tor (sekret chiqarish) vazifalarini bajaradi. Mikrogliya mayda, amyobasimon harakatlanuvchi hujayralar bo'lib, halok bo'layotgan neyron, nerv tolasi va bakteriyalarni qamrash (fagositoz) xususiyatiga ega. Nerv tolalari glial parda bilan o'ralgan nerv o'sim talari (neyrit va dendritlar) dan iborat. Nerv tolalari pardalarining tuzilishiga qarab miyelinsiz va m iyelinli to la la rg a b o 'lin a d i. B unday to la la r m arkazid a nerv hujayrasining o'sim tasi (o'q silindr) joylashgan. Miyelinsiz nerv tolalari, asosan, vegetativ nerv sistemasining nerv stvollarini hosil qiladi. Ular Shvann hujayralari (lemmositlar) qobig'ini o'rab turadi. Lemmositlar pardasi juda yupqa bo'lganligidan va mikroskop ostida hujayralar bir-biriga zich joylashganligidan hamda ular chegaralari ko'rinmasligidan bir butun g'ilofga o'xshab ko'rinadi. Ba’zi bir miyelinsiz nerv tolalari tarkibida bir necha o 'q silindr o'tgan bo'lishi mumkin. Shuning uchun bunday tolalarga «kabel tipidagi» tolalar deyiladi. Miyelinli nerv tolalari miyelinsiz nerv tolalaridan o 'q silindrning birmuncha y o 'g 'o n bo'lishi bilan ajralib turadi. Ularni o'rab olgan Shvann hujayralarining ichki qismi birmuncha y o 'g 'o n ro q bo'lib, uni miyelin pardasi deb ataladi, tashqi parda Shvann hujayrasining sitoplazmasidan tuzilgan yupqa pardadir. Miyelin pardasida yog'sim on modda ko'proq. Tashqi parda Shvann kletchatkalarining yadro pardalaridan iborat bo'lib, Shvann pardasi yoki nevrilemma deb ataladi. A В D 10-rasm. Neyrofibrillar va tigroid moddalar. A,В -nerv hujayralari: /-akson; 2-dendritlar; j-yadrocha; 4-xromatin; 5 - tigroid moddalar; 6-neyrofibriIlar, D -m iyaning gliya hujayralari. www.ziyouz.com kutubxonasi M iyelinli nerv tolalarining m iyelinli pardasi m a’lum m asofada ingichkalashib, b o ‘g ‘iq (Ranvye b o ‘g ‘iqlari) vujudga keladi. Ranvye bo‘g ‘iqlari, odatda, qo'shni Shvann hujayralarining chegarasi hisoblanadi. Nerv tolalari bajaradigan vazifasiga qarab harakatlantiruvchi (effe rent) va sezuvchi (afferent) tolalarga ajratiladi. Efferent tolalar sezgilarni m arkaziy nerv sistem asidan a ’zolarga olib borganligi uchun ularni m arkazdan uzoqlashtiruvchi tolalar deb ataladi. Sezuvchi tolalar esa sezgilarni periferik (ichki va tashqi m uhit)dan retseptorlar orqali qabul qilib, nervlar yordam ida m arkaziy nerv sistemasi (bosh m iya)ga olib boradi. Binobarin, bunday tolalar m arkazga intiluvchi tolalar deb ata ladi. Nerv oxirlari retseptor, effektor va sinaps (neyronlarning o ‘zaro qo‘shilishi)ga bo'linadi. Retseptorlar ichki va tashqi muhitdan sezgilarni qabul qilib, sezuvchi nerv tolalariga o'tkazadi. Effektorlar esa harakatlan tiruvchi nerv tolalarining oxiri bo'lib, ko'ndalang-targ'il va silliq mus- kullarga, bezlarga tarqaladi. Turli impulslar effektorlar orqali muskul va b e z la rg a — is h c h i a ’z o la r g a y o 'n a la d i . E f f e k to r la r , o d a td a , harakatlantiruvchi yoki nerv-muskul sinapsi (birlashmasi) deb ataladi. Muskul tanasida o 'q silindr bir necha