O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

fe’l  nisbatlari,  bosh  nisbat,  birgalik  nisbat,  orttirma

nisbat, o‘zlik nisbat, majhul nisbat.

30.2. MAYL QO‘SHIMCHALARINING USLUBIY

XUSUSIYAÒLARI

Darsning maqsadi: mayl shakllari yuzasidan talabalar-

ning o‘rta umumiy ta’limda olgan bilimlarini mustahkamlash.

Mayl shakllaridan nutqda o‘rinli foydalanish ko‘nikma-

sini  shakllantirish.

R E J A:

1. Mayl shakllari haqida ma’lumot.

2. Mayl shakllari tasnifi.

Òopshiriq. Kel... so‘zi oxiridagi nuqtalar o‘rniga

-sa,  -ay  (-gin, -sin), -moqchi shakllarini qo‘ying.

Har qaysi shaklda qanday ma’no ifodalanayotganini

ayting.

1. Bordim, bording, bordi; 2. Boray, borgin, borsin; 3. Bor-

sam,  borsang,  borsa;  4.  Bormoqchiman,  bormoqchisan,

bormoqchisiz singari bormoq fe’lining turli shakllari ma’no-

siga e’tibor bering.

Bulardan birinchi guruhdagilar bilan ikkinchi, uchinchi

va to‘rtinchi guruhdagilar zamon ma’nosi bilan farq qiladi.

T

320

Birinchi  guruhdagilar  o‘tgan  zamonni,  qolgan  guruhda-

gilar kelasi zamonni bildiradi. Ular o‘rtasidagi farq faqat

shu bilangina cheklanmaydi.

Yuqoridagi  to‘rt  guruhdagi  fe’llar  so‘zlovchining  ha-

rakatga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra ham farq qiladi. Bi-

rinchi  guruhdagi  fe’llar  harakat-holatni  uning  bajarilgan

vaqti  bilan  bog‘liq  holda  ifodalaydi.  Harakat-holatning

bajarilish-bajarilmasligi aniq bilinib turadi.

Ikkinchi guruhdagi fe’llarda harakatni bajarishga buy-

ruq  ma’nosi,  uchinchi  guruhdagi  fe’llarda  harakatning

bajarilish sharti ma’nosi, to‘rtinchi guruhda esa harakat-

ning bajarilish ma’nosi ifodalanadi va bu guruhning har

qaysisi ana shu ma’nolariga ko‘ra o‘zaro farqlanadi.

So‘zlovchining  fe’ldan  anglashilgan  harakat-

holatiga munosabatini bildirgan fe’l shakllariga mayl

shakllari, shunday shakllar tizimiga esa mayl kate-

goriyasi deyiladi.

Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  yuqoridagi  ma’nolarga

muvofiq  keladigan  to‘rt  turdagi  mayl  shakllari  mavjud.

Ularni quyidagi jadvalda ko‘ring:

Yuqorida fe’l shakllaridan o‘rinli foydalanish nutqin-

gizni aniq, ravon ifodalashga yordam beradi.

r

/

T

l

y

a

M

i

r

a

l

r

u

t

-

r

‘

o

k

l

y

a

M

i

r

a

l

h

c

i

k

t

a

s

r

a

ll

o

s

i

M

i

r

a

l

o

n

’

a

M

.

1

o

rj

I

)

r

a

b

a

x

(

il

y

a

m

—

-

p

a

y

r

‘

o

k

,

m

i

d

r

‘

o

K

,

n

a

m

a

r

‘

o

k

,

n

a

m

,

n

a

s

p

a

y

r

‘

o

k

,

g

n

i

d

r

‘

o

k

,i

d

r

‘

o

k

,

n

a

s

a

r

‘

o

k

i

d

a

r

‘

o

k

,i

t

p

a

y

r

‘

o

k

g

n

i

n

t

a

k

a

r

a

H

-

h

s

il

i

q

o

rj

i

-

il

s

a

m

n

il

i

q

-

i

d

li

b

i

n

i

g

i

d

a

r

.

