O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

Maylislaringam    ja  cho‗zildi-da,    Ochilboy!    (O‗tkir    Hoshimov   

―Dunyoning  ishlari‖,  267-bet)    

Pochcham    doim    bosh    og‘riq,    echki    so‗yib    ko„chiriq    va    xudoyi  

qilamiz,  deb  kecha  buvimni  olib  ketishgan.  (Oybek  ―Bolalik‖,  47-bet)  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

62 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xulosa 

1. 

O‗zbekadabiytilileksikjihatdano‗zbekshevalariningbarchasigaasoslanadivaulardan

zaruriyso‗zlarniqabulqiladi.  O‗zbek  adabiy  tilining  leksik  normasi  ham  shu  

adabiy  til  xizmat  qiladigan  o‗zbek  xalqining  tiliga,  uning  barcha  shevalariga  

tayanadi.  Adabiy    tilning    leksik      tarkibini    boyitish    va    uning    normalarini  

belgilashda  vaqli  matbuot,   yozuvchilar  muhim  rol  o‗ynaydilar.   

2.  Sheva  so‗zlari  badiiy    matnda  yozuvchilar  o‗z  qahramonlarini  o‗zlari 

yashaydigan  hudud  va  muhitdan    ayirmagan  holda,  hayotdagidek  ishonarli  va 

jonli, tasvirlar ehtiyojidan kelib chiqib   shevaga xos so‗zlarni ishlatadilar. Sheva 

so‗zlari  mahalliy  kolorit,  hududiy      mansublikni  o‗zida  aniq  aks  ettirish  bilan 

birga badiiy nutqda muayyan estetik  funksiyani bajaradi. Biroq dialektizmlarning 

estetik  qimmat  kasb  etishi  ularning    badiiy  nutqdagi  me'yori,  qanday  ishlatilishi 

va ayni paytda qanday dialektizmlarning  qo‗llanishi           bilan     bog'liqdir. 

           3.  Dialektlar  adabiy  tilning  boyishi  uchun  tabiiy  manbalardan  biri  bo‗lib 

qoladi. Dialektizmlarning adabiy tilga singib ketish jarayoni qiyin kechadi, lekin 

badiiy  adabiyotning  ta‘sirchan  kuchi  orqali  bir  asarda  qo‗llangan  dialektizm 

---

63 

 

keyingi  asarlarga o‗tadi va shu tariqa umumxalq mulkiga aylanadi va adabiy tilda 

o‗zlashib ketishi mumkin. 

4.  Dialektizmlardan  badiiy  asarda  turli  xil  maqsadlarda  foydalaniladi. 

Ayniqsa,  ularning  uslubiy  vazifasini  bajarib  kelishi  badiiy  asar  tilining  boy  va 

jozibador  bo‗lishi  uchun  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Shu  sababdan  ular  adabiy 

tilning  funksional  nutq  doirasiga  o‗tadi,  o‗sha  uslubga  mos  emotsional  bo‗yoq 

oladi.  Yuqorida  aytib  o‗tilgan  fikrlar  bilan  birga  ularning  uslubiy  vazifasini 

bajarishi haqida yana alohida mulohazalar mavjud. Demak, dialektizmlar uslubiy 

vazifani bajaruvchi leksik vositalar hisoblanib, bundan foydalanish yozuvchi ijodi 

uchun xarakterli xususiyat darajasiga ko‗tarilishi mumkin. 

5.    Badiiy    asarlarda    turli    mavzularga    oid    shevaga    xos    so‗zlar  

qo‘llanadi.    Bu    yozuvchining    o‘z    qahramonini,    xarakterini    ochib    berishda, 

uning  yashash  muhitini  yaqindan  his  qilishi,   so‘zlarni  ta‘sir  kuchi  ortishida  

unumli    foydalanadi    va    aynan    badiiy    adabiyot    orqali    mahalliy    shevalar  

ommalashib,  adabiy  tilga  qo‘shilib,  uni  boyitishi  mumkin.  

6.  Shevalarni    bir-    biridan    afzal    jihatini    qidirib,    u      yuzasidan    bahs  

qilish    kulgili.    O‗zbek    shevalari    turli-tuman    va    g‘oyat    qiziqali    bo‗lib,  

shevalar  tilimiz  boyligidir.   

Qodir  Dehqonovning ―Shevalar  bahsi‖  she‘ri   

 

Talabalik  yillari 

Ko‗p  tortishuv  bo‗lardi. 

Bahs  kuchayib  ba‘zida 

Ancha  shov-shuv  bo‗lardi: 

―Qaysi  sheva  adabiy 

Tilimizga  mos  kelar? 

Xalq  tilida  qay  biri 

Juda-juda  oz  kelar? 

Qo‗qonda  ―aqa-baqa‖. 

Toshkentda  ―votti-votti‖, 

---

64 

 

Bu  qanaqa  til  o‗zi?‖ 

Deb  o‗tirardi  Sotti. 

-Hoy,  Eshniyoz,  ne  uchun 

―Pichoq‖ni  ―pakki‖  deysan? 

-Sen  o‗zing-chi,  Mirgulshan 

―Tomchi‖ni  ―chakki‖  deysan. 

Ne  ajab  Abdurahmon 

―Valish‖ni  ―so‗ri‖  desa, 

Qurbonali  baqrayib 

―Qashqir‖ni   ―bo‗ri‖  desa. 

Tosh  o‗rtaga  qo‗yib,  der: 

-Mana  shu-  oddiy  ―paqir‖ . 

Agar  shu  ―chelak‖   bo‗lsa, 

Guvohlaringni  chaqir! 

Qani  kim  u,-  der   Soli 

―Marvartak‖ni  ―tut‖  degan? 

O‗qib  ko‗rsin  ―oyoq‖ni 

Navoiy  ham  ―put‖  degan. 

Olar  qisti-qafasga 

Olim  bilan  To‗rani, 

Ularning  ―aybi‖  shuki 

―Dovuchcha‖  der  ―g‘o‗ra‖ni. 

Kimdir  der  har  narsaning 

Har  joyda  bor  o‗z  oti, 

Toshkentda  ―narvon‖  bo‗lsa, 

Farg‘onada  der-  ―shoti‖. 

Hamid  der:- Hoy,  ―ko‗k  choy‖ni 

Nega  sen  ―oq  choy‖  deysan? 

―Qora  choy‖ni-chi  ―pamil‖, 

Nega  ―yog‘‖ni  ―moy‖  deysan?.. 

---

65 

 

…Qizigandan   qiziydi 

Tortishuvlar   tonggacha 

So‗z  qolmaydi  lug‘atda 

―Ayvon‖u  ―shiypon‖gacha… 

 

Deyman: -  Do‗stlar,  bu  so‗zlar- 

Elning  toshqin  soyligi. 

Ogoh  bo‗ling,  shevalar- 

Tilimizning  boyligi!...