mayda oxirgi tolalarga tarmoqlanadi. Nerv tolasining mayda tarmoqlari (postsinaptik) muskul to'qim asining plazmolemmasiga botib kiradi. Muskul tolasining sarkolemmasi — post sinaptik membrana bilan perisinaptik membrana (aksolemma) orasida sinaps bo 'sh lig 'i vujudga keladi. Bu bo'shliqdan postsinaptik membrana (sarkolemma) burmachalari yordamida turli tomonga tarqalib turadi. Nerv tolalari orqali kelayotgan impulslar sinaptik pufakchalardagi mediatorlar- ni sinaps bo'shlig'iga chiqarib, postsinaptik membranaga ta’sir etadi va muskul to'qim alarni qo'zg'atadi. Retseptorlar — sezuvchi nerv hujayralari dendrit tolalari oxiridagi apparatdir. Odatda, sezuvchi (afferent) nerv hujayralarining presinaptik bo'lagi bilan denaritlar (postsinaptik bo'lagi sifatida) o'zaro sinapslar hosil qiladi. Retseptorlar ikki yirik guruhga: tashqi muhitdan ta’sirni qabul qiluvchi e k s te r o re ts e p to rla r va ich k i a ’z o la rd a n t a ’sirn i q ab u l q ilu v c h i interoretseptorlarga b o 'linad i. Interoretseptorlar o 'z navbatida ichki a’zolardan sezgilarni qabul qiluvchi visseroretseptorlar va muskullar, bo'g'im lar hamda boylamlardan sezgilarni qabul qiluvchi proprioretseptorlarga bo'linadi. T a’sirotlarni qabul qilish xossalariga ko'ra mexanoretseptorlar, xemoretseptorlar, termoretseptorlar tafovut qilinadi. Retseptorlar tuzilishiga qarab turlicha bo'ladi. Agar o 'q silindming oxirgi tolalaridan tuzilib, kap- sula bilan o'ralmagan bo'lsa, erkin joylashgan retseptor deyiladi. Retseptorlar gliya hujayralari va biriktiruvchi to'qimadan hosil bo'lgan kapsula bilan o'ralgan bo'lsa, kapsulali retseptorlar deyiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Skelet muskullarining retseptorlari murakkab tuzilgan b o ‘lib, odatda, miyelinli nerv tolalari muskullariga yaqinlashib, miyelinli qavatini yo'qotadi va bir qancha shoxchalarga bo'linib ketadi. Ular muskul tolalarining sarkolemmasi sirtida savatcha hosil qilib tugallanadi. Bulardan tashqari, muskul tolalarini spiralsimon o'rab turuvchi nerv oxirlari — retseptorlar bo'ladi. Ular biriktiruvchi to'qim a kapsulasi bilan o'ralib turadi. N e y r o n l a r a r o s i n a p s l a r . Ikki hujayra orasidagi sinapslar yor damida qo'zg'alishlar bir neyrondan ikkinchi neyronga o'tish xususiyati- ga ega bo'lib, refleks yoyini vujudga keltiradi. Neyronlararo sinapslar bir neyron a k so n in in g nozik to lalarg a tarm o q lan g an tu g m achasim o n kengaymalari bilan ikkinchi neyron dendritlari o'rtasida hosil bo'ladi. Bu xil sinapslarga akseodendrit sinapsi deyiladi. Sinapslar qo'zg'alishni nerv to la la r i o rq a li m a rk a z iy n erv s is te m a s ig a , u y e rd a n e f f e k to r (harakatlantiruvchi) nerv tolalari yordamida ishchi a’zolarga o'tkazadi. Neyronlararo sinapslar nerv-muskul sinapslari kabi sinaps parda (kapsula) va uning bo'shlig'idan iborat. Sinaps kapsula bir aksonning eng oxirgi tolachasi bilan boshqa neyron dendriti o'rtasida (sinaps orti) vujudga keladi. Bu xildagi reflektor yordamida