2

-

s

i

-

q

u

r

y

u

B

il

y

a

m

k

a

t

k

il

y

-

)

y

a

-

(

y

-

g

n

-

,

)

k

il

y

a

-

(

,

g

n

i

-

,

)

g

n

i

-

(

-

(

z

i

g

n

-

,

n

i

s

-

,

)

r

a

l

g

n

i

r

a

l

n

i

s

-

,

z

o

y

,

y

i

q

‘

o

t

,

y

a

z

o

Y

,

n

a

g

z

o

y

,

g

n

i

z

o

y

,

n

i

s

z

o

y

,

z

i

g

n

i

z

o

y

r

a

l

n

i

s

z

o

y

i

n

t

a

k

a

r

a

H

a

g

h

s

i

r

a

j

a

b

h

s

it

e

t

a

v

’

a

d

i

n

i

s

o

n

’

a

m

i

d

a

r

i

d

li

b

!

321

182-mashq. Gaplarni o‘qing, fe’l mayllarini aniqlang.

Endi, sen, ey ayanch masxaraboz va o‘zingniki bo‘l-

magan ishlarga aralashib yuradigan telba, sen endi meni

kechir!  Ko‘ngillarga  alam  berishni  bas  qiling.  Damin-

gizni chiqarmasdan turing: men sizni yuragingizga bir alam

bermoqchiman: agarda u yurak hech narsa kor qilmas bir

ma’dandan  iborat  bo‘lmasa,  agarda  jinoyatga  ko‘nikish

orqasida har qanday hisdan mahrum bir misga aylanmagan

esa, men unga achitib-achitib bir alam berayin deyman.

(Abdulhamid  Cho‘lpon)

2. Navoiy zamonida bo‘lib o‘tgan bir galgi mushoirada

davra ishtirokchilaridan biri she’rni chunonam dabdabali

ohangda  o‘qibdiki,  uning  bu  qilmishi  ko‘pchilikka  ma’qul

tushmabdi. Shunda mashhur donishmandlardan biri u kishiga:

— Mavlono, siz she’r o‘qiydirsizmu yoki odam qo‘r-

qitasizmu? — deya tanbeh bergan ekan. (Z. Vasifiy)

3.  Kesak  desangiz  ham  mayliga,  lekin  sansiramang,

Arslonbek.  Men  sizdan  ikki  yosh  kattaman.  Shu  yerda

bo‘yiga yetgan qizim, bola-chaqali o‘g‘lim o‘tiribdi. Ko-

zimbekning orzusini ko‘ring, sansiramang. (A. Qahhor)

183-mashq. Ikki guruhga bo‘lining. Berilgan fe’llarga qaysi

guruh ko‘p sinonimlar topa oladi.

Òopshiriq: keldi... va tura... fe’llari oxiridagi nuqtalar

o‘rniga uchta shaxs va birlik-ko‘plikka mansub qo‘shim-

chalarni qo‘ying. Ularning ma’nolarini ayting.

.

3

t

r

a

h

S

il

y

a

m

a

s

-

,

g

n

a

s

z

o

y

,

m

a

s

z

o

Y

a

s

z

o

y

-

l‘

o

b

t

r

a

h

S

-

a

r

a

h

n

a

g

-

o

fi

i

n

t

a

k

i

d

y

a

l

a

d

.

4

d

a

s

q

a

M

il

y

a

m

i

h

c

q

o

m

-

,

n

a

m

i

h

c

q

o

m

z

o

Y

,

n

a

s

i

h

c

q

o

m

z

o

y

i

h

c

q

o

m

z

o

y

g

n

i

n

t

a

k

a

r

a

H

-

q

a

m

r

o

r

i

b

-

a

j

a

b

a

d

d

a

s

i

n

i

h

s

il

i

r

i

d

a

r

i

d

li

b

322

Ichmoq,  otmoq,  so‘zlamoq,  chopmoq,  eshitmoq,

qaramoq.