ta ’sirni faqat bir tomonga — aksonlar orqali sinaps oldi kapsulasi, so'ngra sinaps orti kapsulasi orqali ikkinchi neyron tanasi yoki dendrit tolalariga o'tkazadi. Muhofaza funksiyalarida nerv sistemasi asosiy rol o'ynaydi. Endokrin, gumoral omillar ham ko'pincha organizmning reflektor javobida faol qatnashadi. EM BRIONNING RIVOJLANISHI Hamma ko'p hujayrali organizmlar — xoh u o'sim lik bo'lsin, xoh hayvon bo'lsin — barcha jonzodlar hujayraning bo'linish qonuniga asosan bitta hujayradan o 'sib yetiladi. Darhaqiqat, hayvonning ham, odamning ham organizmi urg'ochi jinsiy hujayra — tuxumning erkak jinsiy hujayrasi — spermatozoid bilan qo'shi- lishi (otalanishi) natijasida hosil bo'lgan yagona hujayradan boshlanadi, onaning ham, otaning ham barcha jinsiy sifatlari ana shu hujayrada bir xil joylashadi (11, 12-rasmlar). Odam em brionining rivojlanishini, asosan, uch davrga ajratish mumkin. 11-rasm. Urg'ochi jinsiy hujayra. 1 -jin s iy hujayra; 2 - follikula. 12-rasm. Erkak jinsiy hujayra (spermatozoid). www.ziyouz.com kutubxonasi 1. B o ' l i n i s h . Otalangan tuxum hujayrasi dastlab ikki, keyin to ‘rt, sakkiz, o 'n olti hujayraga bo'linib, k o'p hujayrali (tut mevasiga o'xshash) shar — blastom er (morula) hosil bo'ladi. Tuxum hujayrasi baravar bo'linmaydi, shu sababli blastomerning bir pallasida tuxum sarig'i ko'proq tushgan yirikroq hujayralar to'planib, o'suvchi yoki vegetativ qutbni, ikkinchi pallasida esa maydaroq hujayralar to'planib, animal qutbni vujudga keltiradi. So'ngra blastomerlar o'zi ajratgan suyuqliklami o'rta- ga (markazga) to'plashi natijasida chetga surila borib, bir qavatli pufak hosil qiladi. Blastulaning markazida hosil bo'lgan bo'shliq tananing bir lamchi bo'shlig 'i — blastosel deb ataladi. 2. G a s t r u l a t s i y a — keyinchalik blastula devorining m a’lum qis- midagi hujayralar z o 'r berib ko'payishi natijasida shu qism asta-sekin bo'shliqqa qarab qayriladi. O 'sish davrida blastula devorining ichga tomon botayotgan qismi blastulaning ikkinchi devoriga tobora yaqinlasha boradi, bo'shliq esa puchayib yo'qoladi. Shunday qilib, embrionning qo'sh qavatli tovoq shaklli gastrula davri boshlanadi. Gastrula davrida embrionda yangi bo'shliq — birlamchi ichak bo'shlig'i vujudga keladi va u tashqariga ochiladi, uning boshlang'ich qismiga og'iz deyiladi. Shu paytda embrion bir oz cho'zilib, tuxum (silindr) shaklidagi gastrula hosil bo'ladi. Gastrulaning (ikki qavat bo'ladi) tashqi qavati embrionning ektoder- ma (tashqi) qavati, ichki qavati esa endoderma qavati deb ataladi (13- rasm). Ektodermadan e m b rio n n in g nerv plastinkasi ham rivoj- lanadi. Nerv plastin kasi embrion orqa to- monining o'rtasidan u z u n a sig a a jra lib , nerv kurtagini hosil qiladi. Bu paytda ek- toderma nerv plastin- kasining ikki chekka- sidan uzun burma hosil qilib, ko'tarila boradi va ulanadi. Natijada nerv plastinkasi ektodermaning ostida qoladi. Taraqqiy otning keyingi davrida nerv plastinkalarining chetlari birlashib, nerv naychasiga