Òayanch tushunchalar

fe’l  mayllari,  ijro  (xabar)  mayli,  buyruq-istak  mayli,

shart mayli, maqsad mayli.

31-DARS.  SHAXS-SON  VA  ZAMON  QO‘SHIM-

CHALARINING  USLUBIY

XUSUSIYAÒLARI

31.1. SHAXS-SON QO‘SHIMCHALARINING

USLUBIY  XUSUSIYAÒLARI

Darsning  maqsadi:  talabalarning  shaxs-son  qo‘shim-

chalari yuzasidan o‘rta umumiy ta’limda olgan bilimlarini

mustahkamlash.  Shaxs-son  qo‘shimchalaridan  o‘rinli

foydalanish  ko‘nikmasini  shakllantirish.

R E J A:

1. Shaxs-son qo‘shimchalari haqida ma’lumot.

2. Shaxs-son qo‘shimchalarining o‘zaro vazifa jihati-

dan almashinuvi va uning uslubiy xususiyatlari.

Òopshiriq.  O‘qidi...  va  bora...  fe’llari  oxiridagi

nuqtalar o‘rniga uchta shaxs va birlikning ko‘p-

likka  mansub  qo‘shimchalarini  qo‘ying.  Ularning

ma’nolarini ayting.

Fe’ldan  ifodalangan  harakatning  shaxslarga

munosabatini bildirgan qo‘shimchalarga shaxs-son

qo‘shimchalari  deyiladi.  Masalan,  keldim,  yoz-

ding,  boraman  so‘zlaridagi  -m,  -ng,  -man  qo‘-

shimchalari.

Bunday  qo‘shimchalarning  shaxs-son  qo‘shimchalari

deb  yuritilishiga  sabab  shuki,  shaxs  qo‘shimchalari  ayni

paytda  sonni  ham  bildirib  turadi:  yo  birlik,  yo  ko‘plik

shaklida bo‘ladi. Masalan,

T

!

323

Birlik

Ko‘plik

yozdi-m

yozdi-k

yozdi-ng

yozdi-ngiz  (laring)

yozdi-

yozdi-lar  (yozishdi)

Ba’zi  holatlarda  birinchi  shaxsni  ifodalash  uchun

ikkinchi shaxs qo‘shimchasi, shuningdek, birlik ma’nosini

ifodalash uchun ko‘plik qo‘shimchalari qo‘llanishi mum-

kin. Bunday holatlar ma’lum uslubiy maqsadda ro‘y beradi.

Masalan, Yurasan, yurasan, hech masofa kamaymaydi —

yuraman,  yuraman,  hech  masofa  kamaymaydi.

Ikkinchi va uchinchi shaxs birlik shakllari o‘rnida ko‘p-

lik shakli qo‘llanilsa, shaxs ko‘pligi emas, balki shaxsga

hurmat ma’nosi ifodalanadi. Masalan, Dadam keldilar.

Siz juda yoqimli kuyladingiz. So‘zlang. (A. Qodiriy)

Ayrim  o‘zbek  shevalarida  shart  maylidan  keyin  qo‘-

shiladigan shaxs-son shakllari o‘rniga o‘tgan zamonning

-gan  shakli,  hozirgi  va  kelasi  zamon  shakllaridan  keyin

ishlatiladigan  shakl  qo‘llaniladi.  Masalan,  borsa  o‘rniga

borsamiz,  borsavuz.

Shaxs-son qo‘shimchalarini quyidagi jadvalda ko‘ring:

r

/

T

i

s

o

s

a

n

o

s

-

s

x

a

h

S

s

x

a

h

S

n

o

s

-

s

x

a

h

S

i

r

a

ll

k

a

h

s

r

a

ll

o

s

i

M

k

il

r

i

b

k

il

p

‘

o

k

k

il

r

i

b

k

il

p

‘

o

k

.

1

-

a

z

n

a

g

t‘

o

)

a

-

y

a

m

q

i

n

a

n

o

m

i

d

-

g

n

i

n

il

il

k

a

h

s

b

o

m

a

z

i

s

a

l

e

k

)

n

il

y

a

m

t

r

a

h

s

I

I

I

I

I

I

m

-

g

n

-

o

-

k

-

z

i

g

n

-

r

a

l

-

m

i

d

l

e

k

m

a

s

l

e

k

g

n

i

d

l

e

k

g

n

a

s

l

e

k

i

d

l

e

k

a

s

l

e

k

k

i

d

l

e

k

k

a

s

l

e

k

z

i

g

n

i

d

l

e

k

z

i

g

n

a

s

l

e

k

r

a

li

d

l

e

k

r

a

l

a

s

l

e

k

.

2

n

a

g

t‘

o

)

a

q

i

n

a

n

o

m

a

z

g

n

i

n

il

y

a

m

il

k

a

h

s

n

a

g

-

i

g

r

i

z

o

h

)

b

q

i

n

a

n

o

m

a

z

g

n

i

n

il

y

a

m

i

r

a

ll

k

a

h

s

I

I

I

I

I

I

n

a

m

-

n

a

s

-

i

d

a

-

z

i

m

-

z

i

s

-

r

a

li

d

a

-

n

a

m

n

a

g

l

e

k

n

a

m

p

a

y

l

e

k

n

a

m

a

l

e

k

n

a

s

n

a

g

l

e

k

n

a

s

p

a

y

l

e

k

it

p

a

y

l

e

k

z

i

m

n

a

g

l

e

k

z

i

m

p

a

y

l

e

k

z

i

m

a

l

e

k

z

i

s

n

a

g

l

e

k

z

i

s

p

a

y

l

e

k

a

li

t

p

a

y

l

e

k

r

324

i

s

a

l

e

k

)

d

q

i

n

a

n

o

m

a

z

il

y

a

m

n

a

m

a

l

e

k

n

a

s

a

l

e

k

i

d

a

l

e

k

z

i

m

a

l

e

k

z

i

s

a

l

e

k

r

a

li

d

a

l

e

k

.

3

n

o

m

a

z

i

s

a

l

e

k

k

a

t

s

i

-

q

u

r

y

u

b

il

y

a

m

I

,

y

a

-

y

-

,

n

i

g

-

n

i

s

-

,

k

il

y

a

-

,

k

il

y

-

-n z

i

g

,

)

r

a

l

(

-

r

a

l

n

i

s

y

a

l

e

k

n

i

g

l

e

k

n

i

s

l

e

k

k

il

y

a

l

e

k

)

z

i

(

g

n

il

e

k

r

a

l

n

i

s

l

e

k

II shaxs buyruq mayli qo‘shimchalari o‘rniga III shaxs

buyruq  mayli  qo‘shimchasi  ishlatiladi.  Masalan,  kiring

o‘rniga kirsinlar, o‘tiring o‘rniga o‘tirsinlar. Bunday holat

o‘zidan katta yoki obro‘li kishilarga nisbatan qo‘llanilib,

hurmat ma’nosi ifodalanadi.

184-mashq. O‘qing. Fe’llarni ko‘chirib, ularning har biriga

to‘la ta’rif bering, qaysi maylda kelayotganiga diqqat qiling.

N a m u n a: Yugurdi — harakatni bildiradi: bo‘lishli,

o‘tgan zamonda, aniq nisbatda, xabar maylida, sodda fe’l,

kesim vazifasida

1. Odam odamdan qutular, o‘z fe’lidan qutulmas.

2.  Kamtar  kerilmaydi,  mol-dunyoga  berilmaydi.  3.  Sen

o‘zingni  maqtama,  seni  birov  maqtasin.  (Maqollar)

4. Hech bir kishilik madaniyati she’rsiz mavjud bo‘la olmaydi.

(E. Òalabov) 5. Haqiqatan ham sho‘rolar davri mafkurasi

kishilar ongiga ijtimoiy tenglik, boshqacha qilib aytganda,

boqimandalik tushunchasini singdirib kelgan edi. Bunday

yondashish kishilarda tashabbusni bo‘g‘ib qo‘yardi, chunki

kishi o‘zining samarali mehnatidan manfaatdor bo‘lmasa,

unda  halol  mehnatga  intilish,  ish  natijasi  uchun  mas’u-

liyatni oshirish tuyg‘usi yo‘qoladi. (N. Jo‘rayev)

185-mashq. Ko‘chiring. Fe’l mayllarini aniqlang.

1. Rasululloh aytmishlar: «Alloh taolo: «Men dunyo-

dagi  hamma  borliqqa  rahm  qiluvchi  Rahmonman  va

rahmni  yaratdim»,  demish».  2.  Abu  Hurayra  aytdilar:

325

«Rasululloh:  «Agar  mamluk  (qul)  o‘g‘rilik  qilsa,  uni

yigirma tangaga bo‘lsa ham sotib yubor», dedilar». (Imom

al-Buxoriy) 3. «Bir balandga chiqib, urduni mulohaza qilib,

buyurdukkim,  urdu  tevasini  sanagaylar».  («Boburnoma»

dan)  4.  Zaynab  bir  turluq  holga  tushdi,  kuchlangandek

qilib: «Ular nega ketsinlar!» dedi. 5. Otabek keyin onasining

fikriga  qisman  qo‘shilib:  «Agar  men  sizning  talabingizni

ma’qul qiladirg‘on bo‘lsam, ayniqsa, qizingizning ko‘ng-

liga shubha keladir... Sizga aytkuligi yo‘q, bu to‘g‘riga ma-

nim aralashmog‘im...» (A. Qodiriy)

186-mashq. «Yuvosh yigit sizga yoqadimi?» mavzusini muno-

zaraga epigraf qilib oling.

Juda yuvoshsan deb aytaverib biz

Qo‘yga aylantirdik hurkak olqorni,

Juda ishlaydi deb maqtayverib biz

Eshak qilib oldik uchqur tulporni.

Endi aytishim shart shundayin so‘zlar:

Qo‘ylar o‘xshasinlar hurkak olqorga.

Òoki bu so‘zimni tinglagan kezlar

Eshaklar  aylansin  tag‘in  tulporga.

(A.  Mo‘minov)

Yuqorida ishlatilgan fe’llarga tavsif bering.

Òayanch tushunchalar

shaxs-son  qo‘shimchalari,  tuslovchi  qo‘shimchalar,

birlik son, ko‘plik son, shaxs-son asosi.

31.2. ZAMON QO‘SHIMCHALARINING

USLUBIY  XUSUSIYAÒLARI

Darsning  maqsadi:  zamon  qo‘shimchalari  yuzasidan

o‘rta  umumiy  ta’limda  olgan  bilimlarni  mustahkamlash.

Zamon qo‘shimchalaridan nutqda o‘rinli foydalanish ko‘-

nikmasini shakllantirish.

326

R E J A:

1. Zamon qo‘shimchalari haqida ma’lumot.

2. Zamon qo‘shimchalarining tasnifi.

3. Zamon qo‘shimchalarining o‘zaro vazifaviy almashi-

nuvi va uning uslubiy xususiyatlari.

Keldim, kelyapman, kelaman fe’llarining uchalasi ham

I shaxsni bildiradi, lekin ular harakatning nutq momen-

tiga nisbatan qachon bajarilishi yoki bajarilmasligi bilan

farq qiladi.

Fe’ldan anglashilgan harakatning nutq momen-

tiga  nisbatan  bajarilishi  yoki  bajarilmaslik  paytini

bildiradigan shakllarga zamon shakllari, ana shun-

day shakllar tizimiga zamon kategoriyasi deyiladi.

Zamon  turini  belgilashda  so‘zlanayotgan  nutq  vaqti