aylanadi, nerv naychasining devori hisobidan orqa miya moddasi, naycha kanali hisobidan esa orqa miyaning markaziy kanali vu judga keladi. Ektodermaning qolgan qismidan teri epiteliysi paydo bo'ladi. Bu vaqtda embrionning ichki qavati birlamchi ichak bo'shlig'ining devorini tashkil etadi va bir qancha qismdan iborat bo'ladi, ichki qavatining qorin tomondagi ko'p qismini ichki varaq — endoderma, nerv plastinka- sining ostki qismida joylashgan hujayralar tizmasini esa orqa tor kurtak 13-rasm. Embrion rivojlanishining boshlang'ich davri. /-ektoderma; 2-mezoderma; j-endoderma; 4-nerv naychasi; 5-xorda; 6-ichak naychasi. www.ziyouz.com kutubxonasi deyiladi. Bu kurtakning ikkala tomonida, embrionning oldidan oxirigacha endodermadan hosil bo'lgan birlamchi ichak hisobidan embrionning o 'rta varag'i — mezoderma taraqqiy etadi (ektoderma va endodermaga nisba tan keyinroq). Shu bilan embrionning gastrula davri tugab, to'qim alar hamda a ’zolar shakllana boshlaydi (organogenez va gistogenez). 3. O r g a n o g e n e z v a g i s t o g e n e z yuqorida aytilganidek, nerv plastinkasi ektodermaning ostki qismiga cho'kib, nerv naychasiga ayla nadi, keyinchalik bu naychada alohida segmentlar (nevrotomlar) hosil bo'ladi, bulardan o'z navbatida nerv sistemasi taraqqiy etadi. Ayni vaqtda mezoderma qavati qator joylashgan bir qancha alohida xaltachalar (seg mentlar) ga ajraladi. Segmentlar o 'z navbatida o 'sa borib, embrionning yonbosh devorlariga yaqinlashadi, natijada mezoderma xaltachalarining bir qismi orqa tomonda, nerv naychasi bilan xordaning ikki yonida joylashadi, ikkinchi qism i esa ventral (qorin) tom onda o 's ib , yon tomonlardan ichak nayini o'rab olib, mezodermaning orqa (dorzal) qismi keyinchalik tana segmentlari (somitlar) ni hosil qiladi. ___ Har qaysi somit o 'z navbatida sklerotom (bundan gavdaning tayanch apparati — skelet va tog'aylar taraqqiy etadi), dermatom (bundan terining biriktiruvchi to'qim asi taraqqiy etadi) va miotomga (bundan muskullar taraqqiy etadi) ajraladi. Mezodermaning ventral (oldingi) qismi splanxnotom (ich, ichdagi) deb ataladi va ektoderma bilan endodermaning orasidan ventral tomonga suriladi. Splanxnotomlar o 'sib bo'laklanishi (segmentatsiyasi)ni yo'qotadi va ikki varaqqa ajraladi. 1. Visseral varaq— ichak nayiga yopishib turadi. 2. Pariyetal varaq — ektoderma ning ichki (qorin) tom onga qaragan sathiga (devoriga) yopishib turadi. Bu ikki varaq bilan chegaralanib turgan bo'shliq — gavda bo'shlig'idir. Shunday qilib, embrionda xorda va mezodermalar hosil bo'lganidan keyin, ichak e n d o d e rm a si o rg a n iz m d a g i hamma ichki a’zolarni vujudga kelti- ruvchi ikkilamchi ichak naychasi (o'suv- chi naycha) ni hosil qiladi. Demak, organizmdagi barcha a’zolar embrion ning yuqorida bayon qilingan uchta varag'idan taraqqiy etadi (14-rasm). 1. Embrionning tashqi varag'i — ektoderm adan terin in g eng tashqi qavati (epidermis) va unda o'sadigan Download 2.73 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling