Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus talim vazirligi
Download 1.27 Mb. Pdf ko'rish
|
Радиоалока А
OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI ORTA MAXSUS, KASB-HUNAR TALIMI MARKAZI Å.B.Mahmudov, V.Z.Zuparov, O.A.Xolmatov RADIOALOQA, RADIOESHITTIRISH VA TELEVIDENIYE Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma Gafur Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent 2007 2 3 SOZBOSHI Malumki, songgi yillarda sanoati rivojlangan mamlakatlarda axborot kommunikatsiyalar sohasida yangi texnologiyalarga otish jarayoni jadal suratlar bilan kechmoqda. Ozbekiston ham umum- mamlakat miqyosida axborot kommunikatsiyalar yonalishlaridan biri, raqamli radioaloqa, radioeshittirish va televideniye tizimiga otishdek goyat muhim va katta ahamiyatga molik ishlar bosagasida turibdi. Radioaloqa va teleradioeshittirishning yangi texnologiyalari XXI asr infokommunikatsiyasining eng zamonaviy sohalaridan hisoblanadi va barcha turdagi axborotlarni zamon talablariga tola javob beradigan holda tezkor shakllantirish, qayta ishlash, uzatish va qabul qilishni, saqlashni, jamiyatni yuksak saviyada axborot- lashtirishni amalga oshiradigan koð funksiyali videoaxborotlar tizimidir. Jahondagi bir qator olimlar, eksðertlar va mutaxassislarning fikriga qaraganda, yaqin yillar ichida analog televizion tizim radioaloqa va teleradioeshittirishlarning yangi texnologiyalari jamiyatni axborotlashtirishda eng ustun sohaga aylanadi. Shular qatori Ozbekiston miqyosida ham uchbu yangi texnologiyalarni tatbiq etish yuzasidan qator qarorlar qabul qilinib, amaliy ishlar qilinmoqda. Koðgina chet el firmalarining mahsulotlari Ozbekiston Resðublikasi axborotlashtirish, telekommunikatsiya va aloqa sohalarida keng miqyosda tatbiq etib borilmoqda. Viloyatlar, shaharlar va shahar tumanlari orasida keng ðolosali signallarni otkazish muhiti sifatida raqamli liniyalar, oðtik kabellar va radiorele liniyalari jadallik bilan ishga tushirilmoqda. Shuni takidlash kerakki, radio, TV dasturlarni yangi texnolo- giyalar asosida qayta ishlanib tarqatilganda yuqori sifatli televizion korsatuvlarni amalga oshirish taminlanadi, shuningdek, harakatla- nayotgan obyektlarda ham televizion tasvir va ovoz signallarini qabul Malumki, songgi yillarda axborot texnologiyalari jadal suratlar bilan rivojlanib bormoqda. Ushbu Radioaloqa, radioeshittirish va televideniye fanidan tayyorlangan oquv qollanmada ham radioaloqa asoslari, radioeshittirishning asosiy tamoyillari, tovush eshittirish tizimini shakllantirish, tizimdagi asosiy qurilmalar, televideniye asoslari, jumladan, oq- qora, rangli va raqamli televizion tizimi boyicha asosiy malumotlar keltirilgan. Mazkur oquv qollanma kasb-hunar kolleji talabalari bilan birga texnika sohasiga qiziquvchi keng kitobxonlar ommasiga mustaqil adabiyot sifatida ham xizmat qiladi. © E.Mahmudov, M.Zuðarov, O.Xolmatov, Gafur Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2007-y. ISBN 978-9943-03-019-0 ÁÁÊ 32.884 ÿ722 32.94 ÿ722 Mahmudov E.B. Radioaloqa, radioeshittirish va televideniye: Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qoll./ E.B. Mahmudov, M.Z.Zuparov, O.A.Xolmatov; OzR oliy va orta maxsus talim vazirligi, Orta maxsus, kasb-hunar talimi markazi. T.: Gafur Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2007. 160 b. I.Zuparov M.Z. II. Xolmatov O.A. Oliy va orta maxsus, kasb-hunar talimi ilmiy-metodik birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan. T a q r i z c h i l a r : V.Mirahmedov texnika fanlari nomzodi, dotsent, Q.Abdusagatov texnika fanlari nomzodi, dotsent. 32.884 M 32 M-Z-X 230304050116 M 352 (04) 2007 qatiy buyurtma, 2007 4 5 qilishga imkoniyat yaratiladi. Hozirda aniq bir fakt shuki, nafaqat Ozbekiston, balki boshqa mamlakat fuqarolarining koðchiligi oz kundalik faoliyatida zarur bolgan malumotlardan tortib siyosiy, iqtisodiy, manaviy va shunga oxshash katta ahamiyatga molik axborotlarni aynan radioaloqa va teleradioeshittirish tarmogi orqali qabul qilmoqdalar va bu soha fuqarolarining kundalik hayoti- faoliyatining ajralmas qismiga aylanmoqda. Shu borada, yuqorida qayd etilgan barcha ishlarning mohiyati mavjud analog aloqa kanallarini yangi texnologiyalar asosidagi kanallarga almashtirish, ularning samaradorligini oshirish, yani mamlakat aholisiga, davlat va nodavlat korxonalarga kerakli turdagi va talabdagi yuqori sifatli aloqa xizmatlarini korsatishni tashkil etishdan iborat. Radioaloqa va teleradioeshittirishning yangi texnologiyalari mavjud televizion tarmoqning tuzilishiga zamon nuqtai nazaridan bir qancha ijobiy ozgarishlarni olib kiradi. Radioaloqa va teleradioeshittirish yangi texnologiyalarining joriy qilinishi televideniye tarmogi bilan Internet tarmogini, mobil aloqa tarmoqlarini va boshqa qoshimcha xizmat tarmoqlarini yagona koð funksiyali tarmoq asosida birlashtirishga imkon beradi. Shuning bilan birga raqamli texnologiyaga otish natijasida chastota resursi tejaladi, uzatilayotgan turli dasturlar korsatilishining sifati oshishi bilan birga standart otkazish ðolosali aloqa kanalidan uzatilayotgan TV dasturlarning soni, ularning sifati yaxshilanishiga imkoniyat yaratiladi, yani koð dasturli teleradio tarqatishlar amalga oshiriladi, bunda telekommunikatsiya xizmatlarining turi koðayadi va sifati yanada yuqori bolishiga erishiladi. Ushbu oquv qollanmada radioaloqa va teleradioeshittirishning yangi texnologiyalari batafsil yoritilgan. Bu talabalarning ushbu sohadagi bilimlarini yanada oshiradi, konikma va malakalarini boyitadi va Ozbekistonda har tomonlama yetuk, malakali mutaxassislar yetishib chiqishiga zamin yaratadi. 1-bob. RADIOALOQA ÐRINSIÐLARI 1.1. Elektromagnit tolqinlari haqida malumot XIX asrning oxirida uzoq masofalarga tarqala oladigan, kozga korinmaydigan elektromagnit tolqinlari ixtiro qilindi va ularning xususiyatlari tekshirildi. Bu tolqinlar radiotolqinlar deb ataladi. Òabiat hodisalariga oid koðdan-koð tajriba materiallarini umumlashtirib, ingliz fizigi Djeyms Maksvell elektromagnit maydon nazariyasini yaratdi, quyosh nuri va radiotolqinlarning tabiatan umumiyligini aniqlab, ularning tarqalish qonunini ochdi. Keyinchalik boshqa nurlanishlar tekshirildi: ultrabinafsha, infraqizil, rentgen nurlari va boshqalar. Òekshirishlar shuni korsatdiki, ularning qator xususiyatlari bir-biridan farqlanishiga qaramay, tabiatan kelib chiqishi bir xil: ularning hammasi elektromagnit tolqinlari bolib, fizik xususiyatlari esa, tolqin uzunligi bilan farqlanadi. 18861888-yillari Geynrix Gers oz tajribalarida Maksvell nazariyasi xulosalarini tasdiqladi, radiotolqinlarning tarqalishi, qaytishi va sinishi yoruglik nuri tarqalishi qonuni bilan bir xilligini korsatdi. Yoruglik nurining elektromagnit nazariyasini yaratishda Maksvell katta qiyinchilikka toqnash keldi. Shu vaqtgacha malum bolgan materiyaning tolqinsimon harakatlari, mexanik harakat va muhitdagi zarrachalarning ozaro elastiklik tasiri natijasi deb tushuntirilgan. Masalan, suv yuzasidagi tolqin tarqalishi ichki kuchlar ishqalanishi va suvning sirt tarangligi tasiri, tovushning tarqalishi gaz molekulalarining tebranishi yoki muhitdagi elastiklik deformatsiyasidir. Vakuumda esa, bunday tebranishlar bolmaydi. Qanday qilib yoruglik tolqinlari tosiqlarsiz ideal vakuum hisoblangan fazoda tarqaladi? Maksvell fazoni koz ilgamaydigan materiya bilan toldirilgan, deb faraz qildi va unga efir deb nom berdi. Elektromagnit tolqinlarining, shuningdek, yoruglik tolqinlarining tarqalishini efir zarrachalarining tebranishi deb 6 7 tushuntirdi. Efir zarrachalarining siljishi yoki harakatini siljish toki deb nomladi. Haqiqatan, vakuumli naychaga ikkita ðlastina joylashtirib, ularni ozgaruvchan EYK manbayiga ulasa, yaqinroqda joylashgan magnit miliga ozgaruvchan magnit maydoni shunday tasir qiladiki, goyo bu elektrodlar orasidagi boshliqdan elektronlar oqimi oqib otgandek tuyuladi, hosil bolgan tok esa konveksiya toki deb ataladi. Son jihatdan tajriba nazariya bilan tolaligicha mos bolgan holda sifat jihatdan bunday mexanik model asos bola olmaydi. Fiziklarning keyingi barcha urinishlari eng nozik va ota oqilona tajribalari efirni aniqlash, uning xususiyatlarini organish nafaqat natija bermadi, balki, agar efir bor deb faraz qilinganda ham koðchilik fizik hodisalarning mohiyatini tushuntirib bolmas edi. Shuning uchun hozirgi vaqtda bu tushunchaning real fizik manosi yoq, ammo kundalik hayotda bu ibora tez-tez uchrab turadi. Shuning bilan birga eksðerimental fizika elektromagnit tolqinlar haqida yangi malumotlarni toðlab bordi. P.N. Lebedevning 1901- yilda otkazgan ajoyib tajribalari yoruglik nuri bosimini aniqlash imkonini berdi. Keyinchalik elektromagnit tolqinlarini nurlatuvchi zarracha ozining bir qism massasini yoqotishi isbotlandi. Nihoyat, elementar yadro zarrachalarini, ularning reaksiyasini organish shuni korsatdiki, ayrim sharoitlarda zarrachalar elektromagnit nurlanishiga aylanib, teskarisi elektromagnit nurlanishlari esa elektr zaryadlangan zarrachalarga otadi. Bir tomondan elektronlar ozlarini materiyaning elementar zarrachalaridek tutsalar, ikkinchi tomondan, ular qandaydir tolqin xususiyatlariga ega, masalan, difraksiyaga moyillik, yani tosiqlarni aylanib otishi. Oz navbatida elektromagnit nurlanishlar korðuskularlik, diskretlik xususiyatlariga, yani mayda zarrachalar oqimi xususiyatlariga egadirlar. Barcha dalillar shunday xulosaga olib keldiki, elektromagnit tolqinlar harakatdagi materiyaning alohida shaklini ifodalaydi. Maksvellning elektromagnit maydoni nazariyasi, efir haqidagi farazidan tashqari, obyektiv fizik voqelikni tajriba asosida belgilab, atmosfera elektri asosiy qonunlarini umumlashtirgan holda togri aks ettiradi. Bunda juda zarur xulosa, mavjud ozgaruvchan elektr maydoni ozgaruvchan magnit maydonini keltirib chiqaradi. Agarda elektromagnit induksiya qonuni teskari bogliqlikni belgilasa, ozgaruvchan elektr va magnit maydonlari hamma vaqt birga mavjud bolib, ozaro bogliqlikda boladi. Ozgaruvchan elektr maydoni ozgaruvchan magnit maydonini keltirib chiqaradi, ozgaruvchan magnit maydoni esa, ozgaruvchan elektr maydonini hosil qiladi. Shuning uchun har qanday tasir, yani elektr yoki magnit maydonining ozgarishi, yagona ozgaruvchan elektromagnit maydonini yuzaga keltiradi. Ozgaruvchan elektromagnit maydonining eng asosiy xususiyat- laridan biri, u ðaydo bolgan yerda lokallashmaydi. Paydo bolgan nuqtasidan atrof-muhitga elektromagnit tolqinlari, goyo suv havzasiga tashlangan tosh doirasimon tarqaluvchi tolqinlar kabi tarqaladi. Elektromagnit tolqinlari energiya tashuvchidir. Quyosh nurining uning yuzasidan kelishi hisobiga Yerda hayot mavjud. Demak, elektromagnit energiyasini ðaydo etish energiyalarni ozgartirish jarayoni bolishi kerak. Bunday energiya, masalan, agarda elektronni katta tezlikda harakat qilishga majbur etsagina ðaydo boladi. Elektronni katta tezlikda harakatlanishiga sarflangan energiya elektromagnit nurlanish energiyasi hisoblanadi. Fizikadan malumki, atomdagi elektronlar musbat zaryadlangan yadro orbitasi atrofida harakatlanadilar va doimiy energiyaga egadirlar. Ayrim sharoitlarda elektronlar bir orbitadan ikkinchisiga otadi, natijada ularning energiyasi ozgaradi; ortiqcha energiya elektro- magnit nurlanishga aylanadi. Elektromagnit tolqinlarning bunday qozgalishi hozirgi vaqtda fan va texnikaning tez rivojlanayotgan kvant elektronikasida qollaniladi. Radiotexnikada otkazuvchi jismlardagi koðlab erkin elektron- larni katta tezlikda harakatlantirish usuli amalda keng qollanilib kelmoqda. Malumki, elektronlarning bir tomonga katta tezlikda harakat- lanishini uzoq vaqt davom ettirish qiyin, shuning uchun tezlikni ðasaytirib, boshqa yonalishda oshirish zarur. Bu jarayon bir necha marotaba takrorlanishi mumkin. Bunga otkazuvchilarni qandaydir ozgaruvchan EYK manbayiga ulash orqali erishish mumkin. Ozgaruvchan EYK tasirida otkazuvchining erkin elektronlari tebranma harakatlanib fazoda eloktromagnit nurlanishi hosil qiladi. Bunday ozgaruvchan EYK manbayi elektromagnit tolqinlariga ozgartiruvchi otkazgichni uzatish antennasi deb ataladi. 8 9 Uzatkich, uzatish antennasi, tolqin tarqalish muhiti, qabul qilish antennasi va qabul qilgichdan iborat toðlam radioaloqa liniyasini hosil qiladi. 1.1-rasmda keltirilgan radioliniya bir tomonlama axborot uzatish imkonini beradi. Bunday sxema orqali radioeshittirish, televizion signalni, ob-havoni, aniq vaqt signallarini uzatish va boshqa turdagi aloqalarni amalga oshirish mumkin. Uskuna ishlatilishini yaxshilash va radioliniyani otkazish qobiliyatini kattalashtirish uchun zichlashtirish aððaraturasi qollaniladi. Bunday radioliniya koð kanalli deyiladi va u 1.2-rasmdagi korinishda boladi. Maksvell nazariyasi elektromagnit tolqinlarning qandaydir muhitda tarqalish tezligini aniqlash imkonini berdi. bunda c yoruglik nurining vakuumda tarqalish tezligi; m muhitning magnit otkazuvchanligi; ε muhitning dielektrik otkazuvchanligi. Havo uchun ε ≈ 1, elektromagnit tolqinlarning tarqalish tezligi quyosh nurining vakuumda tarqalish tezligiga yaqin: V ≈ c ≈ 300 000 km/s. Antennadagi elektronlarning tebranishi Ò davriy ozgaruvchi EYK manbayi hosil qiladi. Agarda qandaydir vaqtda antenna oldidagi maydon maksimal qiymatga ega bolgan bolsa, xuddi shunday qiymat Ò vaqt otgandan song yana takrorlanadi. Bu vaqt orasida dastlabki maksimal qiymatga ega elektromagnit maydon l =VÒ masofaga kochib otadi. Fazodagi magnit maydoni qiymati bir xil bolgan ikki minimal nuqta oraligi tolqin uzunligi deb ataladi. Òolqin uzunligi uning tarqalish tezligi va antennadagi elektronlarning davriy tebranishiga bogliq. Òok chastotasi f=1/Ò, unda tolqin uzunligi l=V/ f. 1.2. Radioaloqani tashkil etishning umumiy ðrinsiðlari Radioaloqa deb, xabarni simsiz elektron uzatishga aytiladi. Rus olimi A.S. Poðov 1895-yil 7-mayda birinchi bolib radio uzatishni amalga oshirgan. Hozir radio orqali kuniga juda katta axborot oqimlari uzatiladi. Kemalar, samolyotlar, eksðeditsiyalar, qutb stansiyalari bilan boglanish uchun radioaloqaning roli juda katta, chunki bu obyektlar bilan aloqa faqat radioaloqa orqali amalga oshirilishi mumkin. Radioaloqaning eng sodda sxemasi 1.1-rasmda keltirilgan: 1.1-rasm. Radioaloqaning umumlashgan tuzilish sxemasi: 1 axborot manbayi; 2 xabarni elektron signalga aylantiruvchi blok; 3 radiouzatish qurilmasi (RAQ); 4 va 5 uzatish va qabul qilish antenna-fider qurilmalari (AFQ); 6 radioqabul qilish qurilmasi (RQQQ); 7 elektron signalni dastlabki xabarga aylantirish (ozgartirish) bloki; 8 axborot istemolchisi; RÒM radiotolqinlarni tarqalish muhiti. Uz Uz Uz Uz f 1 f 1 f 2 f 1 1.2-rasm. Koð kanalli radioliniyaning tuzilishi: ZA zichlashtirish aððaraturasi; KBA kanallarni birlashtirish aððaraturasi; KAA kanallarni ajratish aððaraturasi. Uzatuvchi qurilma Qabul qiluvchi qurilma RTM Radioliniya Bir axborot manbayidan axborot istemolchisiga xabarni uzatishni taminlaydigan texnik vositalarning toðlamiga radioaloqa kanali deyiladi. Ikki ðunkt orasida axborot almashinish uchun ikki tomonlama radioaloqa tashkil qilinadi, bu bir-biriga yonaltirilgan bir tomonlama aloqa uskunasini ikki usul bilan amalga oshirish imkonini beradi: simðleks va duðleks (1.3-rasm). KBA (ZA) KAA (ZA) ′ ′ ′′ ′′ ′ ′ ′′ ′′ 1.3-rasm. Simðleks va duðleksli radioaloqa. 10 11 Radioaloqa liniyasi bir necha yoki koðgina qismlardan (kesmalardan) iborat bolishi mumkin. Bir ðunktdagi signallar boshqa ðunktga uzatiladi, u yerda qabul qilinadi, kuchaytiriladi va keyingi ðunktlarga uzatiladi va hokazo (1.4-rasm). Uz f 1 f 2 Uz f 1 f 2 Uz Uz Uz f 1 f 2 Uz 1.4-rasm. Murakkab tuzilishga ega radioaloqaning sxemasi. 1.5-rasmda suniy yoldosh orqali aloqa ornatish korsatilgan: Diaðazon nomeri ¹ 4 ¹ 5 ¹ 6 ¹ 7 ¹ 8 ¹ 9 ¹ 10 ¹ 11 ¹ 12 Chastota chegaralari f = 3¼30 êÃö f = 30¼300 êÃö f = 300¼3000 êÃö f = 3¼30 ÌÃö f = 30¼300 ÌÃö f = 300¼3000 ÌÃö f = 3¼30 ÃÃö f = 30¼300 ÃÃö f = 300¼3000 ÃÃö Diapazonlar nomi ota uzun tolqinlar uzun tolqinlar orta tolqinlar qisqa tolqinlar metrli tolqinlar ditsimetrli tolqinlar santimetrli tolqinlar millimetrli tolqinlar ditsimillimetrli tolqinlar Diaðazonlarning qisqartma nomlari OUÒ UÒ OÒ QÒ MÒ DÒ Ò MMÒ DMMÒ Ruscha qisqartma nomlar ÑÄ Ä Ñ Ê Ì ÄÌ ÑÌ ÌÌ ÄÌÌ diaðazon ðastdan 0,3 ⋅ 10 N Ãö va yuqoridan 3 ⋅ 10 N Ãö chastota bilan chegaralangan. Diaðazon nomeri oshishi bilan uni ðolosasi kengayishiga etibor qaratish lozim, u quyidagicha boladi: ¹ 4 uchun 30 3 = 27 êÃö; ¹12 uchun 3000 300 = 2700 ÃÃö. Yangi radioaloqa liniyasini ochishga har bir alohida holat uchun malum talablarni hisobga olgan holda ishchi chastota tanlanadi. Xabarni uzatish joyidan qabul qilish joyiga kochirish uchun tanlangan chastota ishlatiladi va u tashuvchi chastota deyiladi. 1.1-jadval Radiotolqinlar tarqalishining asosiy qonunlari quyidagilardir: 1. Bir jinsli izotroð muhitda tolqin togri chiziq boylab va ozgarmas tezlik bilan tarqaladi: V = const. 2. Har xil dielektrik doimiylikli muhitlarning biridan ikkin- chisiga radiotolqin otayotganda muhitlar chegara chizigida tolqin akslanishi va sinishi yuz beradi (1.6-rasm). SY Uz Uz f 1 f 1 f 2 f 2 1.5-rasm. Suniy yoldosh orqali radioaloqani amalga oshirish sxemasi. Har xil korinishli (konfiguratsiyali) radioliniyalar yordamida har xil aloqa tarmogini qurish mumkin. 1.3. Radiotolqinlarning tarqalish xususiyatlari Radiochastotalar klassifikatsiyasi. Har bir radioaloqa liniyasiga malum radiochastota ðolosasi ajratiladi. Bu ðolosaning ortacha chastotasi nominal chastota hisoblanadi. Radioaloqani xalqaro tartiblanishiga binoan radiochastotalar 9 ta diaðazonlarga bolinadi va 4 dan 12 gacha nomerlanadi. N nomerli 12 13 Atmosfera tuzilishi. Yer yuzini orab turuvchi atmosfera taxminan 1000 km balandlikkacha chozilgan. 15 km balandlikkacha bolgan eng ðastki qatlam troðosfera deyiladi. U azon (O 3 ), kislorod (O 2 ) va azot (N 2 ) dan iborat bolib, bu qatlam gidrometeorlar (qor, yomgir, dol) mavjudligi bilan xarakterlanadi. Òroðosfera xarakteri qatlamlilikdir. Keyingi qatlam stratosferadir. U asosan azon (O 3 ) dan iborat. Shu sababli u qatlamlilik xarakteriga ega emas. 100 km dan 400 km gacha bolgan balandlik ionosfera deb ataladi. U ultrabinafsha nurlanishlar tasirida erkin elektronlar va ionlarga ajraydigan neytral atomlardan iborat. Ionosfera tuzilishi. Ionosferaning asosiy xususiyati uning qatlamliligidir. Kunduzi odatda quyidagi ionlashgan qatlamlar bilan farqlanadi: 7080 km balandlikda D qatlam, 90120 km balandlikda E qatlam, 200250 km balandlikda F 1 qatlam va 350450 km balandlikda F 2 qatlam. F 2 qatlam maksimal konsentratsiyaga ega. F 1 qatlam ozini aso- san kunduzi namoyon qiladi. F 2 qatlam eng katta barqarorlikka ega. Kunduzi tortta ionlashgan qatlam mavjud boladi, tungi vaqtda esa, D va F 1 qatlamlar yoqoladi, E va F 2 qatlamlarning jadalligi kamayadi (1.8-rasm). Bu grafiklar yil fasllariga qarab ozgaradi. H,[km] 400 300 200 100 F 2 F 1 E D H,[km] 400 300 200 100 F 2 E kunduzi tunda 1.8-rasm. Ionosfera qatlamlarining jadalligi: kunduz va tunda. OUÒ va UÒ diaðazon radiotolqinlarining tarqalishi. Bu diaðazondagi tolqinlar uchun yer sirti otkazgich hisoblanadi. Yerni yaxshi aylanib otadigan sirt tolqinining aloqa tashkil qilish mumkin bolgan masofa 15002000 km ni tashkil qiladi. ¹5 diaðazonidagi tolqinlar ðastki ionlashgan qatlamdan yaxshi akslanadi va fazoviy tolqinni hosil qiladi. Ionosfera qatlamidan 1.6-rasm. Òolqin akslanishi va sinishi. 3. Ixtiyoriy qabul qilish joyiga tolqinlar ikki yol bilan kelishi mumkin: yer yoki sirt tolqini va fazoviy yoki osmon tolqini (1.7-rasm). 1.7-rasm. Yer va fazoviy tolqinning korinishi. 4. Radiotolqinlar difraksiya qonuniga boysunadi, yani tolqin uzunliklari olchamiga yaqin bolgan tosiqlarni aylanib otishi mumkin. 5. Radiotolqinlar tarqalayotganda refraksiya qonuniga boysunadi, yani tolqin har xil dielektrik singdiruvchanlikka ega bolgan muhitlardan otishida uning trayektoriyasi egilishi yuz beradi. 6. Radiotolqinlar tarqalayotganda, ularda interferensiya yuz berishi mumkin, yani har xil fazali tebranishlar bir-biriga qoshiladi. 7. Radiotolqinlar ionosfera qatlamidan sochilib qisman qaytadi, bunda energiyani malum qismi nurlanish manbaiga qaytadi (Kabanov effekti). tush. qayt. sin. ε 1 ε 2 a 1 a 2 a 3 ε 1 > ε 2 a 1 =a 2 a 3 >a 1 Fazo Sirt A B 14 15 1.9-rasm. QÒ diaðazondagi tolqinning tarqalishi. Bu diaðazon tolqinlari uchun yana quyidagi xususiyatlar mavjud: signal sathining tartibsizlanishi, radiosado (aks-sado), tungi vaqtda radiostansiyalar soni koðayishi, jimjitlik zonalari, magnit boronlarining tasir qilishi. UQÒ diaðazonidagi radiotolqinlar tarqalishi. UQÒ diaðazondagi tolqinlar uchun yer sirti dielektrik hisoblanadi. Sirt tolqinli aloqani uzoqligi juda kichik, u Yer sirtini aylanib otishi qiyin. Boshqa diaðazonlardan farqli UQÒ tolqinlari ionosferadan akslanmaydi va Yerga qaytib tushmaydi, chunki F 1 va F 2 qatlamlar konsentratsiyasi bu tolqinlarni qaytarishga yetarli emas. UQÒ da radioaloqa uzoqligi uzatkichning malum bolgan quvvatida uzatish va qabul qilish antennasi tayanchining Yerga nisbatan balandligiga bogliq va quyidagicha aniqlanadi: (1.1) bunda h 1 va h 2 antenna tayanchining balandligi (1.10-rasm). km R Ò.Ò.Ê. togridan-togri korinish masofasi R Ò.Ò.Ê. h 1 h 2 A B 1.10-rasm. Òogridan-togri korinish masofasining antenna tayanchiga bogliqligi. UQÒ diaðazonida radiotolqinlarning tarqalish xususiyatlari quyidagicha: 1. Har xil omillardan radiotolqinlar tarqalishiga bogliqligi. 2. Keng ðolosali modulatsiya turlarini qollash mumkinligi. akslangan tolqinlar juda koð yutiladi, shuning uchun aloqani taminlashda katta quvvatli energiya zarur boladi. Aloqa ornatish masofasi faqat radiouzatkich quvvatiga bogliq. Bu diaðazonda aloqa juda barqaror. Shuning uchun bu tolqinlar dengiz aloqasi, yonaltirish (navigatsiya) hamda radioeshittirish olib borish uchun qollaniladi. OÒ diaðazonidagi radiotolqinlarning tarqalishi. Bu diaða- zondagi tolqinlar uchun yer sirti yarim otkazgich hisoblanadi. Òolqinlar sirt nuri, fazoviy nur, sirt va fazoviy nurlari birgalikda tarqalishi mumkin. Sirt tolqinlari faqat kunduzi D qatlamida kuchli yutilishlar bolganida kuzatiladi, bunda aloqa uzoqligi 5001500 km gacha boladi. Fazoviy tolqinlar kechasi ijobiy sharoitlar natijasida E qatlamidan akslanishi va unda yoqotishlar kichikligi hisobiga hosil boladi. Bu diaðazonda qabul qilish nuqtasidagi maydon fazoviy tolqinlar interferensiyasi hamda sirt va fazoviy tolqinlar interferensiyasi natijasi bolishi mumkin. Chunki, tolqinlar har xil fazalar bilan kelib qoshiladi, bunda qabul qilish nuqtasida signal sathi tebranishi mumkin, yani Feding yoki signal sathini tartibsizlanishi yuz beradi. Signal sathini tartibsizlanishiga qarshi qabulqilgichlarda kuchaytirishni (sathni) avtomatik boshqarish qollaniladi, uzatish tomonida esa, Antifeding antennalari qollaniladi. Bu diaðazonda radioeshittirish stansiyalari, radiomayaklar aniq vaqt xizmatida ishlaydilar. QÒ diaðazondagi radiotolqinlar tarqalishi. Bu diaðazondagi tolqinlar uchun yer sirti dielektrik hisoblanadi. Òolqinlar sirt nuri, fazoviy nur, sirt va fazoviy nur bilan birgalikda tarqalishi mumkin. Sirt nuri bilan aloqa faqat yaqin masofalarda amalga oshirilishi mumkin. Uzoq masofaga aloqani faqat fazoviy nur bilan amalga oshirish mumkin. Bunda E qatlam yutuvchi hisoblanadi. Uning konsentratsiyasi QÒ tolqinlarning akslanishi uchun yetarli emas. Òolqinlar kunduzi F 1 qatlamidan va kechasi F 2 qatlamidan akslanadi. Demak, aloqa uzoqligi bitta chastotada kunduzi va kechasi har xil boladi. Doimiy muxbirlar bilan ishonchli aloqa uchun bu diaðazonda tolqin jadvali boyicha ishlaydilar: kunduzgi tolqinlar 1425 m; oraliq tolqinlar 2535 m; kechki (tungi) tolqinlar 3560 m. kunduzi tunda A sirt tolqini B 16 17 1.14-rasm. Ota refraksiyada tolqinning yoli. Bunda 3 ta xususiy hol farqlanadi: a) normal troðosfera refraksiyasi: dn/dh=-40 ⋅ 10 -5 1/km va R ekv =4/3R 0 . Qabul qilish nuqtasi maydon kuchlan- ganligi refraksiya yoqligidagi holiga nisbatan koðroq (1.12-rasm). b) kritik troðosfera refraksiyasi: dn/dh=-(1/R 0 ). Yerning ekvivalent radiusi cheksizlikka intiladi, yani ekvivalent Yer sirti yassi (tekislik) korinishida boladi. Òolqin Yer sirtiga ðarallel ozgarmas balandlikda tarqaladi (1.13-rasm). g) ota refraksiya: dn/dh<1/R 0 . Òroðosferada tolqinni tola ichki akslanishi yuz beradi va nur Yer sirtiga qaytadi. Yerning ekvivalent radiusi manfiy bolganligi sababli ekvivalent togri chiziqli trayektoriyaga ega tolqin Yer sirti bilan uchrashadi. Bu uch- rashgan joydan tolqin Yer sirtidan akslanadi va troðosfera hamda Yer sirtidan akslanish ketma-ketligi bilan uzoq masofalarga tarqalishi mumkin (1.14-rasm). Ota refraksiyaning ðaydo bolishi uchun zarur sharoitli metereologik rejimga bogliq. Balandlashgan sari sindirish koeffitsiyenti- ning keskin ðasayishi, koðincha haroratni balandlikka bogliq ozgarishlarini keltirib chiqaradi. Nazorat savollari 1. Elektromagnit tolqinlari haqida nimalarni bilasiz? 2. Òabiatda elektromagnit tolqinlar qanday korinishda namoyon boladi? 3. Radioaloqa deganda nimani tushunasiz va u qanday amalga oshiriladi? 4. Radioaloqaning qanday turlarini bilasiz? 1.13-rasm. Kritik troðosfera refraksiyasida tolqinning yoli. 3. Koð kanalli radioaloqa tashkil qilish mumkinligi. 4. Boshqa diaðazonlarga nisbatan aloqa maxfiyligi (yonaltirish diagrammasi tor yonaltirilgan antennalar). 5. Atmosfera xalaqitlar sathi kichik. 6. Aððaraturalarining olchamlari kichik, nisbatan arzon. 7. Radiostansiyalar orasidagi masofa 100200 km bolganda, bir necha radiostansiyalar bitta chastotada ishlashi mumkin. 8. Òogridan-togri korinadigan masofadagi hudud relyefini hisobga olishlik (tekis relyefli hudud, bir tosiqli hudud, ikkita va bir necha tosiqli hudud, kotlovan). Òroðosferadagi refraksiya hodisasi. UQÒ radiotolqinlarining har xil dielektrik singdiruvchanlikka ega troðosfera qatlamida tarqalishini korib chiqamiz. e qiymati birdan oshganda, troðosferadagi yoqotishlar faqat santimetrli va undan qisqa diaðazonlarga sezilarli tasir korsatadi. Bir santimetrdan katta bolgan tolqinlar uchun troðosfera- ning sinish (sindirish) koeffitsiyenti chastotaga bogliq emas. Havoning komðleks dielektrik singdiruvchanlik kirishi hisobiga millimetrli diaðazon tolqinlari uchun yoqotishlar oshadi. Amaliyotda N= (n1)·10 6 kattalik koð qollaniladi va tro- ðosferaning sindirish indeksi deyiladi, bunda n=/A troðosferaning sindirish koeffitsiyenti. Koðincha N ning qiymati balandlikka bogliq holda chiziqli ozgaradi, orta kengliklarda N ning balandlikka nisbatining gradiyenti ozgarishi dN/dh = -40 1/km ni tashkil etadi. N ning gradiyentini balandlik boyicha bogliqligi dn/dh nisbat yordamida quyidagi uchraydigan refraksiyalar klassifikatsiyasini keltirish mumkin: 1. Manfiy troðosfera refraksiyasi: dn/dh > 0. Bu holda sindirish korsatkichi oshgan sari kattalashadi va tolqinning trayektoriyasini qavariqligi ðastga qaragan boladi (1.11-rasm). Yerning ekvivalent radiusi aslidan (R 0 ) kichik bolib qoladi. Bu qabul qilish nuqtasida maydon kuchlanganligining kamayishiga olib keladi. 2. Musbat troðosfera refraksiyasi: dn/dh<0. Sindirish koeffitsiyenti oshgan sari kichiklashadi va trayektoriya qavariqligi yuqoriga qaragan boladi. 1.12-rasm. Musbat troðosfera refraksiyasida tolqinning yoli. 1.11-rasm. Manfiy troðosfera refraksiyasida tolqinning yoli. 18 19 barqarorligi salbiy tomonga ozgarmasligi kerak. Ayrim hollarda, masalan, generator bevosita kerakli chastotalarni ishlab chiqarganda, sintezator kerak emas. Ammo sintezator bilan chastotaning talab etilgan yuqori aniqligini va barqarorligini osonlikcha taminlash mumkin, chunki, birinchidan, u ancha ðast chastotalarda ishlaydi, bunda talab qilingan barqarorlikka osonroq erishiladi, ikkinchidan, u qayd etilgan chastotada ishlaydi. Bundan tashqari, zamonaviy sintezatorlar sintezlashtirilayot- gan chastotani masofaviy yoki avtomatik boshqarishga mos- lashtirilgan, bu esa uzatkichning umumiy avtomatlashtirilishini osonlashtiradi. Yuqori chastotali oraliq kuchaytirgich sintezatorlardan keyin quyidagi sabablarga kora kerak: katta kuchaytirish koeffitsiyentiga ega oraliq kuchaytirishi tufayli tayanch generatori va sintezatordan katta quvvat talab etilmaydi; sintezator va katta quvvatga ega kuchaytirgich ortasida oraliq kuchaytirgichning qollanilishi hisobiga uzatkichning quvvatli kaskadi va antennadagi ehtimolli ozgartirishlarning sintezator va generatorga tasiri kamayadi. Quvvat kuchaytirgichi (u tashqaridan qozgatiladigan generator deb ataladi) radiosignal quvvatini radioaloqa tizimi talablari bilan belgilanadigan darajagacha oshiradi. Quvvat kuchaytirgichiga qoyiladigan asosiy talab, uning yordamida yuqori iqtisodiy korsatkichlarni, xususan, FIK ni taminlashdan iborat. Chiqish zanjiri antennaga kuchaytirilgan tebranishlarni uzatish, oxirgi kuchli kuchaytirgich chiqishini antenna bilan moslashtirish, yuqori chastotali tebranishlarni filtrlash uchun xizmat qiladi. Modulator uzatkichning yuqori chastotali tebranishlar eltuvchilarini uzatilayotgan signal bilan modulatsiyalash uchun xizmat qiladi. Buning uchun modulator, uzatkichning xususiyatlari va modulatsiya turi (amðlitudali, chastotali, bir ðolosali va boshqa) dan kelib chiqib, 2.1-rasmdagi ðunktir chiziq bilan oralgan bloklarning bir yoki bir nechtasiga tasir etadi. 5. Radiotolqinlar haqida gaðirib bering. 6. Radiochastotalarning ahamiyatini tushuntiring. 7. Nima uchun radiochastotalar klassifikatsiyalarga ajratiladi? 8. OUÒ, UÒ va OÒ diaðazondagi radiotolqinlarning tarqalish xususiyatlarini gaðirib bering. 9. UQÒ diaðazondagi radiotolqinlar tarqalishining asosiy xususiyatlariga nimalar kiradi? 2-bob. RADIOALOQANING UZATISH VA QABUL QILISH QURILMALARI 2.1. Radiouzatish qurilmalari Radiouzatkichning asosiy funksional uzellari. Radiouzatkichning sxemasi va konstruksiyasi bir necha omillarga bogliq: belgilangan maqsadi, ishchi tolqinlar diaðazoni, quvvati va boshqalar. Shunga qaramay, ayrim namunali bloklarni ajratish mumkinki, ular u yoki bu korinishlarda koðchilik uzatkichlarda mavjud. Uzatkichning tuzilishi (2.1-rasm) uning asosiy funksiyalari bilan belgilanadi, ularga quyidagilar kiradi: berilgan quvvat va belgilangan chastotada yuqori chastotali tebranishlarni olish; uzatiladigan signal bilan yuqori chastotali tebranishlarni modulatsiyalash; chastotalari zaruriy nurlanish ðolosasidan chiqadigan va boshqa radiostansiyalarga xalaqit berishi mumkin bolgan tebranishlarni va garmonikalarni filtrlash; tebranishlarni antenna orqali nurlatish. Koðincha beruvchi yoki tayanch generatori deb ataluvchi yuqori chastotali generator oz aniqligi va barqarorligiga kora, yuqori talablarga javob beradigan radiouzatkichlar chastotalariga mos yuqori chastotali tebranishlar olish uchun xizmat qiladi. Sintezator tayanch generatorining odatda doimiy chastotasini radioaloqa va eshittirish uchun aynan shu vaqtda kerak bolgan chastotaga ozgartiradi. Chastotani bunday ozgartirishda uning 20 21 tirish uzatkichlari odatda televizion eshittirishlari uzatkichlari bilan birga joylashtiriladi. Bunday uzatkichlar ornatilgan korxonalar radiotelevizion uzatish stansiyalari (markazlari) deb ataladi. Radiouzatkichlarning texnik korsatkichlari. Radiouzatkichning asosiy korsatkichlariga quyidagilar kiradi: tolqin diaðazoni, quvvat, FIK, eshittirish signallarining korinishi va sifati. Uzatkichlarning tasnifi tolqinlar tasnifiga qarab farqlanadi (1.1-jadval). Bu tasnifdagi uzatkich turlariga qarab ularning diaðazonlari, tebranish konturlarining konstruksiyasi va kuchaytirish elementlarining turlari belgilanadi. Uzatkich ozi uchun ajratilgan bir yoki bir necha qayd etilgan tolqinlarda ishlashi yoki uzluksiz tolqinlar diaðazonida istalgan tolqin uzunligiga sozlanishi mumkin. Uzatkich quvvati odatda uzluksiz nurlanishda, modulatsiya bolmaganda antennaga kelayotgan maksimal yuqori chastotali tebranishlar quvvati sifatida belgilanadi. Ammo, radiouzatkichning quvvatini baholash uchun bunday tavsif yetarli emas. Gað shundaki, radioaloqa texnikasida shunday signallar bilan ish olib boriladiki, ularning kuchlanishi juda keng chegaralarda ozgaradi va nisbatan qisqa vaqt ichida ularning qiymati ortacha sathlardan bir necha bor oshib ketadi. Misol tariqasida oraligi 1 ms ga yaqin iitervallarga bolingan 1 mks davomiylikdagi imðulslarni nurlatuvchi radiolokatsiya uzatkichini olish mumkin. Agar uzatkichlarni loyihalash vaqtida ana shunday irgitma nurlanish quvvatlari nominal quvvatga mos bolgan hisob-kitoblar kozda tutilganda edi, u holda amaldagi ortacha nurlanish quvvati bir necha marotaba kichik, uzatkich oz imkoniyatidan anchagina ðastroq rejimda ishlagan, uzoq masofalarga aloqa boglash kerak bolgan hollarda esa, quvvatliroq uzatkichdan foydalanish talab qilingan bolar edi. Radioeshittirish tizimida tebranishlar amðlitudasining maksimal qiymatga yetadigan vaqt oraligi odatda uzatkich ishlash vaqtining anchagina qismini egallaydi (masalan, 10 20 %), ularning davomiyligi onlab millisekundlargacha yetadi, ammo bu holda ham uzatkichni, kam miqdorda bolsa ham, vaqtinchalik kuchaytirilgan rejimda ishlatish mumkin. Yuqorida aytilganlardan shu narsa kelib chiqadiki, uzatkich quvvati maksimal qiymat korsatkichidan tashqari, uzluksiz ishlashida choqqi quvvat qiymatlari bilan ham tavsiflanadi. Bu choqqi 2.1-rasm. Radiouzatkichning funksional sxemasi. Masalan, chastotali modulatsiya chastotalar sintezatorida yoki (bazida) yuqori chastota generatorida amðlitudali modulatsiya katta quvvatli va ular oraliq kuchaytirgichlarga tasir natijasida ðaydo boladi. Elektr taminoti qurilmasi barcha bloklarga tok va kuchlanishlarni keltirishni taminlaydi. Bu esa, ular tarkibiga kiruvchi tranzistorlar, lamðalar va boshqa elektron elementlarning, shuningdek, avtomatik boshqaruv tizimlari, avariya rejimidan himoya qilish qurilmalari, boshqa qoshimcha zanjirlar, qurilmalarning normal ishlashi uchun zarurdir. Elektr taminoti tizimi togrilagichlar, ichki yonish dvigatellariga ega elektrmashina generatorlari, akkumulatorlar, transformatorlar, kommutatsiya aððaraturasi zaxira taminot manbayi va buzilishlar bolgan vaqtda asosiy taminot manbayidan zaxira taminot manbayiga avtomatik otish qurilmalari va boshqalardan iborat. 2.1-rasmda uzatkich tarkibiga kiradigan koðgina qoshimcha obyektlar, uskunalar korsatilmagan. Bular avtomatik va masofaviy boshqarish vositalari, nazorat-olchov asboblari, masofaviy nazorat va signalizatsiya qurilmalari, avariya rejimida yoki xizmatchilarga xavf tugilgan holatlarda yuqori kuchlanish zanjirlarini ochiruvchi himoyalash va muhofaza qilish qurilmalaridir. Kilometrli, gektometrli va dekametrli tolqin diaðazonlaridagi radiouzatkichlar odatda guruh-guruh etib maxsus korxonalar uzatish radiostansiyalarida ornatiladi. Uzatkichlar soni koð bolganda radiostansiyalar radio- markazlar deb ataladi. Metrli va ditsimetrli tolqinda radioeshit- Chastota sintezatori Tayanch generator Modulator Oraliq kuchi Quvvat kuchi Chiqish zanjiri Elektr taminoti qurilmalari 22 23 Zararli nurlanishlar deb har zamonda uzatkichlarda sodir boladigan, chastotalari radiosignal chastotalari yoki qoshimcha tebranishlar chastotalari bilan bogliq bolmagan tebranishlarga aytiladi. Bunda qoshimcha tebranishlar chastotalari chastotalar sintezi davomida, modulatsiya va signallarni boshqa qayta ishlash jarayonida qollanadi. Malumki, nochiziqli zanjirda f 1 va f 2 chastotali ikkita EYK amal qilganda tok sðektri bu chastotalar tarkibi va ularning garmonikalaridan tashqari, mf 1 ± nf 2 (bunda m va n butun son) korinishidagi chastotalar tarkibini ham oz ichiga oladi. Ozaro modulatsiya asosida aynan mana shu hodisa yotadi: u uzatkichda nochiziqli tavsiflarga ega bolgan elementlarning, asosan, tranzistorlar yoki elektron lamðalarniig mavjud bolishi bilan bogliq. Qoshimcha nurlanishlarning shiddatliligi uzatkich anten- nasidagi mos tebranishlarning quvvati bilan xarakterlanadi. Masalan, xalqaro meyorlarga kora, radiouzatkichlar 30 MÃö gacha bolgan chastotalarda asosiy nurlanishlar quvvatidan 10000 marta (40 äÁ ga) kam va 50 ìÂò dan koð bolmagan qoshimcha nurlanishlar quvvatiga ega bolishi kerak. Eshittirish signallarini uzatish sifatini belgilovchi elektroakustik korsatkichlar eshittirish elektr kanalining oxshash ðarametr- laridan koð ham farqlanmaydi, chunki uzatkich elektr kanalining bir qismi bolib, uning ikkilamchi taqsimlash trakti xizmat qiladi. Ayrim farqlar bu korsatkichlar 1000 Ãö chastotali signal bilan hamda belgilangan modulatsiya koeffitsiyentiga mos keluvchi signal sathiga nisbatan meyorlanishi va olchanishi bilan belgilanadi. Amðlituda chastotali farqlar tavsiflari uchun bu koeffitsiyent 50% ga teng. Garmonika koeffitsiyentlari modulatsiya koeffitsiyentlari 10%, 50% va 90% ga teng qiymatlarda olchanadi va bu uzatkichlardagi modulatsiya koeffitsiyenti katta bolganda, ikki tomonlama cheklash, modulatsiya koeffitsiyenti kichik bolganda, markaziy kesib tashlash turlaridagi buzilishlar bilan belgilanadi. Integral xalaqitlar va ðsofometrik shovqinlarning himoyalanganligi 100% modulatsiyalangan signal sathlariga nisbatan olchanadi. Integral xalaqitlardan himoyalanish koeffitsiyenti äÁ larda ham olchanishi va ifodalanishi mumkin. Radiouzatkich qurilmalari quvvat kuchaytirgichlarining xususiyatlari. Radiouzatish qurilmalarida quvvat kuchaytirgichlarini quvvat cheklangan vaqt oraliqlari davomida taminlanishi mumkin. Masalan, agar uzatkich uzluksiz ishlaganda, uning ortacha quvvati 100 êÂò bolsa, imðulslarniig davomiyligi, ularning oraligidagi intervallardan oshmaganda, uzatkichning quvvati 200 êÂò gacha yetadi. Radiouzatkichning asosiy korsatkichlaridan yana biri, nurlanish chastotasining barqarorligi va qoshimcha nurlanish sathidir. Gað shundaki, agar uzatkichga berilgan signal chastotalariga qatiyan amal qilinsa, unda ushbu chastotaga sozlangan qabul qilgich uzatilgan signallarni qoshimcha sozlamasdan ulangan zahotiyoq, qoshimcha sozlashlarni talab qilmay turib qabul qiladi. Bu radioaloqaning yuqori ishonchliligi, eksðluatatsiyada qulayligini taminlaydi va uskunalarning avtomat- lashtirilishini osonlashtiradi. Bundan tashqari, radioaloqa va radioeshittirishda qollaniladigan chastota diaðazonlari bir vaqtda ish olib borayotgan radiostansiyalar signallari bilan zichlashtirilgan boladi, agar uzatkich chastotasi ruxsat etilgan chastotadan farqlansa, natijada u boshqa uzatkich chastotasiga yaqinlashadi, bu esa signallarni qabul qilishda xalaqit beradi. Xalqaro meyoriy normalarga kora, gektometrli tolqinlarda radioaloqa uchun uzatkichga ajratilgan chastotalar nominal qiymatidan 0,005 % dan oshmasligi kerak, radioeshittirish uzatkichlari uchun bu korsatkich 10 Ãö dan oshmasligi kerak. Dekametrli tolqinlarda quvvati 0,5 êÂò dan yuqori uzatkichlar uchun chastotaning yol qoyilgan nobarqarorligi 1510 -6 ga teng bolib, bu 4¼30 MÃö chastota diaðazonida chastotaning 60 dan 450 Ãö gacha absolut ogishiga mos. Ayrim radioaloqa tizimlari chastotalar barqarorligi belgilangan meyorlarda kozda tutilgandan ham ancha yaxshiroq bolishini talab etadi. Radiouzatkichlarning qoshimcha nurlanishlari deb, uzatilayotgan radiosignal egallagan ðolosadan tashqarida joylashgan chastotalardagi nurlanishlarga aytiladi. Qoshimcha nurlanishlarga uzatkichning garmonik nurlanishlari, keraksiz nurlanishlar va ozaro modulatsiyaning zararli mahsulotlari kiradi. Uzatkichning garmonik nurlanishlari deb uzatilayotgan radiosignal chastotasidan butun sonlarga ortiq bolgan chastota- lardagi nurlanishlarga aytiladi. 24 25 Asosiy energetik tavsiflarga quyidagilar kiradi: manbadan istemol qilinayotgan quvvat, Ð 0 =0,5 I k E 0 , yuklamada ajratiladigan foydali quvvat, Ð k =0,5I k U k , qozgatuvchi manba quvvati Ð c =0,5I b1 U c . FIK (elektron FIK) η =Ð k /Ð 0 =0,5[(I k U k )/(I k0 E 0 )] va quvvat boyicha kuchaytirish koeffitsiyenti K ð =Ð k /Ð c =( I k U k )/( I b1 U c ). Keltirilgan nisbatlardan korinib turibdiki, K p va η lar tranzistor toklarining garmonik tarkiblari bilan aniqlanadi, ular esa, oz navbatida kesish burchagining funksiyasidir. Kosinusoidal imðulslari yoyilish koeffitsiyentlarining kesish burchagi q ga bogliqlik grafiklari 2.3-rasmda keltirilgan. tashqaridan qozgatiladigan generatorlar deb ataladi. Chiqish konturining yuklamasi vazifasini kuchaytirilgan chastota tebranishlariga sozlangan kontur bajaradi. Radiouzatish qurilmalari quvvat kuchaytirgichlariga bolgan talab ikki xususiyati bilan ajralib turadi: birinchidan, kichik yoqotishlar bilan katta chiqish quvvatini olish talab etiladi; ikkinchidan, tovush chastotalari kuchaytirgichlarida bolganidek, kuchaytirilayotgan tebranishlar shaklini saqlash shart emas. Òashqaridan qozgaluvchi generator (ÒQG) doimiy tok manbayi quvvati P 0 ni yuqori chastotali Ð ê quvvatga ozgartiradi. Òashqaridan qozgaluvchi generator uning kirishiga faqat tashqaridan Ð kir (qozgatgichdan) signal berilgandagina ishlaydi. Bunda Ð kir <Ð k . ÒQG ning asosiy ish korsatkichlari: Ð k yuklanishdagi radiochastota quvvati, generatorning FIK η g =Ð k /Ð 0 , quvvat boyicha kuchaytirish koeffitsiyenti K r =Ð k /Ð kir , yuklama ichidagi va band etilmagan chastotalar ðolosasidagi M tashqaridagi tebranishlar sðektri, oz-ozidan qozgalishning yoqligi. ÒQG kuchaytiruvchi asboblar sifatida ikkiqutbli va maydon tranzistorlari, qulfli generatorlarda esa tiristorlar qollaniladi. Yarimotkazgichli asboblar kichik va orta uzatkichlarda qollaniladi. ÒQG ning energetik nisbatlarini (2.2-rasmdagi) tranzistor kaskadi misolida korib chiqamiz. R y M I k U k I ε U c + E c - + E 0 - Ñ k L k 2.2-rasm. Tranzistorli quvvat kuchaytirgich sxemasi. 2.3-rasm. Yoyilish koeffitsiyentlarning qirqish burchagiga bogliqligi. α ο , α 1 , α 2 , α 3 , α 1 /α ο 0,4 0,3 0,2 0,1 0 0 30 60 90 120 q, grad α 1 α ο α 2 α 3 α 1 /α ο Grafiklardan korinib turibdiki, har bir garmonika uchun oðtimal kesish burchagi mavjud, bunda garmonikalarning imðulslardagi miqdori maksimal boladi. Maksimum foydali quvvat q oðt ≈ 120°/n ifodaga mos. Birinchi garmonika uchun n=1 va q oðt = 120 0 , ikkinchi garmonika uchun (n=2) mos ravishda va q oðt =60 0 va h.k. N-garmonika toki amðlitudasi esa, undan ðast garmonika toki amðlitudasidan hamma vaqt kam. Shuni ham aytish lozimki, q = 90° bolganda koeffitsiyent a 3 =0 boladi, yani tok sðektrida uchinchi va undan yuqori turgan toq garmonikalar bolmaydi. Manba energiyasi E 0 ni radiochastotalar tebranishlari energiyasiga ozgartirish samaradorligi son jihatidan elektron FIK ( η ) bilan aniqlanadi. Agarda bolsa, unda η ý = α 1 U k ( α ο Ε ο ) boladi, bu yerda a 1 / a o tok imðulsi shakli koeffitsiyenti, è k /E 0 26 27 Quvvat va FIK larning yuklama qarshilikka bogliqligi yuklama tavsiflari bilan ifodalanadi (2.5-rasm). kollektor (anod) kuchlanishidan foydalanish koeffitsiyenti. Grafikdan korinib turibdiki, 0bilan foydali quvvat kamayadi, η ý oshadi (2.4-rasmda shtrixli chiziq) va q nolga tong bolganda, maksimum qiymatga erishadi. Ammo, bunday rejim fizik manoga ega emas, chunki Ð k va Ð 0 nol qiymatlarini oladi, Amalda q=90° teng. Bunda foydali quvvat maksimal qiymatdan 7% ga kam, η ý esa deyarli 1,2 marta koð ( η ý =73%). Bundan ham kattaroq qiymatlarni ÒQG uchun kalit rejimida ishlaydigan tranzistorli sxemalarda tranzistorlarning toyinish holatida tok imðulslari shakllanayotgan ðaytda olish mumkin. Bu sxema ishining ishonchliligini oshiradi, chunki tran- zistorlarda berilgan generatsiyalanadigan quvvat yoqolishi mini- mal; tranzistor ðarametrlari generatsiyalanadigan quvvatga kam tasir etadi; ishlab chiqarishda generatorni sozlash soddalashadi. Shuni ham aytish lozimki, anod toki impulsi shaklini tor toklari buzishi mumkin, chunki past anod kuchlanishi paytida, tordagi kuchlanish musbat bolganda, umumiy katod tokining katta bir qismi torga tarmoqlanib ajralib otadi. Òor tokining tasir darajasi generator ishining keskinligini bildiradi. Keskinligi boyicha generatorning uch ish rejimi farqlanadi: keskinlashmagan rejim anod toki impulsining otkir choqqili shakli bilan xarakterlanadi; kritik rejim anod toki impulsining uchi birmuncha kesilgan boladi va ota keskin rejimda, anod toki impulsi choqqisida chokma hosil boladi (2.4-rasm). Ia Ia Ia Ia t t t t a) b) d) e) 2.4-rasm. Lampaning keskinlashmagan (a,b), kritik (d) va keskinlashgan (e) ish rejimlari. Keskinlik ish rejimi kop jihatdan yuklama qarshilik qiymati (konturning ekvivalent qarshiligi R ý ) bilan belgilanadi, chunki uning lampa anodidagi kuchlanishi mana shu qiymatga bogliq. η R ý.êð R ý Ð ê Ð à Ð î 2.5-rasm. Oxirgi kaskad FIKi va quvvatining yuklama qarshiligiga bogliqligi. Konturdagi tebranma quvvat Ð k1 =U k1 I k1 /2 kritik rejimda maksimal qiymatga ega (Ð ý =Ð ý.êð ). Keskinlashmagan rejimda konturdagi kuchlanish U k1 kichik, chunki konturning R ý qarshiligi katta emas. Ota keskinlashgan rejimda anod toklari impulsida hosil bolgan chokmalar birinchi garmonika toklarini I a1 kamaytiradi. Òavsiflardan yana shu narsa korinadiki, yuklanish qarshiligi oshgan sari istemol qilinayotgan quvvat Ð 0 kamayadi. Ammo keskinlashmagan rejimda bu kamayish unchalik katta emas, chunki anod tokining impulsi shakli deyarlik ozgarmaydi. Îta keskinlashgan rejimda P e qarshiligi oshganda, anod toki impulslarida chokma hosil bolishi va shunga mos holda ozgarmas anod tokining tarkibi kamayshi hisobiga keltirilgan quvvat keskin kamayadi. Anoddagi sochilish quvvati R a keltirilgan va tebranma quvvatlar ayirmasiga teng. Keskinlashmagan rejimda sochiluvchi quvvat shu darajada katta bolishi mumkinki, lampaning anodi erib ketadi, bu xususan, quvvat kuchaytirgichi kichik burchakli qirqilish rejimida ishlayotganda tovush generatori ochirib qoyilsa sodir boladi. 28 29 Buning evaziga konturdagi teb- ranishlar sonmaydigan boladi. Konturdagi tebranishlarni ushlab turish uchun K kalitni ularga sinxron ravishda ulab turish kerak. Buning uchun uzib-ulash komandasini beruvchi boshqaruv zanjiri (teskari aloqa zanjiri) bolishi kerak. Korinib turibdiki, chastotali tebranishlar davriyligini belgilab beruvchi konturning ozi mana shu komandalarning manbayi bolmogi lozim. Korib chiqilgan eng oddiy sxema garmonik tebranishlar avtogeneratorining modeli deb hisoblanishi mumkin. Bu modelning amaldagi ijrosi 2.7-rasmdagi sxemada korsatilgan. Bu yerda LC kontur chastota ishlab beruvchi halqa, VT maydon tranzistorining stok (kirish) zanjiriga ulagan E c ozgarmas kuchlanish energiya manbayi bolib xizmat qiladi. Kalit (K) rolini tranzistorning zatvori bajaradi. Zatvordagi kuchlanish (U 3 ) stok toki (I) ni boshqaradi. Bu tokning ozgaruvchan tarkibi kontur energiyasini toldiradi. Òeskari aloqani konturning L galtagi bilan induktiv boglangan L aloqa galtagi taminlaydi. Òeskari aloqa darajasi ozaro induksiya koeffitsiyenti M bilan aniqlanadi. Òranzistor K kalit vazifasini bajaribgina qolmay, ozining kuchayishi hisobiga konturga kerakli energiya miqdorlarini kelib turishini taminlab, teskari aloqaga ham yordam beradi. Zatvor zanjiridagi qoshim- cha E manba tranzistorning ishlash rejimini belgilaydigan ikkinchi darajali vazifani baja- radi. Shunday qilib, gene- ratsiya uchun kerakli bolgan va generator modeli (2.6- rasm) da korsatilgan barcha elementlarni biz 2.7-rasmdagi prinsiðial sxemada ham koramiz. Yuqori chastotali tebranishlarni generatsiyalash. Yuqorida bayon etilgan generatorning ishlashi uchun uni tashqaridan qozgatish zarur. Shuning bilan birga shunday tebranish sinflari borki, ularning paydo bolishi uchun biron-bir tashqi qozga- tuvchining bolishi shart emas. Ular goyoki oz- ozidan maxsus paydo bolib, malum shakl, parametrlari, ozlarining xususiyat- lariga ega. Îz-ozidan malumki, ular yoq joydan paydo bolmaydilar. Ularning paydo bolishi uchun malum shart-sharoitlar, sabablar bor. Mustaqil shakllanuvchi tebranishlar avtotebranishlar, ularni yuzaga keltiruvchi qurilmalar esa avtogeneratorlar deb ataladi, keyinchalik ularni oddiygina qilib generatorlar deb ataladi. Avtotebranishlarning oz-ozidan kelib chiqishiga sababchi boladigan omillar aniqlanadi. Buning uchun oddiy LC parallel tebranish konturiga murojaat qilinadi. Agarda konturga qisqa vaqt tasir (masalan, impulsli tasir) etilsa, unda sinusoidal qonun boyicha ozgaradigan elektr tolqinlari paydo boladi. Elekrotexnikadan malumki, tebranishlar jarayoni konturda uzluksiz uzoq vaqt davom etmaydi, ertami-kechmi, u sonadi. Sonish sabablari ham malum: konturdagi yoqotishlar tufayli tebranish energiyasi uzluksiz kamayib, sochilib boradi. Oxir- oqibatda tebranishlar nolga yaqinlashadi. Demak, tebranishlar butunlay yoqolib ketmasligi uchun sochiluvchi energiyani toldirib turish, konturda taminlash manbayi bolmaganligi sababli, uni tashqaridan bajarish kerak. Buning uchun tashqi manba sifatida kuchlanish yoki tokniig ozgarmas manbayini olish kerak. 2.6-rasmdagi sxemaga etibor qilamiz. Agarda LC konturda tebranishlar bolmaganda, kalit K ni 2-holatga otkazsak,C kondensatori E manba kuchlanishi qiy- matigacha zaryadlanib, qandaydir miqdordagi energiya oladi. Kalit K ni 1-holatga otkazganimizda, konturda erkin tebranishlar paydo boladi. Òebranishlar sonmasligi uchun (R y yoqolish qarshiligi hisobiga), tebranishlar jarayoni taktiga mos ravishda C konden- satorini E manbayiga ulab turamiz. Natijada, kondensator manbadan muttasil malum miqdorlarda zaryadlanib, oz energiyasini toldirib turadi. 2.7-rasm. Avtogenerator sxemasi. 2.6-rasm. LC konturdagi tebranishlarga oid. E + - 2 K 1 Ry C L I VT 3 E - E C + U 3 C È Ì i L i C Rýê Uk C 30 31 sababli, kuchaytirgichning oz-ozidan qozgalishiga olib keluvchi akustik yoki elektr teskari aloqa kanallari paydo boladi. Mana shunisi, mikrofon kuchaytirgichi tovush tebranishlari generatoriga aylanadi. Bu orinda teskari aloqa zararli rolni bajaradi. Endi statsionar rejimdagi generatorga xos amplituda va chastotalari ozgarmas tebranishlarni saqlash shartlarini korib chiqamiz. 2.8-rasmda 2.7-rasmdagi generator sxemasining turli nuqtalaridagi tok va kuchlanish diagrammalari korsatilgan. Ammo tebranishlar generatsiyasi uchun yana qoshimcha sharoitlar kerak. Nima uchun? Birinchidan, tebranishlar paydo bolishi (fazalar balansi) uchun, ikkinchidan, paydo bolgan malum amplituda va chastotadagi tebranishlarni sonib qolmasligi (amplituda balansi) uchun. Òabiiyki, generatorda va har qanday zanjirda tebranishlar oz- ozidan paydo bolmaydi. Qandaydir ichki yoki sirtqi tomondan turtki bolishi kerak. E k manba kuchlanishi ulangandagi paydo bolgan tok bilan bogliq vaziyatni korib chiqamiz. Stok toki I paydo bolganda konturdagi C kondensatori zaryadlanadi va konturda sonuvchi erkin tebranishlar paydo boladi. L galtakdan otayotgan ozgaruvchan i L toki ozaro induksiya hisobiga L aloqa , aloqa galtagida ozgaruvchan U 3 kuchlanishni paydo qiladi. Zatvorga ulangan bu kuchlanish stok tokining pulsatsiyasini keltirib chiqaradi. Uning tebranishi tarkibidagi ozgaruvchan tok konturda ozgaruvchan U k kuchlanishni paydo qiladi. Haqiqatda esa, U k kuchlanishi tranzistor zatvorining kuchaytirilgan kuchlanishidir. Zatvordagi kuchlanish chastotasi konturning xususiy tebranish chastotasiga teng. Demak, stok tokining ozgaruvchan qismi chastotasi ham shu chastotaga teng. Shuning uchun ham konturda hamma vaqt avtomatik ravishda toklar rezonansi boladi va LC kontur stok tokining ozgaruvchan qismi uchun katta rezistiv R ýê qarshiligi bolib xizmat qiladi. Oz-ozidan qozgalish uchun teskari aloqa yetarlicha katta bolishi kerak, aks holda zatvordagi ozgaruvchan kuchlanish stokda juda kichik ozgaruvchan tok hosil qiladi va uning energiyasi konturdagi yoqolishlarni qoplash uchun yetarli bolmaydi. Xususan generator kuchaytirgichga oxshaydi. Konturda paydo bolgan tebranishlar teskari aloqa natijasida kuchaytirish elementining kirishiga uzatiladi, element vositasida kuchaytiriladi va konturda ajratilib, yana tranzistorlarning kirishiga beriladi, yana kuchaytiriladi va h.k. Òebranishlar amplitudasi oshib, malum darajaga yetadi. Aslida generator kontur xususiy tebranishlarining kuchaytirgichidir. Shu sababli (agarda oz-ozidan uygonish shartlari bajarilsa) har qanday kuchaytirgich generatorga aylanishi mumkin. Masalan, xonaning noqulay akustikasi yoki zanjirlarning ekrani yomonligi a) b) d) e) f) Shuni takidlash lozimki, bu diagrammalarda faqat ozgaruv- chan tok va kuchlanish tarkiblari inobatga olingan, chunki faqat 2.8-rasm. Avtogeneratordagi kuchlanishlar diagrammasi. 32 33 Demak, i L ′ toki nafaqat i L tokini oshiradi, aksincha, konturning sonishini oshirib, uni kamaytiradi. Òeskari aloqa manfiy bolib, bunda oz-ozidan uygonish va paydo bolgan tebranishlarni saqlab qolishning iloji bolmaydi. Musbat va manfiy teskari aloqa tasirini mexanik mayatnik misolida tushuntirish juda qulay. Agar mayatnikni tebranish yonalishiga mos ravishda itarib turilsa, u tebranib turadi va, aksincha, tebranish yonalishiga teskari itarsak u sekinlashadi. Shunday qilib, generatorni oz-ozidan uygonishi va undagi sonmas tebranishlarni saqlab qolish uchun ikkita shart bajarilishi kerak: teskari aloqa musbat bolishi, uning qiymati esa konturdagi sochilgan energiyani kompensatsiyalashga yetarli bolishi kerak. Korib chiqilgan holatlar avtogeneratorda bolib otadigan fizik jarayonlar sifatini korsatadi, xolos. 2.9-rasmda ikkita oz-ozidan uygonadigan generatorlar sxemasi korsatilgan. 2.9-a rasmda avtotransformatorli aloqa qollanilgan: kuchaytirgich kirishiga galtakning m nuqtasidan chiqarilgan sim yordamida konturdan kuchlanishning bir qismi uzatiladi. shulargina jarayon rivojida asosiy rol oynaydi. Dastlabki tebranish deb, LC konturning (a) induktiv tarmogidan oqayotgan i L tokini olamiz. i L toki hisobiga teskari aloqa galtagi L bog da EYK E n paydo boladi, bir vaqtning ozida bu kuchlanish tranzistorning kirish kuchlanishi hisoblanadi (b). EYK E n tok i L bilan oddiy E n =¼Mdi L /dt, ozaro nisbatda boglangan. Bu nisbatdagi «+» yoki «-» ishoralari L va L bog galtaklar qanday oralgan va ular ozaro qanday boglanganligiga bogliq. Har qanday holatda ham EYK E n tok i L ga nisbatan 90° ga surilgan, yani kosinusoidal tebranishni tashkil qiladi. Biroq, E n dan ozadimi yoki orqada qoladimi, bu yuqorida keltirilgan formulaga binoan galtaklardan birining keti qanday ulanganligiga bogliq. Bizning holatda E n tok i L dan faza boyicha 90° ga osayapti (yaxlit chiziq). Kirish kuchlanishi U z =E n tok I ni osha fazada ozgartiradi (g). i toki generator konturida (e) tushish kuchlanishini hosil qiladi. Kontur chastotasining boshqaruvchisi bolgani va tebranishlar konturning ω 0 rezonans chastotasida amalga oshirilishi tufayli, U k kuchlanish fazasi i toki fazasiga mos. Kontur qarshiligi R ýê rezistiv xarakterga ega. Konturning induktiv boginida i L ′ toki U k kuchlanishdan fazasi boyicha 90° ga orqada qoladi (d). i L ′ tokini mavjud i L kontur tokiga orttirma deb hisoblash mumkin. Haqiqatan ham i L ′ toki L bog galtakda paydo bolgan E n EYK ga bogliq. Agarda EYK nolga teng bolganda, hech qanday tebranishlar bolmas edi. L bog galtagidan ilashgan EYK qanchalik kop bolsa, i L ′ tokining amplitudasi ham shunchalik katta boladi. i L ′ tokining i L tokiga nisbatan orttirma qiymati bu tok fazalari mos bolganda musbat yoki tok fazalari 180 0 ga siljigan holatda manfiydir. Birinchi holda i L ′ toki i L tokini kopaytiradi, ikkinchi holda esa kamaytiradi. Endi L bog galtaklar simlari uchini almashtirsak, E n EYK i L tokidan fazasi boyicha 90° orqada qoladi (yuqoridagi formula ishorasi ozgaradi) va boshlangich qiymatiga teskari bolib qoladi. Shu tebranishlar diagrammada (b) shtrixlangan chiziqlar bilan korsatilgan. Keyingi boladigan jarayonlar ular diagrammada shtrix chiziqlar bilan korsatilgan yuqorida tavsiflangandek kechadi. Natijada i L ′ toki kutilganidek, i L tokiga teskari fazada boladi. + E - m R c Chiqish Chiqish R c - E + R n C p C2 C1 2.9-rasm. Avtogeneratorlar sxemalari. 2.9-b rasmda sigimli aloqa qollanilgan. Òola sigim ketma-ket ulangan C1 va C2 kondensatorlardan hosil qilingan, kuchay- tirgichning kirishiga esa, kuchlanish C2 kondensatoridan uzatiladi. Kuchaytirilgan tebranishlar konturga C p kondensatori orqali beriladi, kuchaytirish elementiga esa taminot kuchlanish R p qarshilik orqali boradi. Barcha sxemalarda kuchaytirish elementining boshqarish elektrodi va umumiy nuqta ortasiga R c qarshiligi ulangan, bu qarshilik generatsiyalanadigan tebranishlar amplitudasini stabillashga yordam beradi. Undan otayotgan tok tushish kuchlanishini hosil qiladi. 34 35 ishchi nuqta tanlash yoli bilan aniqlanadi. Òunnel diodi LÑ konturga (2.10-b rasm) parallel yoki ketma-ket ulanadi. Ishchi nuqta kuchlanishni boluvchi R1 va R2 qarshiliklari orqali ornatiladi. Òunnel diodli generatorlarini radiotexnika chastota diapazonlarining istalgan chastotalari uchun, hatto, millimetrli tolqin diapazonlari uchun ham qurish mumkin. Chastota stabilizatsiyasi. Konturdagi erkin tebranishlar chastotasi konturning induktivligi va sigimiga bogliq. Bu parametrlar galtak va kondensator xususiyatlariga bogliq bolibgina qolmay, balki tebranish konturiga ulangan tashqi zanjirlarga ham bogliqdir. Atrof-muhit harorati va boshqa parametrlari induktivlik va sigimning korsatkichlarini ozgartirish va ular orqali konturning tebranish chastotasiga tasir korsatishi mumkin. Generator misolida bu hol, generatsiyalanayotgan tebranishlar chastotasining ozgarishiga olib keladi. Bu ozgarish tashqi zanjirlardagi har qanday ozgarishlar va sozlashlar paytida ham yuz beradi. Kuchaytirish elementining ichki sigimi hamda kirish-chiqish faol qarshiliklari berilgan manba kuchlanishiga bogliq. Shuning uchun tranzistor yoki tunnel diodi hamda generator tarkibiga kirgan yoki unga ulangan boshqa elektron elementlar taminot kuchlanishining ozgarishi ham chastotani ozgartiradi. Mexanik silkinishlar, urilishlar ham induktivlik, sigimning ozgarishiga olib keladi va oz navbatida, chastotaning ozgarishiga sababchi boladi. Harorat ozgarishini stabillash maqsadida tebranish konturi yasaladigan materiallarni tanlashga ham alohida ahamiyat beriladi. Kontur tarkibiga qoshimcha kompensatsiyalovchi kondensator ulanadi, maxsus tanlangan izolatsiya materiali ishlatilishi hisobiga harorat oshganda kondensator sigimi kamayadi va chastota oshadi, bu esa boshqa elementlarga harorat korsatgan tasir natijasida pasaygan chastota ornini qoplaydi. Òashqi harorat va tashqi muhitning boshqa xususiyatlarining generatorga tasirini bartaraf etish maqsadida, generator harorati stabillashtirilgan, zich berkitilgan termostat kameraga joylashtiriladi. Konturga ulangan tashqi zanjir va elementlar tasirini kamaytirish uchun, konturning ular bilan, xususan yuklama bilan ham boglanishi susaytiriladi. Yuklama tasirini kamaytirish maqsadida, uning bilan generator ortasiga oraliq bufer kuchaytirgichi R c qarshiligidan otayotgan tok amplitudasi oshgan sari tushish kuchlanishi ham orta boradi, boshqarish elektrodidagi siljish kuchlanishining ozgarishi kuchayishni pasaytiradi. Òebranish amplitudasi pasaygan sari bu kuchlanish kamaya boradi, kuchayish esa ortadi va dastlabki tebranish amplitudasini saqlash imkonini beradi. Ditsimetrli va santimetrli tolqin diapazonlaridagi teskari aloqali generatorlar, avval bayon etilganlaridan uncha farq qilmaydi. Ular faqat tebranish konturi konstruksiyasi bilangina farqlanadi, qisqa tolqinlarda esa kuchaytirish elementlarining turi bilan ham ajralib turadi. Ditsimetrli va santimetrli tolqinlarda mos ravishda qisqa tutashtirilgan koaksial liniya bolaklari va tolqin uzatgichlar hamda hajmiy rezonatorlardan foydalaniladi. Santimetrli tolqinlarda kuchaytirish elementi sifatida klistronlar va yuguruvchi tolqin lampalari qollaniladi. Zarur hollarda yuqori chastota stabilligi taminlangan generatorlarda minimal quvvatli kuchaytirish elementlarini qollash qulay, chunki bu elementlar kam issiqlik chiqaradi va generator temperaturasining stabillashuvi osonlashadi. Generator temperaturasining stabillashuvi esa doimiy chastota garovidir. Kam quvvatli tranzistor va tunnel diodlari keng qollaniladi. Òunnel diodining tavsifi pasayuvchi uchastkaga ega bolib, shu uchastka oraligida manfiy qarshilik mavjud (2.10-a rasmda AB uchastka). À B U f R1 R2 TD L C a) b) 2.10-rasm. Tunnel diodli avtogenerator. Yuqorida keltirilgan sxemalardan korinib turibdiki, teskari aloqali avtogeneratorda kuchaytirgich manfiy qarshilik bilan shuntlangan tebranish konturiga ekvivalent; tunnel diodi qollanganda manfiy qarshilikka ega bolish ancha qulay, u A qiyalik uchastkasida 36 37 boshqalar), rozonatorni ulash usuli va joyi bilan farqlanib turuvchi juda kop sxemalari mavjud. Kopincha generatorning faol elementi sifatida tranzistor va tunnelli diod qollaniladi. Kvarsli avto- generatorning amaliy sxemalaridan biri 2.12-rasmda keltirilgan. Kvarsli rezonator ketma-ket rezonans chastotasi ω k ga yaqin chastotada uygonadi. Rezonator bilan ketma-ket ulangan L galtak chastotani korreksiyalash uchun moljallangan. Òranzistorning ishchi nuqtasi R1R2 rezis- torlari bilan aniqlanadi. C1 va C2 kondensatorlari Ï rezonatori hamda L galtak bilan sigimli uch nuqta sxemasini tashkil etadi. Zamonaviy uzatkichlar bir chastotada emas, balki keng chastotalar diapazonida ishlash uchun moljallangan. Uzatkich qaysi chastotada ishlashidan qati nazar, talab qilingan chastota stabilligini taminlashi zarur. Har bir chastota uchun kvarsli generator ishlatish maqsadga muvofiq emas. Shuning uchun maxsus qurilmalar chastota sintezatorlari ishlab chiqilgan bolib, ularda stabil tayanch generatori asosida chastotalarni bevosita yoki bilvosita sintez qilish usullaridan foydalaniladi. Òogridan-togri sintez qilishda sintezatorning chiqish chasto- tasi kopdan-kop ketma-ket bajariladigan operatsiyalar, yani tayanch generatori tebranishlarini bolish, kopaytirish, qoshish va ayirish natijasida olinadi. Chastotalarni bolish maxsus kaskadlar chastota bolgich- lari vositasida bajariladi, bu orinda triggerlardan foylalanish mumkin. Kopaytiruvchilar sifatida odatda garmonikalar generatori ishlatiladi. Ular chastotasi kopaytirilishi lozim bolgan tebranish- lardan qisqa impulslar hosil qiladi. Bu impulslarning spektri garmonikalarga boy. Òor polosali filtrlar yordamida impulslar spektridan tegishli garmonika signallari ajratiladi. Ozgartirgichlarda (ayrim hollarda ularni aralashtirgichlar deb ataydilar) chastotalarni qoshish va ayirish jarayonlari bajariladi. Ozgartirgich kirishiga chastotalari qoshilishi yoki ayrilishi kerak ikkita signal uzatiladi. qollaniladi. Òaminot kuchlanishning nobarqarorligini bartaraf etish maqsadida stabilizator qollaniladi. Generatorga boladigan mexanik silkinishlar tasiri amortizatsiya, yani maxsus osma mexanizmlarni qollash orqali kamaytiriladi. Stabil tebranish chastotalari olishning samarali usullaridan biri generatorga kvarsli rezonatorni ulashdir. Bunday rezonator kvars kristalidan qirqilgan plastinkadan iborat bolib, ikkita metall plastinalar (elektrodlar) orasiga joylashtiriladi. Kvars plastinkalari pezoelektr effektiga ega. Mexanik deformatsiyalash natijasida plastinalar yuzasida elektr zaryadlari paydo boladi (togri pezoelektr effekti); elektr maydoni tasiri ostida plastina deformatsiyalanadi va elektr zaryadlari yuzaga keladi (teskari pezoelektr effekti). Agarda berilgan kuchlanish ozgaruvchan bolsa, plastina mexanik tebranadi. Kvars plastinasi har qanday elastik jism kabi, uning olchamlariga bogliq mexanik tebranishlar rezonans chastotasiga ega. Elektr zanjiriga ulangan bunday plastinka oddiy rezonans tizimini hosil qiladi, yani tebranish konturi xususiyatlariga ega boladi. Kvarsli rezonatorning ekvivalent elektr sxemasi 2.11-rasmda keltirilgan. Kvarsli rezonator ikkita rezonans chas- totaga ega: ketma-ket rezonans chastotasi va parallel rezonans chastotasi ω 0 = . Ketma-ket ulangan C k va C 0 sigimlari C k dan kichik bolganligi uchun, ω 0 >ω k .Shuni aytish lozimki, bu chastotalar orasidagi farq bir necha yuz gersga teng. C 0 tashqi zanjirga bogliq bolganligi uchun uning ω 0 ga qaraganda barqarorligi kamroq. Kvarsli generatorning eng yaxshi xususiyatlaridan biri shundaki, uning parametrlari taminot kuchlanishi va tashqi harorat ozgarishlariga unchalik bogliq emas. Masalan, tashqi harorat 1°C ga yoki taminot kuchlanishi 0,1 B ga ozgarganda kvarsli generator chastotasiniig nisbiy ozgarishi 10 -8 dan oshmaydi. Shuning uchun ham avtogeneratorlar chastotasini stabillashtirishda asosan kvarsli rezonatorlar qollaniladi. Kvarsli rezonator avtogeneratorlarining faol (kuchaytiruvchi) elementi (lampa, tranzistor, tunnelli diod, integral modul va 2.11-rasm. Kvarsli rezonatorning elektr L k C k G k C o - E + C1 C2 C3 R1 R2 R3 C4 Ñhiqish L Ï C5 2.12-rasm. Kvarsli avtogenerator sxemasi. 38 39 kuchlanish bilan boshqariladigan generator (BG) qollaniladi. Boshqariladigan generatorning joriy chastotasi tayanch signal chastotasiga yoki tayanch generator signalidan olingan boshqa tebranish chastotasiga teng bolgan chastotaga ozgartiriladi va u bilan solishtiriladi. Chastotalarni solishtirish natijasida xato signali ajraladi va boshqariluvchi generatorni sozlay boshlaydi. Bu operatsiyalarni bajaruvchi zanjir Chastotalarni fazali avtosozlash tizimi (CHFAÒ) deb ataladi. Odatda ikki turdagi CHFAÒ qollaniladi: boshqariluvchi generator chastotasini tayanch signal chastotasiga bolish hamda ushbu zanjirdagi signal- larni qoshish yoki ayirish yani chastotani ozgar- tirish. Birinchi turdagi CHFAÒning ishlash prinsiði quyidagidan iborat (2.14-rasm): Kuchlanish bilan boshqariluvchi gene- rator (BG) tebranishlari bolinish koeffitsiyenti ozgaruvchan bolgich (BKOB) orqali faza detektorining kirishlaridan biriga beriladi. U chastotalar n marta boladi. Faza detektorining ikkinchi kirishiga tayanch generatori (ÒG) signali f 0 chastotada uzatiladi. Faza detektorining chiqish kuchlanishi past chastotali filtr orqali boshqariluvchi generatorga shunday tasir etadiki, uning signal chastotasi n ga bolinganda tayanch generatori chastotasiga teng boladi. Ozgaruvchan bolgichning bolinish koeffitsiyentini ozgartirib, generator chastotasini f 0 , chastotali qadamga teng qilib ozgartirish mumkin. Odatda BKOB sifatida ra- qamli elementlarga asos- langan impulslar schot- chigi qollaniladi. CHFAÒ tizimining ikkinchi turi 2.15-rasmdagi sxemada keltirilgan. Ularning ozaro tasirida ozgartirgichda turli chastotalar kombi- natsiyalarning tarkiblari paydo boladi, shu jumladan, yigindisi va ayirmasi, ulardan biri filtr yordamida ajratiladi. Chastotalarning togridan-togri sintezini 2.13-rasm orqali tushuntirish mumkin. Bunda: G 1 MÃö chastotani ishlab chiqaruvchi kvarsli generator; B1, B2, B3 chastota bolgichlari (10 ga); K1, K3, K3 kopaytirish koeffitsiyenti ozgaruvchan chastota kopaytirgichi; Îz1, Îz2 chastota ozgartirgichlari. Îz2 Îz1 G 1ÌÃö B1 n 1 =1 100 êÃö f f/10 f x1 100 êÃö 156 êÃö f f/10 f f f f/10 Ê2 n 2 =5 x5 x5 56 êÃö 6 êÃö 1 êÃö B2 B3 Ê3 n 3 =6 10 êÃö 50 êÃö 2.13-rasm. Chastota sintezatorining struktura sxemasi. Faraz qilaylik, 156 êÃö chastota olish kerak. Buning uchun B1, B2, B3 chastota bolgichlari yordamida 100, 10 va 1 êÃö chastota olinadi, K1, K2, K3 kopaytirgichlarini sozlovchi ulagichlarni n 1 =1, n 2 =5 va n 3 =6 qiymatlarga ornatib, kopaytirgichlar chiqishida mos ravishda 100, 50 va 6 êÃö chastotalarni olamiz. Oz2 ning chiqishida 50+6=56 êÃö chastotaga ega bolgan jamlama signal ajraladi, Îz1 dan song esa kerakli 156 êÃö chastota olinadi. Kopaytirgichlar va ozgartirgichlardan song kerakli chastotalar rezonansli konturlar yoki filtrlar yordamida olinadi. Shuni takidlash zarurki, keraksiz tarkiblar (qoshni garmonikalar, ozgartirgichlardagi qoshilma va ayirmalarning qoldiqlari) ni kamaytirish uchun ancha murakkab filtrlash qurilmalarini qollash zarur. Bilvosita sintez sintezatorlarida ishchi chastota tebranishlari manbayi sifatida chastotasi boyicha ozgartiriladigan TG f o FD f BG /n BQOB PCHF BG f BG ≈ 2.14-rasm. Birinchi turdagi CHFAT ning chastota sintezatori. f o F D D f=fc-f BG f BG Ê-q PF CG f ñ 2.15-rasm. Ikkinchi turdagi CHFAT chastota sintezatori. 40 41 kanalli radiotelefon aloqasi yoki ovoz eshittirish va televideniye eshittirishlari uchun moljallangan bolsa, unda qabul qilingan signal kuchaytirilgandan song radiokarnay, telefon va televizion qabul qilish trubkasi yordamida tovush va tasvir signallariga ozgartiriladi. Agarda qabulqilgich koðkanalli radioaloqa uchun moljallangan bolsa, unda detektorlangan signal avvaliga kuchaytirilib, songgi qurilmaga uzatiladi, unda esa signallar alohida kanallarga bolinadi va kerak bolsa qoshimcha ravishda qayta ishlanadi. Radioqabulqilgichlar quyidagicha tasniflanadi: ishlash uslubi boyicha (radiotelefonli, rodiotelegrafli, televizion, radionavigatsiyali, radiolokatsiyali va h.k.); modulatsiya turlari boyicha (amðlitudali modulatsiya AM, chastotali modulatsiya CHM, bir ðolosali amðlituda modulatsiya); signallarni qabul qilish tolqinlarning diaðazoni boyicha (kilometrli, gektometrli, dekametrli va h.k.). joylashtirilishi boyicha (statsionar, kochma, samolyot- dagi, avtomobildagi va h.k.); elektr taminoti boyicha (ozgaruvchan va ozgarmas toklar manbasidan). Radioqabulqilish qurilmalarning asosiy korsatkichlari. Radio- qabulqilgichlarning korsatkichlari ularning vazifasiga kora aniqlanadi. Òurli radio qabul qilgichlar uchun bu korsatkichlar turlicha boladi. Sezgirlik radioqabulqilgichning ðast sathli signallarini qabul qilish qobiliyatini xarakterlaydi. U odatda antennadagi radiosignalning barqaror qabul qilinishi va shovqinsiz eshittirilishi mumkin bolgan eng kichik EYK yoki quvvatidir. Qabulqilgichlarning sezgirligi ularning vazifasiga bogliq bolib, keng diaðazonda ozgara oladi. Masalan, radioeshittirish qabul qilgichlarining sezgirligi 50300 ìë oraligida bolib, ular sifat klassiga bogliq. Radiolokatsiya qabulqilgichlarining sezgirligi 10 -12 10 -15 Âò qiymatlariga ega. Ferrit antennali qabulqilgichlar uchun maydon kuchlanganligi boyicha sezgirlik tushunchasi qollanilib, u 0,3 dan 5 ìÂ/ì gacha qiymatlarni tashkil etadi. Yuqori sezgirlikka amalda tashqi shovqin sathi yoki radioqabul- qilgich chiqishidagi shovqin signal sathidan bir necha barobar kichik bolganda erishiladi. Shuning uchun turli qabulqilgichlarni tavsiflaganda, faqatgina sezgirligini inobatga olmasdan, uning amaldagi sezgirligini ham hisobga olish lozim. Boshqariluvchi generatorning tebranishlari f BG chastotasi bilan va siljish generatori CG tebranishlari f ñ chastotasi bilan chastota ozgartiruvchi (CHO) kirishiga beriladi. Uning chiqishida esa polosali filtr PF yordamida ayirma signal chastotasi Df = f c - f BG yoki Df = f BG - f c olinadi. Bu signal faza detektorining bir kirishiga uzatiladi, ikkinchi kirishiga esa, tayanch generatori signali f 0 beriladi. Detektorning chiqishida boshqaruvchi kuchlanish hosil bolib, u boshqariluvchi generator chastotasini Df = f 0 tengligi olinguncha ozgartiradi. Siljish generatori sifatida chastotalarni togridan-togri sintez qilish usuli asosida bajarilgan sintezatorni qollash mumkin. Bilvosita chastota sintezi sintezatorining chiqish signali sifatida chiqish tebranishlarining yuqori sifatli spektrini taminlab beruvchi boshqariluvchi generator tebranishlari olinadi. Sintezatorning uncha katta bolmagan ozgartirish qadamini olish uchun chastotasi uncha katta qiymatga ega bolmay, mana shu qadam chastotasiga teng bolishi kerak. Odatda tayanch generatorlari chastotasi ancha yuqori bolgan kvars rezonatorlarida bajarilgani uchun, chastotalar bolinishini talab etilgan darajagacha bajarish mumkin. Amaldagi chastota sintezatorlarida murakkab CHFAÒ lari ham qollaniladi, bu esa, sintezatorlarning qayta sozlanishini va qoshimcha tarkiblari bilan kurashishni osonlashtiradi. 2.2. Radioqabulqilish qurilmalari Radioqabulqilish qurilmalarining vazifalari va tasnifi. Radio- qabulqilish qurilmalari radioaloqa, ovoz eshittirishi va televizion korsatuvlari, radionavigatsiya, radiolokatsiya, radioteleboshqaruv kabilar qollaniladi. Radioqabulqilish qurilmalari quyidagilarni bajarish uchun barcha kerakli uzellarga ega bolishi zarur: tashqi elektromagnit maydonlari antennada hosil qilayotganida barcha elektr tebranishlar yigindisidan kerakli radiouzatgich signalini ajratib olish; yuqori chastotali signalni kuchaytirish; detektorlash, yani yuqori sifatli modullangan signalni modullashtirish qonuni boyicha ozgaruvchi tokka aylantirish; detektorlangan signallarni kuchaytirish. Signallarni keyingi ozgartirishlar radioqabulqilgichning moljallangan vazifasiga qarab bajariladi. Agarda qabulqilgich bir 42 43 Xalaqitlarga nisbatan f c chastotadagi tanlovchanlik S e = K o /K x sifatida ifo- dalanadi, bunda K 0 sozlash chasto- tasidagi kuchaytirish koeffitsiyenti; K x qabulqilgichning f x chastotadagi kuchaytirish koeffitsiyenti. Selektivlikni detsibellarda ham aniqlash qulay: Se äÁ =20 lg Se=K 0 äÁ K x äÁ Uzatiladigan xabar malum chastota ðolosasiga ega bolganligi uchun qabulqilgichning yana bir muhim vazifasi shundan iboratki, u yuqori chastotali signallarni barcha yon chastotalari bilan qabul qiladi, yani bir vaqtning ozida malum chastotalar ðolosasini qabul qiladi. Bunda signal sðektri tarkibidagi amðlitudalar nisbati ozgarmas bolib qolishi kerak. Bu shart malum chastota ðolosalarida qabulqilgichning sezgirligi ozgarmas bolganda bajarilishi mumkin. Shuning uchun qabulqilgichning ideal amðlituda chastota tavsifi (ACHÒ) tortburchakli bolishligi shart. Bunday shaklda qabulqilgich foydali signalning yon chastotalari sðektrini bir xil qabul qiladi, yani bunday qurilmaning otkazish ðolosasi 2Df ga teng. Bir vaqtning ozida bunday amðlituda chastota tavsifli qabulqilgich ideal tanlovchanlikka ega boladi, chunki chastotalari Df dan farqli xalaqit beradigan stansiyalarning shovqinlarini otkazmaydi. Real qabulqilgichning amðlituda chastota tavsifi togri tortburchakli shakldan farqlanadi. Bu holda otkazish ðolosasi deb qabul qilinayotgan tebranishlar sðektrining susayishi belgilangan qiymatdan oshmaydigan otkazish ðolosasiga aytiladi. Berilgan otkazish ðolosasidagi ACHÒ notekisligi 3 äÁ dan oshmaganda buzilishlar quloqqa sezilmaydi. Bu korsatkich 1//2=0,707 ga teng. Otkazish ðolosasi aynan shu sathdan hisoblanadi. Konturning chastota xususiyatlari uning asilliligi bilan belgilanadi: Q=f o /(2Df ) Radioqabulqilish qurilmasining tanlovchanligi (selektivligi) deb, uning turli chastotadagi signallardan kerakligini tanlab olish xususiyatiga aytiladi. Shunga binoan qabulqilgichning tanlovchanligi turli tolqinlarda ishlayotgan begona radiostan- siyalar signallarini susaytirib, ozi sozlangan radiostansiya signallarini ajratib olishi bilan baholanadi. Òanlovchanlik asosan qabulqilgich tarkibidagi tebranish konturlari va filtrlari yordamida amalga oshiriladi. Òanlovchanlik tushunchasini 2.16-rasmdagi uch radiostansiya chastota sðektridan anglash mumkin. Uch sðektrdan ikki chetdagisi xalaqit deb qaraladi. Agar qabul- qilgich filtri togri tort- burchak chastotali tav- sifga ega bolsa, qoshni (xalaqit beruvchi) radio- stansiyalar filtrlarning chi- qishida hech qanday sig- nal ðaydo qilmaydi (2.16-b rasm). Agarda filtrning chastota tavsifi benuqson bolmasa, unda uning chiqishida foydali signaldan tash- qari xalaqit ham eshiti- ladi (2,16-d rasm). Òabiiyki, chastotasi boyicha yaqin bolgan begona signallar, yani qoshni chastota kanallari signallaridan hosil bolgan xalaqitlarni kamaytirish koðroq qiyinchilik tugdiradi. Shuning uchun qabulqilgichning sifati qoshni kanallar xalaqitiga nisbatan selektivligi bilan baholanadi. Birinchi yaqinlashishda tanlovchanlik- ning miqdoriy bahosini chastotalarni koðaytirish koeffitsiyentining antennadagi chastotalar tebranishiga tobeligini ifodalovchi qabul- qilgichning rezonanslik tavsifi boyicha aniqlash mumkin. Òeb- ranuvchi konturlar va filtrlarning qollanishi tufayli qabulqilgichni biron-bir chastotaga sozlashdagi rezonans tavsif 2.17-rasmda kelti- rilgan korinishga ega boladi. 2.17-rasm. Qabul- qilgichning rezonans tavsifi. K K o 2Df K x f x2 f c 2.16-rasm. Radioqabulqilgichning tanlovchanligiga izoh. U kir U chiq U chiq f x1 f ã f x2 f K f x1 f ã f x2 f f x1 f ã f x2 f a) b) d) 44 45 asilligi Q ozaro 2Df=f c /Q nisbati bilan bogliq, bunda C c qabul qilinayotgan signal chastotasi. Yuqori chastotalarda konturning otkazish ðolosasi oshadi, natijada kontur foydali signaldan tashqari xalaqitlarni ham otkazadi. Shuni aytish lozimki, togri kuchaytirishli qabulqilgichning tanlovchanlik zanjiri tavsifini tortburchakli yoki unga yaqin bolishini taminlash amalda deyarli mumkin emas, chunki bu kontur qayta sozlanadigan bolishi shart. Òortburchakli tavsiflarni taminlovchi filtrlar koð konturli tizimlar bolib, ularni birgina sozlash dastagi bilan qayta sozlab bolmaydi. Shuning uchun togri kuchaytirgichli qabulqilgich yomon tanlovchanlikka ega. Òurli eltuvchi chastota radiosignallarini kuchaytiruvchi radiochastotalar kuchaytirgichi, teskari ðarazit aloqa mavjud bolgani tufayli (masalan, taminot manbayi yoki sigimlar orqali), oz-ozidan uygonishi va avtogeneratorga aylanishi ehtimoli bor. Chastotalar va kuchaytirish koeffitsiyenti oshishi bilan oz-ozidan uygonish ehtimoli ham oshadi. Radiochastota kuchaytirgichining barqaror rejimda ishlashini taminlash uchun uning kuchaytirish koeffitsiyentini cheklash lozim boladi. Shuning uchun togri kuchaytirish qabulqilgichining sezgirligi nisbatan ðast. Masalan, RCHK detektor kirishida chiziqli detektorlashni amalga oshirish uchun lozim bolgan 0,1 B ga yaqin kuchlanishni taminlash uchun, uning kirishidagi sezgirligini xarakterlovchi kuchlanish 1000 ìê bolishi kerak. Ishchi diaðazondagi yomon tanlovchanlik va ðast sezgirligi togri kuchaytirilgan qabulqilgichlarning asosiy kamchiliklaridan hisoblanib, undan foydalanishni cheklaydi. Yuqoridagi kamchiliklardan suðergeterodinli qabulqilgichlar (2.19-rasm) xolidir. Qabul qilingan signallarning qayta tiklanish sifati qabulqilgich kaskadlaridagi turli signal buzilishlariga bogliq. Bularga chastotali, fazali va nochiziqli buzilishlar kiradi. Qabul qilingan signallar sifatiga turli xildagi xalaqitlar ham kiradi, bular: atmosfera, sanoat, yaqin chastotali uzatkichlar xalaqitlari, UQ tolqinlarda qabulqilgichning shaxsiy shovqinlari va h.k. Radioqabulqilgichlarning struktura sxemalari. Hozirgi vaqtda togri kuchaytirishli, regenerativli, suðerregenerativli, birlamchi va ikkilamchi suðergeterodinli chastota ozgartirishli qabul- qilgichlar keng qollanilmoqda. 2.18-rasmda togridan-togri kuchaytirishli qabulqilgichning tuzilish sxemasi keltirilgan. Radiochastotalar trakti KZ RCHK A OCHK D TCHK OQ Chastota ozgartirgichi G Radiochastotalar trakti KZ RCHK1 RCHKN D TCHK OQ 2.18-rasm. Togridan-togri kuchaytirishli qabulqilgichning struktura sxemasi. Kirish zanjiri (KZ) antennadagi turli radiouzatkichlar va boshqa elektromagnit tebranishlar manbalaridan kelgan xalaqit signallarni susaytirib, foydali signallarni ajratib oladi. Radiochastota kuchaytirgichi (RCHK) kirish zanjiridan kelayotgan foydali signallarni kuchaytiradi va xalaqit berayotgan stansiya signallarini yana ham susaytiradi. Detektor (D) modulat- siyalangan radiochastota signallari tebranishlarini uzatilayotgan xabar (tovush, telegraf) tebranishlariga mos holda ozgartiradi. Òovush chastotasi kuchaytirgichi (ÒCHK) quvvat va kuchlanish boyicha detektorlangan signalni oxirgi uskunalar (radiokarnay, rele, televizion qabul trubka) ishga tushadigan darajagacha kuchaytiradi. Oxirgi qurilma (OQ) elektr signallarini boshlangich axborot (tovush, nurli, harfli) holiga qayta ozgartiradi. Òogri kuchaytirishli qabulqilgich yaxshi tanlovchanlik va yuqori sezgirlikni, ayniqsa, qisqa va ota qisqa tolqinlarda taminlay olmaydi. Bu chastotalar oshgan sari rezonans zanjirining otkazish ðolosasi oshishi bilan izohlanadi. Masalan, yakka konturning otkazish ðolosasi 2Df va 2.19-rasm. Suðergeterodinli qabulqilgichning struktura sxemasi. 46 47 Bundan korinib turibdiki, nisbiy farq 1% dan 40% ga oshdi. Bu sharoitda f 2 chastotada ishlayotgan stansiya f oz =0,5 ÌÃö, chastotasiga sozlangan chastota ozgartiruvchi filtrlari uchun, ularning asilliligi RCHK konturlari asilliligi bilan bir olchamli bolganda ham xalaqit bololmaydi. Suðergeterodinli qabulqilgichlarda asosiy kuchaytirish va tanlovchanlik oraliq chastota kuchaytirgichidagi chastota ozgar- tirilgandan song amalga oshiriladi. Suðergeterodinli qabulqilgich- ning asosiy afzalligi ham shundaki, uni boshqa stansiyaga qayta sozlanishi jarayonida oraliq f oz chastotasi ozgarmaydi. Bunga esa, qabulqilgichni f c signalining boshqa chastotasiga ozgartirganda bir vaqtning ozida geterodin f ã chastotasi ham ozgarishi hisobiga erishiladi, bunda f ã - f ñ =f oz ayirmasi ozgarmasligi shart. Demak, suðergeterodinli qabulqilgichni ozgartirganda, kirish zanjiri, RCHK va geterodin rezonans chastotalarini ozgartirishning ozi yetarli. Oraliq chastota kuchaytirgichini (OCHK) ozgartirish shart emas. OCHK ozgartirilmaganligi tufayli, uning tavsiflari ham ozgarmaydi. Bunda oraliq chastotalari kuchaytirgichi (OCHK) konturlari tavsifi togri burchakliga yaqinroq olinishi mumkin, chunki kuchaytirgichda xohlagan murakkablikdagi filtrlar ishlatilishi mumkin. Aynan shu sababli suðergeterodinli qabulqilgichlar yuqori tanlovchanlikka ega. Oraliq chastotalari kuchaytirgichi (OCHK) radiochastota kuchaytirgichiga nisbatan ðast chastotada ishlagani uchun, u koðroq kuchaytirishni taminlab beradi, chunki chastota ðasaygan sari elementlarning kuchaytirish xususiyatlari ortadi, chastota ðasayganda ðarazit teskari aloqaning tasiri ham kamayadi. Oz navbatida oraliq chastota kuchaytirgichining kuchaytirish barqarorligi koeffitsiyenti ortadi. Bu suðergeterodinli qabulqilgichning yuqori sezgirliligini (1ìê yaqin) taminlaydi. Suðergeterodinli qabulqilgichlarning kamchiligi ularda qoshimcha ikkinchi darajali qabul kanallarining mavjudligida bolib, ulardan asosiysi kozguli kanaldir. Bu qabulqilgichning oziga xos xususiyati shundaki, unda aralashtirgich (A) va geterodin (G) dan iborat chastota ozgar- tirgichi qollangan. Ozgartirgichning chiqishida biz oraliq chastotaga ega bolamiz, keyinchalik uni oraliq chastota kuchaytirgichi bilan (OCHK) kuchaytiramiz. Chastota ozgartirgichi deb, signal sðektrini bir chastota joyidan sðektr komðonentlari orasidagi amðlituda va fazalari nisbati ozgarmagan holda boshqa joyga kochirishga moljallangan qurilmalarga aytiladi. Bunday kochirishda signal sðektri shakli ozgarmaganligi sababli signal modulatsiyasi qonuni ham ozgarmaydi. Faqat signalning chastota eltuvchisi f c qiymati ozgaradi va ozgartirilgan f oz chastotaga teng boladi. Chastota ozgartirgichiga f ñ chastotali signaldan tashqari f ã chastotali geterodin kuchlanishi beriladi. Bu kuchlanishlarning chastota ozgartirgichidagi ozaro tasiri natijasida turli kombinat- siyalangan chastota signali tarkiblari ðaydo boladi, ulardan esa faqat bittasi qollaniladi. Odatda signalning f oz =f ã -f c tarkibi ishlatiladi. Amalda f oz signalning chastota eltuvchisi f c dan kichik, ammo modulatsiyalangan F c signal chastotasidan katta boladi. Ozgartirilgan f oz chastotasi f c va F c orasida joylashganligi sababli bu chastotani oraliq chastota deb ataydilar. Suðergeterodin nomi qoshma (suðer+geterodin) sozlardan iborat bolib, geterodin sozi suðergeterodinli qabulqilgich kaskadiga xos geterodinga ishoradir. Suðer qoshimchasi esa suðergeterodinli qabulqilgichlarda ozgartirilgan f oz chastotasi F c modulatsiya chastotasidan yuqori chastotalar darajasida joylashganini anglatadi. Radiosignal eltuvchi chastotasini oraliq chastotasiga ozgartirish qoshni radioaloqa kanallarining filtrlanishini yaxshilaydi. Masalan, antennada eltuvchi chastotasi f 1 =20 ÌÃö (foydali signal) va f 2 =20.2 ÌÃö bolgan EYK tasir etmoqda, deylik. Stansiya ortasidagi chastotalar nisbati Df/f 1 =(20,2-20)/ 20=0,01=1%. Radiochastota diaðazonidagi kontur asilligi 2050, yani nisbiy otkazish ðolosasi 52% ga teng. Korilayotgan misolda f 2 stansiyasi tanlanganidan 1% ga farq qiladi va shuning uchun sezilarli xalaqitlarni yuzaga keltiradi. Agarda f 1 eltuvchi chastota ozgartirilsa, unda geterodin signali chastotasi f ã =20,5 MÃö bolganda ikkita oraliq chastotalari hosil boladi f oz.1 =20,2-20=0,5 MÃö va, f oz.2 =20,2-20,2=0,3 MÃö, ularning orasidagi nisbiy farq esa Df / f 1 =(0,5-0,3)/ 0,5=40% ga teng. Um f c f ã f koz f f oð f oð 2.20-rasm. Kozguli xalaqitlar ðaydo bolishiga oid. 48 49 kanallarda ham juda yuqori bolishi talab etiladi. Buni bitta oraliq chastotasini tanlash bilan bajarib bolmaydi. Shuning uchun bunday qabulqilgichlarda chastotani ikkilangan qayta ozgartirish qollaniladi. Chastotalarni ikkilangan qayta ozgartirishda yuqori korsatkichli (1 ÌÃö ga yaqin) birinchi oraliq chastotasi tanlanadi, uning hisobiga kozguli kanal boyicha yuqori tanlovchanlik taminlanadi. Ikkinchi oraliq chastota nisbatan ðast (100 êÃö) boladi, bu oraliq chastota kuchaytirgichlari kaskadlarida barqaror kuchaytirishning yuqori koeffitsiyenti olinadi va qabul- qilgichning sezgirligini qoshni kanal boyicha yuqori tanlovchanlik hisobiga oshirish mumkin boladi. Shaxsiy radiochaqiruv tizimlarining radioqabulqilish qurilmalari. Shaxsiy radiochaqiruv tizimlari (SHRÒ) bir yoki bir guruh odamlarga, ularning turgan joyidan qati nazar chaqiruvni va kerakli minimum axborotni uzatish imkoniyatiga ega. Dastlab SHRÒ koð oramli simli halqa bilan qamrab olingan hudud yoki xona bilan cheklangan tasir radiusi doirasida faoliyat korsatdilar. Shunga oxshash ðast chastotali induktiv aloqali eltuvchi tebranishli magnit maydoni hozirda ham qollanilmoqda. Koðgina hududlar uchun SHRÒ metrli va detsimetrli tolqinlardagi radioaloqa asosida qurilmoqda. SHRÒ abonenti shaxsiy raqam (adres) ga ega bolgan kichik hajmli chaqiruv qabulqilgich (ðeydjer) dan foydalanadi. Chaqiruvchi istalgan telefon aððaratidan kerakli abonent raqamini teradi, chaqiruv signali telefon tarmogi orqali markaziy stansiyaga keladi, kodlangan radiosignalga ozgartiriladi va SHRÒ ajratilgan chastotada abonent turgan joyga uzatiladi. Agarda markaziy stansiyadagi bitta uzatkichning tasir radiusi barcha hududni qamrab ololmasa, unda hudud alohida-alohida zonalarga bolinib, har zona ozining uzatkichiga ega boladi. Davomiyligi 1...2 c bolgan chaqiruv signali 1...2 c barcha ðeydjerlarga uzatiladi, ammo malum chastotaga sozlangan va mos adresga ega ðeydjergina ishlaydi. Chaqiruv signalini qabul qilgan abonent telefon aððarati bilan oziga oldindan malum raqam orqali unga yollangan xabarni qabul qiladi yoki ðeydjer disðleyida xabarning vizual aksi bilan kichik hajmdagi chaqiruv signali qoshilib keladi. Chaqiruv signali Kozguli kanal f koz eltuvchi chastotaga ega bolib, u foydali signal chastotasi f c dan ikkilangan oraliq chastotaga f koz =f c +f ora farq qiladi (2.20-rasm). f koz va f ñ chastotalari geterodin chastotasi f ã ga nisbatan kozguli simmetrik joylashgan. f koz va f ã chastotalarining ayirmasi, xuddi foydali signaldagidek, oraliq chastotaga teng. Shuning uchun, agarda chastota ozgartirgichiga f ñ va f koz stansiyalar signallari kelsa, uning chiqishida ikkala stansiya oraliq chastota kuchlanishini beradi. Agarda f ñ chastotali signal foydali bolsa, unda ozgartirgichga tushgan f koz chastota signali xalaqit boladi. Korinib turibdiki, kozguli kanal boyicha xalaqitlarning susayishi chastota ozgartirgichigacha bolishi lozim. Kozguli kanal boyicha tanlovchanlikni oshirish uchun oraliq chastota yuqori bolishi kerak. Shunda eltuvchi chastotalar f ñ va f koz anchagina bir-biridan farq qiladi. Bunda kirish zanjirining uzatish koeffitsiyenti (u ham rezonans xususiyatlariga ega) f koz chastotasida, f ñ chastota signaliga qaraganda anchagina kam va kozguli stansiya signali kirish zanjiri bilan anchagina bosilgan boladi. Qabulqilgichda RCHK bolganda, kozguli xalaqit radio chastota kuchaytirgichining tanlovchanligi hisobiga qoshimcha bostiriladi. Ammo yuqori oraliq chastotada oraliq chastota kuchaytir- gichining barqaror kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi va uning otkazish ðolosasi kengayadi, bu qabulqilgichning sezgirligini va uning qoshni kanal boyicha tanlovchanligini kamaytiradi. Korinib turibdiki, oraliq chastota qiymatiga bolgan talablar bir- biriga zid. Boshqa qoshimcha kanal bu chastotasi oraliq chastotasiga teng bolgan kanaldir. Ozgartirgich kirishiga kelayotgan bunday chastota signallari hech qanday ozgartirishsiz oraliq chastota kuchaytirgichi (OCHK) ga keladi. Uni yoqotish uchun radioeshittirish stansiyalari oraliq chastotada ishlamasligi kerak, chastotalari oraliq chastotalariga yaqin tasodifiy xalaqitlar qabulqilgichning kirishidagi filtrlar bilan bostirilishi kerak. Maishiy radioeshittirish qabulqilgichlarida eltuvchi chastota 465 êÃö ni tashkil etadi, yani u uzun va orta tolqin radioeshittirish diaðazonlari 285,5525 êÃö chegaralari orasida joylashgan. Radioaloqa magistral liniyalarida ishlayotgan radioqabulqilgichlarda yuqori sezgirlik va tanlovchanlik qoshni kanallarda ham, kozguli 50 51 xizmat korsatilayotgan abonentlar sonini koðaytirish va tarmoqni kengaytirish maqsadida, aloqa kanallarining vaqt va chastota boyicha bolinishini birgalikda bajarish; abonentlarni guruhli va individual chaqirishning yuqori ishonchli va sigimli kodlarini ishlab chiqish; signalizatsiya bilan birgalikda axborotning vizual korinishini taminlash, axborotni qayta eshittirish va abonentga muhim xabarlarni eslatib turish uchun uni xotiraga kiritish; ðeydjerda raqamli malumotlar bilan bir qatorda matnli malumotlarni ham qabul qilinishini taminlash; nisbatan katta hajmli xabarlarni qayta eshittirish orasidagi uzilishlarni yoqotilgan holda ketma-ket ðaketli qabul qilishini amalga oshirish; tovush, nurli va taktil signalizatsiyalarini bir vaqtda yoki ketma-ket ishlatish yoli bilan chaqiruv ishonchliligini oshirish; mitti galvanik taminot manbayining xizmat muddatini uzaytirish maqsadida ðeydjerdan kutish ish rejimida foy- dalanish; ðeydjerlarni yanada kichraytirish va ergonormik sifatlarini yaxshilash. Hozirgi vaqtda abonentdan axborot qabul qilingani yoki chaqiruvni boshqa adresga yuborish kerakligi haqida javob signalini olish moljallanmoqda. Peydjerda nutq signallarini qabul qilish rejalashtirilmoqda. Shaxsiy radiochaqiruv tizimidagi uzatkichlarning chastotalari oraligi ajratilgan chastotalar ðolosalarida 2,5 dan to 25 êÃö gachani tashkil etadi. Òaminot manbayi minimal sarflangan holda qabul qilishni kun boyi taminlaydigan ðeydjerning kutish rejimida ishlashi alohida ahamiyatga ega. Peydjerning olchamini kichraytirishga intilish uning taminot manbayini ham kichraytirilishini talab etadi, bu esa uning uzluksiz ishlash resursini kamaytiradi. Peydjer hajmini kichraytirish va bir ðaytning ozida taminot manbayi ishlash muddatini oshirish muammosi katta mikroquvvat rejimida ishlaydigan taymerning qollanilishi natijasida hal etilishi mumkin, chunki bunda avtomatik ravishda uzib-ulashli boglanish natijasida taminot manbayining ishlash muddati uzayadi. Abonentni chaqirish ishonchliligini chaqiruvni qayta va qayta takrorlash bilan oshirish mumkin. Chaqirilayotgan abonent adresi bitta abonentga emas, bir vaqtning ozida yagona adres berilgan bir guruh abonentlarga yuborilishi mumkin. Peydjer yonda olib yuriluvchi mitti qabulqilgich korinishida chiqariladi (2.21-rasm). Kuchaytirgich-ozgartirgich traktida (KO) signal kuchaytiri- ladi, tanlanadi va qayta ozgar- tiriladi; axborot traktida (AÒ) qabul qilingan adres abonentining oz adresiga mos yoki mos emasligini aniqlash maqsadida signal dekodlanadi, agarda chaqiruvdan tashqari qoshimcha axborot uzatilsa, u qayta ishlanadi, kerak bolganda xotiraga yozilib disðleyda (DS) aks ettiriladi; signalizatsiya qurilmasi (SQ) u yoki bu shaklda chaqiruv borligini bildiradi; boshqaruv bloki (BB) ðeydjerning barcha ishini boshqarib boradi va u taymer, signalizatsiya turini uzib-ulagich, kutish rejimini uzib-ulagichi va taminot manbayiga ega. Zamonaviy mitti ðeydjerlarda kuchaytirgich-ozgartirgich (KO) trakti koðincha togri ozgartirish sxemasi boyicha baja- riladi. Bunday qabulqilgichlarda kozguli kanallar bolmaganligi uchun, ðreselektorni yaxshigina soddalashtirish mumkin, giratorlar yoki raqamli filtrlarning qollanilishi KO ni sodda- lashtiradi. Global shaxsiy radiochaqiruv tizimlarida ishlash uchun moljallangan koð imkoniyatli ðeydjerlarda kuchaytirgich- ozgartirgich ikkilangan chastota ozgartirgich sxemasi boyicha ishlanadi. Signalizatsiya qurilmasi akustik, nurli va taktil signalizatsiya- lardan iborat bolishi mumkin. Òaktil signalizatsiya kichkinagina vibratordan iborat bolib, odam tanasiga tasir etadi. Abonent signalizatsiya turini oz ixtiyoriga kora tanlaydi. Agarda ðeydjer bevosita abonent tanasiga tegib turgan bolmasa, unda tovushli signalizatsiya maqul, ammo u shovqinli yerda eshitilmasligi mumkin. U holda chaqiruv haqida nurli signalizatsiya xabardor etadi. Peydjerlarda tovush signalizatsiyasidan avtomatik ravishda taktil signalizatsiyasiga va aksincha otish mumkin. Shaxsiy radiochaqiruv tizimini loyihalashda quyidagi sxematexnik yechim va tamoyillarga ahamiyat beriladi: KU AT SK DS BB 2.21-rasm. Peydjerning umumlashtirilgan 52 53 8. Òogridan-togri kuchaytiruvchi radioqabulqilish qurilmasining tuzilishini tushuntiring. 9. Suðergeterodinli radioqabulqilish qurilmalarining asosiy xususiyatlari nimalardan iborat? 3-bob. RADIOESHITTIRISH 3.1. Òovush eshittirish tizimi. Bazi tariflar Òovush eshittirish deb, turli xildagi ovoz malumotlarini hududiy keng tarqalgan tinglovchilarga maxsus texnika vositalari orqali sirkular uzatish jarayoniga aytiladi. Òovush eshittirish targibot va tashviqot vositasi sifatida katta ommaviy va siyosiy ahamiyatga ega bolib, tinglovchilarning targibot-tashviqot, madaniy va manaviy saviyasini oshiruvchi vosita hamdir. Badiiy eshittirishning asosiy vazifasi ovoz eshittirish dasturlarini tinglovchilarga yuqori sifatda oz vaqtida yetkazishdir. Eshittirish alohida mavzu jihatdan yakunlangan axborot. Dastur moljallangan kanallarga taqsimlanadigan eshittirishlar majmui. Resðublika radiosi har kuni 4 dastur boyicha eshittirishlarni olib boradi. Eshittirishlar nutq, musiqali va aralash turda bolishi mumkin. Aralash turdagi eshittirishlarga badiiy-dramatik va badiiy montajlar kiradiki, bunday eshittirishlarda matn (nutq) musiqa ohanglari yoki alohida musiqa ðarchalari bilan birga uzatiladi. Eshittirishlar mazmuni eshittirishlarni shakllantiradigan va qayta ishlaydigan studiyalarga bolgan talablarni belgilaydi. Shu bilan barobar tinglovchilarni studiya bilan boglovchi aloqa kanallariga bolgan talablarni ham belgilaydi. Mana, 100 yildan buyon ovoz eshittirish rivojlanib kelmoqda va shu davr ichida 1918-yilda tashkil etilgan Nijegorod shahridagi kichik radiola- boratoriyadan katta quvvatli radioeshittirish uzatkichlarigacha bolgan ulkan yolni bosib otdi. Hozirgi kunda Ozbekistonda 72 ta radioeshittirish uzatgichlari, 10 ta telemarkaz va 10 ta radio uylari mavjud, aholining 98 % dan ortigi televideniye eshittirishlari bilan qamrab olingan, bir sutkada televideniye eshittirishlari hajmi 56 soatni tashkil etadi. Òovush ðeydjer adresi bilan mos tushganda, qabulqilgich ulangan holatda bolib, axborot qabul qilishni davom ettiradi va uni oðerativ xotiraga kiritadi. Manbani iqtisod etish yollaridan yana biri kutish rejimi algoritmini sintez etish va kodni tanlashdir. Odatda ðeydjer kutish rejimida ishlaganida eng koð tok istemol qiladigan zanjirlar (asosan signalizatsiya zanjirlari) avtomatik holda ochadi va ðeydjerga tegishli axborot berilganida, u yana ulanadi. Peydjerlarda suyuq kristalli disðleylarni qollash ham manba taminoti resurslarini tejamkorlik bilan ishlatish imkonini beradi; ular nurli diodlardan kora anchagina tejamliroq. Chaqiruvni va uzatilayotgan axborotni kodlash usulini togri tanlash va dekodlash qurilmalarining tuzilishi ham katta ahamiyatga ega. Bunda individual chaqiruvlardan tashqari bir vaqtning ozida bir necha abonentlar bilan guruhli chaqiruv imkoniyatini beruvchi kodlar ishlab chiqilmoqda. Bunday axborot istalgan vaqtda va maxsus tasdiqlangan jadvallar asosida uzatilishi mumkin. Bu jadval ðeydjer xotirasiga kiritilib, taymer nazoratida boladi. Peydjer ishi algoritmi kelayotgan axborotlarni ketma-ket eslab qolish va yangi axborotlar olinganda, eskisini avtomatik ravishda ochirishni kozda tutadi. Hozirgi kunda harfli-raqamli kodlarni qabul qilish bilan birga, nutq axborotlarini qabul qilish va ularni nutq shaklida akustik qayta eshittirish ustida izlanishlar olib borilmoqda. Zamonaviy shaxsiy radiochaqiruv tizimlaridagi kodlar ðeydjerlarda avtomatik ravishda qabul qilingan axborotlarniig togriligini tekshirish, xatolarini togrilash va xato qabul qilingan axborotlarni xotiraga yozmaslik imkoniyatlariga ega. Nazorat savollari 1. Radiouzatkich qurilmasining vazifasi nimalardan iborat? 2. Radiouzatkich qurilmasining funksional sxemasini tariflab bering. 3. Òashqaridan qozgatiluvchi generator qanday vazifani bajaradi? 4. Yuqori chastotali tebranishlarni generatsiyalash qanday amalga oshiriladi? 5. Radioqabulqilish qurilmalari qanday tasniflanadi? 6. Radioqabulqilish qurilmalarining asosiy korsatkichlariga nimalar kiradi? 7. Sxemasining tuzilishi boyicha radioqabulqilish qurilmalari asosan qanday turlarga bolinadi? 54 55 eshittirish texnikasining hozirgi kundagi asosiy vazifalaridan biri eshittirish sifatini oshirish. Bu masala yechimining real yoli signallarni qayta ishlash va uzatishda raqamli usullarni qollashdir. Shuni takidlab otish joizki, dasturlarni shakllantiruvchi raqamli qurilmalar va raqamli aloqa kanallari yaratilgan va amalda qollanilmoqda. 3.2. Òovush eshittirishni shakllantirish Òovush eshittirish tizimining shakllantirish strukturasi 3.1-rasmda keltirilgan. va boshqa redaksiyalarga bolinadi. Bosh muharririyat (BM) kundalik, haftalik, oylik dasturlarni tashkil etadi, rejalashtiradi va ularni uzatishni amalga oshiradi. Uzatish bolimi (UB) dasturlarni uzatishni tashkil etadi. Eshittirishlarning texnik sifatini kuzatish esa nazorat bolimiga (SN) toðshirilgan. Dasturlar magnit tasmasiga yozilgan holda yoki bevosita (togridan-togri) uzatilishi mumkin. Òogridan-togri efirga uzatiladigan dasturlar umumiy eshittirishning 510 % ni tashkil etadi. Bunday dasturlarga hodisa joylaridan uzatiladigan dolzarb eshittirishlar, teatr, stadionlardan translatsiyalar va diktor matnlari kiradi. Dasturlarni oldindan magnit tasmasiga yozilishning qollanilishi dastur chiqarish jarayonini avtomatlashtirishga va eshittirish sifatini oshirishga yordam beradi. 3.3. Òovush eshittirish tizimining tuzilishi Dasturlarni shakllantirish va tinglovchilarga yetkazish ovoz eshittirishning elektr kanali (ÒEEK) ni hosil qiluvchi maxsus texnik vositalar majmui yordamida amalga oshiriladi. ÒEEK mikrofon chiqishidan to uzatkich antennasigacha yoki sim orqali eshittirish traktidan abonent rozetkasigacha bolgan texnik vositalarni oz ichiga oladi. ÒEEK bir-biri bilan ketma-ket ulangan uchta traktdan iborat, bular: dasturlarni tashkillashtirish trakti (DÒÒ), dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti (DBÒÒ) va dasturlarni ikkilamchi taqsimlash trakti (DIÒÒ). DBÒÒ va DIÒÒ texnik vositalarning jami uzatish tarmogini tashkil qiladi. Dasturlarni shakllantirish trakti ÒEEK ning bir qismi bolib, mikrofon chiqishidan boshlanib, ovoz yozish va eshittirish uyining markaziy aððarat xonasi (radiotelemarkaz) chiqishida tugaydi. Ovoz yozish va eshittirish uyi ovoz eshittirish tizimining bosh bogini hisoblanadi va shuning uchun DÒÒ ni tashkil etuvchi texnik vositalar yuqori sifat ðarametrlariga ega bolishi kerak. Òoshkent shahrida joylashgan radio uyi Davlat ovoz yozish- eshittirish uyi deb ataladi (DOYEU). Dasturlarni shakllantirish trakti aððarat-studiyalari komðleksi (ASK), uzatish aððarat xonasi (UAX), markaziy aððarat xonasi (MAX), translatsiya aððarat xonasi (ÒAX) va ovoz yozish aððarat xonalari (OYAX) dan tashkil toðgan. Dasturlarni shakllantirish BM BM BM BM UB ES Tinglovchilar SN 3.1-rasm. Òovush eshittirish tizimining strukturasi: BM-bosh muharririyat; UB-uzatish bolimi; SN-sifat nazorati; ES-eshittirish studiyalari. Òovush eshittirish dasturlarini tayyorlash, shakllantirish va chiqarish masalalari bilan Davlat televideniye va radioeshitirish qomitasi (Ozteleradiokomðaniyasi) va uning joylardagi tashkilotlari shugullanadi. Davlat teleradio qomitasi dasturlarni shakllantirish markazlariga, ovoz yozish va eshittirish uylariga ega, u yerda Òovush eshittirish dasturlari tayyorlanadi, shakllantiriladi va efirga uzatiladi. Dasturlar bosh muharririyat tarkibidagi uzatish turlariga moslashtirilgan redaksiyalarda tayyorlanadi. Redaksiyalar axborot, targibot, adabiy-dramatik eshittirishlar, yoshlar uchun musiqali eshittirish, bolalar va osmirlar uchun eshittirish, sðort eshittirishlari 56 57 translatsiya ðunktlaridan va boshqa shaharlar radio uylaridan shaharlararo ovoz eshittirish kanallari orqali olish mumkin. Òovush eshittirish dasturlari fragmentlarini qabul qilish uchun har bir radio uyida translatsiya aððarat xonasi mavjud. Eshittirish aððarat xonalarida tuzilgan dasturlar markaziy aððarat xonasiga beriladi va tinglovchilarga kommutatsiyalanadi. Songra signallar markaziy aððarat xonasidan ovoz yozish aððarat xonasi (OYAX) va texnik nazorat bolimi (ÒNB) ga uzatiladi. Radio uyi markaziy aððarat xonasi (MAX) ning chiqishidan dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti boshlanadi. Ulovchi liniyalar orqali signallar markaziy aððarat xonasidan markaziy kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasi (MKÒAX) ga uzatiladi. Dasturlarning texnik nazorati uzluksiz amalga oshiriladi. Dasturlarni ikkilamchi taqsimlash trakti ovoz eshittirish elektr kanalining bir qismi bolib, dasturlarni tinglovchilarga bevosita uzatish uchun moljallangan. Shunday qilib, dasturlarni tinglovchilarga bevosita uzatish ikki usul bilan: radio uzatish stansiyalari yoki sim orqali eshittirish tizimlari yordamida amalga oshiriladi. Koðincha ikkala usul ham bir vaqtda qollaniladi, chunki har bir usul ozining afzalligi va kamchiliklariga ega. Radioeshittirishning afzalligi koð dasturiylik va uzoq masofaga uzatilishidir. Sim orqali eshittirish shaharlarda va bir qator tuman markazlarida uch dasturli eshittirishni taminlaydi (odatda, birinchi va ikkinchi markaziy va bitta viloyat dasturlari). Sim orqali eshittirishni radioeshittirish bilan taqqoslanganda uning yuqori ishonchliligi hamda abonent qurilmasining radioqabulqilgichga nisbatan arzonligini takidlab otish lozim. 3.4. Òovush eshittirish elektr kanali. Asosiy tariflar Òovush eshittirish va televideniyening ovoz signallarini uzatish elektr kanali, murakkab texnika vositalari majmui bolib, bu vositalar yordamida ovoz eshittirish signallari mikrofonning chiqishidan, to radio uzatkichning antennasigacha yoki sim orqali eshittirishda, abonent rozetkasigacha uzatiladi. Ovoz eshittirish elektr kanalining funksional sxemasi 3.3-rasmda keltirilgan. traktining kirish qismi ðast sathli (-3070 äÁ) yoki yuqori sathli (-12¼+12 äÁ) signal manbalariga ulanishga moljallangan. Past sathli signallar mikrofon traktlariga xos bolsa, yuqori sathli signallar magnitofon, translatsiya ðunktlari, xalqaro, shaharlararo ovoz eshittirish kanallari chiqishlaridan keladi. Dasturlar radio uyining aððarat-studiya komðleksida yaratiladi, bu komðleks bir nechta studiya va studiya-aððarat xonalaridan iborat. Ammo, odatda, aððarat studiya majmuida dasturlarni toliq shakllantirish amalga oshirilmaydi, ularning magnit tasmasiga yoziladigan ayrim fragmentlarigina yaratiladi. Har bir radio uyida fonotekalar mavjud bolib, ulardan dasturga talab qilinadigan yozuvlarni olish mumkin. Dasturning ayrim fragmentlarini radio uyidan tashqarida, yani konsert zallarida, teatrlarda, shahar stadionlarida jihozlangan 3.2-rasm. Tovush eshittirish tizimining struktura sxemasi: DOYEUdavlat ovoz yozish-eshittirish uyi; ASKaððarat studiya komðleksi; YAXyozish aððarat xonasi; OEAXovoz eshittirish aððarat xonasi; ÒAX translatsiya aððarat xonasi; ÒNBtexnik nazorati bolimi; MAXmarkaziy aððarat xonasi; UÒulovchi tizim; DSHTdasturlarni shakllashtirish trakti; MKÒAXmarkaziy kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasi; DBÒÒ dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti; DIÒÒdasturlarni ikkilamchi taqsimlash trakti; RRSradiorele stansiyasi; RESradio eshittirish stansiyasi; SHÒRÒUshahar radio translatsiya uzeli; MSHEAXmarkaziy shaharlararo eshittirish aððarat xonasi; SHOEKshaharlararo ovoz eshittirish elektr kanali; YSYyer suniy yoldoshi; QQ qabul qilgich; AQabonent qurilmasi; ÌRUmahalliy radio uyi; KÒAXkommutatsiya taqsimlash aððarat xonasi; MEAXmahalliy eshittirish aððarat xonasi. VSY RRS UT DITT RES DOYEU ASK TAX O E AX YAX TNB MAX MKTAX RES RES RES UT UT Q Q MRU K T AX ME AX ITT MSHEAX SHOEK DSHT DBTT SHRTU Q Q AK Q Q Q Q RRS AK SHRTU UT UT ASK 58 59 3.3-rasm. Tovush eshittirish elektr kanalining funksional sxemasi. Uzatish trakti deb, malum bir aniq funksiyani bajaruvchi kanal qismi, masalan, studiya trakti, magnitofon trakti, kuchaytirish stansiyalari trakti va boshqalarga aytiladi. Òrakt qandaydir bitta bino bilan cheklanishi shart emas. Masalan, tovush chastota trakti, studiya-radio uzatgich quyidagi qurilmalardan tashkil toðgan: studiyada mikrofonlar, aððarat xonalarida kuchaytirgichlar, sozlagichlar, kommutatsiya qurilmalari va boshqalarni oz ichiga oladi, boglovchi liniyalarda oraliq kuchaytirgichlar, korreksiyalovchi zanjirlarni, radio stansiyada kirish kuchaytirgichi, chegaralagich, modulator qurilmalarini oz ichiga oladi. Òovush eshittirish elektr kanali uchta traktga bolinadi: dasturlarni shakllantirish trakti; dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti; dasturlarni ikkilamchi taqsimlash trakti. Dasturlarni shakllantirish trakti mikrofon chiqishidan boshlanib, radio uyining markaziy aððarat xonasi chiqishida tugaydi. Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti radio uyi markaziy aððarat xonasi chiqishidan boshlanib, kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasi ulovchi liniya chiqishida yoki markaziy aððarat xonasi chiqish qismidagi ulovchi liniya chiqishidan, shaharlararo telefon stansiyasining ovoz eshittirish kanali chiqishida tugaydi. Dasturlarni ikkilamchi taqsimlash trakti. Ovoz eshittirish dasturlarini bevosita tinglovchilarga uzatish uchun moljallangan. Ikkilamchi taqsimlovchi trakt kommutatsiya taqsimlovchi aððarat xonasi, markaziy aððarat xonasi yoki shaharlararo telefon stansiyasi ulovchi liniyalarining chiqishidan boshlanib dastur signallari radio uzatgich antennasining kirishi yoki simli eshittirishda abonent rozetkasi bilan tugaydi. 3.5. Òovush eshittirish kanallari va traktlarining sifat korsatkichlarini meyorlash tamoyillari Òinglovchilar uchun ovozni qayta eshittirish sifati yuqori bolishi uchun ovoz eshittirish elektr kanali traktlarining ðarametrlari davlat standarti (GOSÒ 11515-91) tomonidan belgilangan talablarga javob berishi lozim. Òovush eshittirish kanallari va traktlarining ðarametrlari sifatini meyorlashtirish shu kanal va traktlarda signallarning ruxsat etilgan buzilishlari va ruxsat etilgan shovqinlar sathlarini subyektiv-statistik eksðertiza yoli bilan aniqlashga asoslangan. Buzilishlar quyidagi bosqichlar bilan baholanadi: umuman sezilmaydigan buzilishlar, 15% dan kam hollarda seziladi; amaliy sezilmaydigan buzilishlar, 30% hollarda seziladi; ishonchsiz seziladigan buzilishlar, 50% hollarda seziladi; ishonchli seziladigan buzilishlar, 75% hollarda seziladi. Buzilishlarning sezilishi hamda texnik-iqtisodiy korsatkichlariga qarab, tovush jarangdorligining uch sinfi belgilangan: oliy sinf buzilishlar yuqori malakali eksðertlarga deyarlik sezilmaydi va oddiy tinglovchilarga umuman sezilmaydi; birinchi sinf buzilishlar yuqori malakali eksðertlarga ishonchsiz seziladi va oddiy tinglovchilarga amalda sezilmaydi; ikkinchi sinf buzilishlar yuqori malakali eksðertlarga ishonchli seziladi va oddiy tinglovchilarga ishonchsiz seziladi. Har bir sinf aniq ruxsat etilgan buzilishlar bilan xarakterlanadi. Shu bilan birga quyidagi sifat ðarametrlarini reglamentlaydi: uzatish chastotalari kengligini; amðlituda-chastota tavsifnomasining notekisligini; garmonikalar koeffitsiyentini; aniq sezilarli otish xalaqitlardan himoyalanganlikni; stereofonik eshittirishda chað va ong kanallardagi fazalar farqi; chað va ong kanallar ortasidagi aniq sezilarli otish xalaqitlardan himoyalanganlikni; chað va ong kanallar ortasidagi sathlar farqini; chiqish sathining nominal qiymatidan ogishini. Òovush eshittirish elektr kanali sinfi ikkilamchi taqsimlovchi trakt sinfi bilan aniqlanadi. Ikkilamchi taqsimlovchi traktdan oldingi 1-xona M P 1 (t ) OCHK OCHK OCHK YCHK TEEK Rost Mod Det 2-xona Rk P 2 (t ) Uzatgichga 60 61 3.5-rasm. Ovoz eshittirish bosh markazining tuzilishi: ASK aððarat studiya komðleksi; MKÒAX markaziy kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasi; RUS radio uzatish stansiyasi; MSHOEAX markaziy shaharlararo ovoz eshittirish aððarat xonasi; MSES markaziy simli eshittirish stansiyasi; SYE suniy yoldoshli eshittirish tizimi; KEÒ kabelli eshittirish tizimi; RRLEÒ radioreleli eshittirish tizimi. Olka, viloyat ovoz eshittirish markazlarining struktura tuzilishi sxemasi 3.6-rasmda keltirilgan. traktlar sinfi ikkilamchi taqsimlovchi trakt (IÒÒ) sinfi korsatgichidan ðast bolmasligi shart. Birlamchi taqsimlovchi trakt BÒÒ sinfi shaharlararo yoki xalqaro ovoz eshittirish kanali sinfi bilan belgilanadi. Boglovchi liniyalar va ikkilamchi taqsimlovchi trakt sinfi shaharlararo ovoz eshittirish kanali sinfiga mos bolishi kerak. Birlamchi taqsimlovchi traktning boshqa zvenolari oliy sinfli bolishi shart. Xalqaro ovoz eshittirish kanali sinfi ovoz eshittirish kanali sinfi bilan aniqlanadi. Xalqaro ovoz eshittirish kanalining qolgan zvenolari oliy sinfli bolishi shart. 3.6. Òovush eshittirish kanallari va traktlarining tuzilishi ÒEEK ning texnik bazasi DSHÒ, BÒÒ va IÒÒ ning bir necha funksional qismlaridan iborat (3.4- rasm). M DSHT DBTT DITT Rk TEEK 3.4-rasm. TE kanalining tuzilishi. Resðublika markazida joylashgan dasturlarni tashkillashtirish traktini bosh trakt, viloyat markazlaridagisini esa mahalliy trakt deb belgilanadi. Dasturlarni shakllantirish trakti dasturlarni tayyorlaydi va chiqaradi, radioeshittirish markazi va simli eshittirish markaziy stansiyasiga boradigan tutashtiruvchi liniyalar kirishlariga dastur signallarini kommutatsiyalaydi. Ovoz yozish va eshittirish uyining aððarat-studiya komðleksi (ASK) da aððarat studiya bloki (ASB) mavjud, ularning har birida studiya va bir-ikki aððarat xonalari (masalan, ovoz yozish va eshittirish), montaj xonasi, translatsiya xonasi, markaziy aððarat (MAX) xonalariga ega. Ovoz eshittirish bosh markazining tuzilishi 3.5-rasmda keltirilgan. ASK ASK ASK MKTAX RUS MSHOEAX MSES US US US SYEUT KET RRLET 3.6-rasm. Olka, viloyat ovoz eshittirish markazining struktura sxemasi: BEM bosh eshittirish markazi; SYEÒ suniy yoldoshli eshittirish tizimi; KEÒ kabelli eshittirish tizimi; MEAX magistral eshittirish aððarat xonasi; RRLEÒ radioreleli eshittirish tizimi; KÒAX kom- mutatsiya taqsimlash aððarat xonasi; ASK aððarat studiya komðleksi; RUS radio uzatish stansiyasi; MSES markaziy simli eshittirish stansiyasi; SEÒ simli eshittirish tarmogi. Mahalliy ovoz eshittirish markazi tuzilishi struktura sxemasi 3.7-rasmda keltirilgan. SYET BEM dan KET RRLET MOEAX RRLET KTAX ASK RUS MSES SET KET 62 63 3.7- rasm. Mahalliy ovoz eshittirish markazi struktura sxemasi. Mahalliy ovoz eshittirish markazi tarkibida simli eshittirish stansiyasi (SAS), tuman eshittirish ðulti (ÒEP), kuchaytirgichlar, uzatish qurilmalari va eshittirish tarmoqlari mavjud. Ovoz eshittirish dasturlarini taqsimlash tarmogi suniy yoldoshli, kabel va radiorele uzatish tizimlari yordamida tashkil etilgan birlamchi aloqa kanali tarmogiga asoslangan ikkilamchi tarmoqni tashkil etadi. U radial tugunli (uzel) ðrinsiðda quriladi va mahalliy, ichki mintaqa va magistral tarmoqlarga bolinadi. Dasturlarni qabul qilish trakti radio va simli aloqa abonent uskunalari, radioqabulqilish qurilmalari majmuidan tashkil toðgan. Radioeshittirish va simli eshittirishning koðchilik qabul qilish qurilmalari sifat ðarametrlari, dasturlarni shakllantirish trakti, dasturlarni birlamchi va ikkilamchi taqsimlash traktlari uskuna- larining sifat ðarametrlaridan ðast. Dasturlarni birlamchi va ikkilamchi taqsimlash traktlarida songgi yillarda suniy yoldoshli aloqa xizmati katta orinni egallamoqda. Radioaloqa reglamenti, eshittirish maqsadida ikki turdagi suniy yoldoshli aloqani nazarda tutadi: muayyan suniy yoldosh aloqa xizmati (MSYAX) ovoz va televideniye eshittirishlari dasturlarini birlamchi taqsimlash traktining bir qismi; radioeshittirish aloqa suniy yoldosh xizmati (REASYX) dasturlarni ikkilamchi taqsimlash traktining bir qismi. Muayyan aloqa xizmatida geostatsionar va yuqori elliðtik orbitada joylashgan yerning suniy yoldoshlaridan radioeshittirish aloqa tizimida esa faqat geostatsionar orbitadagi suniy yoldoshlardan foydalaniladi. Muayyan aloqa xizmati hududning malum (muayyan) nuqtalarida joylashgan yer stansiyalari bilan aloqa boglash uchun moljallangan. Muayyan aloqa xizmati turli vaqtlarda tashkil etilganligi sababli ularda chastotalardan foydalanishning yagona rejasi yoq. Chastotalarni taqsimlash boyicha yer shari 3 rayonga bolingan: birinchi rayon Yevroða, Afrika, sobiq ittifoq va Mongoliya hududlarini, ikkinchi rayon Shimoliy va Janubiy Amerikani, uchinchi rayon Osiyo (sobiq ittifoq va Mongoliya hududlaridan tashqari), Okeaniya va Avstraliyani oz ichiga oladi. Òurli rayonlar uchun ajratilgan chastotalar kengligi 2¼275 ÃÃö ni tashkil etadi. 3.7. Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti. Òraktning tuzilishi Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti ovoz eshittirish elektr kanalining bir qismi bolib, u radio uyi yoki telemarkaz markaziy aððarat xonasi chiqishidan boshlanib, ovoz eshittirish dasturlarini radio uzatish markazlariga va simli eshittirish stansiyalariga berish uchun xizmat qiladi. Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasi, markaziy aððarat xonasidan yoki shaharlararo telefon stansiyasining xalqaro ovoz eshittirish kanali ulovchi tizimlarning chiqishida tugallanadi. Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti struktura sxemasi 3.8- rasmda keltirilgan 3.8- rasm. Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti struktura sxemasi: RU (ÒM) radio uyi (telemarkaz); UÒ ulovchi tizim; MKÒAX markaziy kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasi; MSHEAX markaziy shaharlararo eshittirish aððarat xonasi; XOEKxalqaro ovoz eshittirish kanali; MOEAXmahalliy ovoz eshittirish aððarat xonasi; KÒAX(RU) kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasi (radio uyi). Radio uyi markaziy aððarat xonasidan ulovchi tizimlar orqali kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasiga kelgan signallar kuchaytiriladi, ularning sifat korsatgichlari nazorat qilinadi va MOE TEP SES SES Simli eshittirish DSHT DBTT trans. ðunkt. RU (TM) ut MKTAX radio uzatish markaziga simli eshittirish markaziy stansiyasiga MSHEAX XOEK MOEAX KTAX (RU) simli eshittirish markaziy stansi- yasiga radio uzatish markaziga 64 65 Ovoz eshittirish signallarini uzatishni taminlash uchun monofonik va stereofonik shaharlararo ovoz eshittirish kanallari bolishi zarur. Bu kanallar analogli uzatish tizimlarida tashkil etilgan bolsa, analogli yoki raqamli uzatish tizimlaridan foydalanilsa, raqamli bolishi mumkin. Ovoz eshittirish signallari markaziy aððarat xonasidan analog shaklida uzatilganligi inobatga olinganda xalqaro ovoz eshittirish kanallarining kirishida analog-raqamli ozgartgichlar va kanalning chiqishida esa raqamli-analog ozgartgichlardan foydalanish zarur. Zamonaviy analogli uzatish tizimlari kanallarning chastotali taqsimlanishi asosida qurilgan. Ularda chastotalarni koð marotaba ozgartirish ðrinsiði qollaniladi. Kanallarni chastotali taqsimlash tizimida tonal chastotali kanal asosiy kanal hisoblanadi, bu kanal orqali signallar 0,3¼3,4 êÃö kenglikda uzatiladi. Chastotaning birinchi ozgartirish bosqichida 12 ta tonal chastota kanallari 60108 êÃö chastota kengligidagi 12 kanalli birlamchi guruhga birlashtiriladi. Chastota ozgartirishning usuli sifatida bir ðolosali modulatsiya ishlatiladi, yani tola amðlitudali modulatsiyalangan tebranishlardan bir yon ðolosa chastotalari tashuvchi chastotasiz uzatiladi. Chastota ozgartirishning ikkinchi bosqichida beshta birlamchi guruhlar 312¼552 êÃö chastota kenglida ishlaydigan 60 kanalli ikkilamchi guruhga birlashtiriladi. Guruhli ozgartirishning uchinchi bosqichida beshta ikkilamchi guruhdan 300 kanalli uchinchi guruh 812¼2044 êÃö chastota kengligida tashkil etiladi. Òarmoqtichi 900 kanalli guruh 8516¼12388 êÃö chastota kengligini egallaydi. Mana shu standart guruhlardan kanallar soni 12 dan 10800 gacha bolgan koðkanalli uzatish tizimlari tuziladi. Kanal tashkil etuvchi aððaraturalarning chiqishida guruh signallarining chastota sðektri, aloqa tizimlari chastota diaðazoni bilan mos kelmaganligi tufayli, uzatilayotgan signal chastota sðektrini aloqa tizimining otkazish diaðazoni bilan moslashtirish maqsadida boglovchi aððaraturalar qollaniladi. Uzatish tizimlari kiritgan sonishlarni komðensatsiyalash maqsadida koð kanalli kabelli uzatish tizimlarining chiziqli traktlariga soni bir necha yuz va ming bolgan kuchaytirgichlar ulanadi. Shuning uchun belgilangan buzilishlar juda kichik, koð kanalli uzatish tizimlari guruh kuchaytirgichlariga bolgan talablar esa juda yuqoridir. Analog tizimli uzatishdagi asosiy xalaqitlar otuvchi, xususiy, nochiziqli xalaqitlardir. istemolchilarga radiouzatish markazlari va markaziy simli eshittirish stansiyalariga tarqaladi. Markaziy simli eshittirish stansiyasi va radiouzatish stansiyalari kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasi bilan ulovchi tizimlar yordamida boglangan bolib, tizimlarning chiqishi birlamchi taqsimlash trakti (BÒÒ) ning tugashi va ikkilamchi taqsimlash trakti (IÒÒ) ning boshlanishi hisoblanadi. Bu holda ulovchi tizimlar radio uzatgichlar shahardan chetda joylashganligi sabab faqat bir juft sim bolibgina qolmay, kabel aloqa tizimlaridan foydalanuvchi analog-raqamli uzatish tizimlari hamdir. Mamlakatning boshqa shaharlaridagi istemolchilar kommutatsiya taqsimlovchi aððarat xonasi bilan xalqaro ovoz eshittirish kanali (XOEK) orqali boglangan. Kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasi (KÒAX) dan signallar xalqaro ovoz eshittirish kanaliga shaharlararo telefon stansiyasi tarkibiga kiruvchi markaziy shaharlararo eshittirish aððarat xonasi orqali keladi. Shuning uchun markaziy shaharlararo ovoz eshittirish aððarat xonasi, kommutatsiya taqsimlash aððarat xonasiga ulangan birdan- bir istemolchi hisoblanadi. Eshittirish kanali yagona avtomatlashtirilgan aloqa tarmogi (YAAÒ) ni hosil qiluvchi birdan-bir kanal hisoblanadi. YAAÒ da namunali birlamchi kanallar tarmogi va guruhli traktlar tashkil etiladi, guruhli traktlar asosida ikkilamchi aloqa tarmoqlari quriladi. Ikkilamchi tarmoqlarga telefon, telegraf, axborotlar uzatish va boshqalar kiradi. Yagona avtomatlashtirilgan aloqa tarmogining birlamchi tarmogida ikkita namunaviy xalqaro ovoz eshittirish kanallari ajratiladi: magistral va zonaviy. Magistralli kanallar kabelli, radiorele tizimlari va axborot- larni suniy yoldosh orqali uzatish tizimlarida tashkil etiladi. Ichki zonaviy shaharlararo ovoz eshittirish kanallari kabelli, radioreleli uzatish tizimlarida tashkil etiladi va dasturlarni bir zona chegaralarida joylashgan istemolchilarga taqsimlash uchun moljallangan. Ovoz eshittirish dasturlarini birlamchi taqsimlash trakti YAAÒ ning namunaviy ovoz eshittirish kanallari asosida qurilgan bolib, ovoz eshittirish YAAÒ ning ikkinchi ovoz eshittirish tarmogidir. 66 67 3.10- rasm. TV tasvir S ÒV va tovush eshittirish S ÒE1, S ÒE2 signallari sðektrlari. 3.10-rasmdan korinib turibdiki, OE signallari shovqinning maksimal sathiga togri keladi. Agarda OE signallarini uzatish uchun kanallarni chastotali taqsimlash tizimidagidek bir ðolosali modulatsiya qollanilsa, unda talab etilgan signal-xalaqit nisbatiga erishish uchun katta quvvat kerak boladi. Bu holda ÒV stvoli chastota ogishining talaygina miqdori OE signalini uzatishga sarf boladi va ÒV signalini uzatish sifati yomonlashadi. Signal-xalaqit nisbati chastotali modulatsiyada (CHM) yaxshi natija beradi. Ovoz eshittirish signallari chastota boyicha 6,5¼8,5 ÌÃö kenglikda tashuvchiosti chastota bilan CHM 1 modulatsiyalanadi, keyin ÒV signali bilan qoshilib CHM 2 kirishiga uzatiladi (3.11-rasm). 3.8. Òovush eshittirish signallarini suniy yoldosh aloqa tizimi orqali uzatish Suniy yoldoshli tovush eshittirish tovush eshittirish va televideniye kanallari eshittirishlari bolib, uzatish stansiyasidan qabul qilish stansiyasiga 3.9-rasmda korsatilganidek, yerning suniy yoldoshi orqali amalga oshiriladi. OYO va EU ut RUS YSY QQS QQS RUS ut xususiy Kabel tarmogi 3.9-rasm. Suniy yoldoshli tovush eshittirish tizimi: OYO va EU ovoz yozish va eshittirish uyi; UÒ ulovchi tizim; RUS radio uzatish stansiyasi; YSY yerning suniy yoldoshi; QQS qabul qilish tansiyasi. Qabul qilish stansiyalaridan dasturlar taqsimlovchi kabel tarmoqlariga, ulovchi tizimlar orqali ÒV va RE uzatgichlariga, simli eshittirish stansiyalariga, guruhli va hatto xususiy qabul qilgichlarga uzatiladi. Suniy yoldosh orqali eshittirishni tashkil etishdagi muhim masalalardan biri suniy yoldosh joylashgan orbitani tanlashdir. Orbita shunday bolishi kerakki, yerning suniy yoldoshi malum aloqa seansi vaqtida belgilangan hududga xizmat korsatishi kerak. Shuning uchun eshittirish har kuni malum bir vaqtda olib boriladi. Suniy yoldoshli eshittirishni tashkil etishda signallarning analog va raqamli uzatish turlaridan foydalaniladi. Òelevizion signal sðektri 6 ÌÃö chastota kengligini egallaydi. Òashuvchi osti chastotalar bu sðektrdan yuqori joylashadi. 3.10-rasmda televizion S tv va S oe1 , S oe2 tovush eshittirish signallarining va tashuvchiosti f n1 , f n2 chastotalardagi sðektr quvvatlari korsatilgan. S S TV S TE1 S TE2 S sh F F F 3.11- rasm. Uzatish stvolida signalning shakllanish struktura sxemasi. Signallarni qabul qilish stansiyasida demodulatsiya jarayoni teskari ketma-ketlikda amalga oshiriladi. Shunday qilib, ÒE signali ikki marta chastota boyicha modulatsiyalanadi. Shuni takidlab otish kerakki, tashuvchiosti ovoz eshittirishida signal sðektrining kengayishi hisobiga qoshimcha shovqinbardoshlik imkoniyat ðaydo boladi. Òovush eshittirish signali sðektri ÒV signali sðektridan CHM 1 S CHM 2 n 1 òv maks n 2 68 69 ravishda ozgaradi. Elektromexanik yozuv turlaridan biri plastinkalarga yozishdir. Yozuv jarayonida plastinkalarga yoziladigan signallarning shakliga mos ravishda kichik ariqchalar kesiladi. Elektromexanik yozuv tovush chatotasi signallarini yuqori sifatda yozishni taminlaydi. Bu usulning kamchiligi yozilgan signallarni ochirib va mexanik montaj qilib bolmasligidir. Fotografik yozuvda yoziladigan signalga mos uning fotografik tasviri yaratiladi. Bu usulda yozilganda axborot zichligining yuqori va sifatli bolishiga erishiladi, ammo signal yozilgan elementning fotoximik ishlanishi bu usulning keng qollanilishini cheklaydi. Magnit yozuvi, yuqorida bayon etilgan usullardan farqli ravishda, radioeshittirishda va kundalik hayotda ozining bir qator afzalliklari tufayli keng qollanilmoqda. Bularga: signal yozilgan magnit tasmasining qayta ishlanmasligi, montaj qilish imkoniyati borligi, kop marotaba ovoz eshittirilishi, nusxa kochirilishi va boshqalar. Magnit ovoz yozish-eshittirish qurilmasining umumiy sxemasi 3.12-rasmda korsatilgan. bir necha marta tor bolganligi sababli CHM 2 ning kirishida signal sðektrini kengaytirilishi katta ahamiyatga ega emas va signal-xalaqit nisbati ovoz eshittirish kanali uchun amalda ozgarmaydi. ÒE kanalida signal-xalaqit nisbatini yaxshilash maqsadida komðanderli shovqin sondirgichlar qollaniladi. Shu ðrinsið asosida yerning suniy yoldoshi Orbita-2, Moskva ovoz eshittirish kanallari tashkil etilgan. Moskva va Ekran tizimlarida esa xalaqitga bardoshlilikni oshirish maqsadida boshqariladigan komðander yordamida dinamik diaðazonni imkoniyat darajasigacha siqiladi. Dinamik diaðazonni bunday siqish natijasida sifat nisbati 15¼18 äÁ ni tashkil etadi. Oddiy siquvchi-kengaytiruvchi tizimda signal- xalaqit sifati ortacha 10¼12 äÁ ni tashkil etadi, xolos. 3.9. Radioeshittirishda ovoz yozish 3.9.1. Ovoz yozishning vazifalari Magnit yozuvi radioeshittirish dasturlarini tayyorlashning asosiy bosqichlaridan hisoblanadi. U musiqa asarlarini, davlat arboblarining nutqlarini uzoq muddatga saqlab qolish imkoniyatini beradi. Òovush yozishning muhim tomoni eshittirishning tinglovchilarga qulay bolgan vaqtda amalga oshirilishidir. Radioeshittirishda ovoz yozish quyidagi masalalarni hal etish uchun qollaniladi: repetitsiya ishlarini olib borish, dasturlarni qisqa va uzoq muddatga saqlash. Eshittirish dasturlarini tayyorlashda repetitsiya vaqtlarida magnit tasmasiga yoziladi va shu zahotiyoq qayta eshittiriladi. Shunday qilib, ijrochi oz ijrosini tekshirish va nuqsonlarini yoqotish imkoniyatiga ega, natijada eshittirishning sifati oshadi. Har bir radio uyida oldindan yozilgan musiqa asarlari, fonogrammalar mavjud bolib, ular maxsus xona fonotekada saqlanadi. Dasturlarni tayyorlash jarayonida fonotekada saqlanayotgan ayrim musiqa va badiiy asarlardan keng foydalaniladi. Hozirgi vaqtda elektr signallarini yozishning bir necha usullari malum. Bular elektromexanik, fotografik va magnit yozuvlaridir. Elektromexanik yozuvda tovush tashuvchining, yani yozi- ladigan materialning ishchi yuzasi, shakli yoziladigan signalga mos 3.12-rasm. Magnitofonnig struktura sxemasi: F 1 ,F 2 magnit tasmalari galtagi; YÒyozuv tasmasi; YCHGyuqori chastotali generator; OKochirish kallagi; YKyozuv kallagi; EKeshittirish kallagi; Mmodulator; Ddetektor; PCHKpast chastotali kuchaytirgich; YCHKyuqori chastotali kuchaytirgich. F 2 F 2 K 1 K 2 OK YK EK YCHG M PCHK YCHK S chiq S kir v YT D 70 71 3.9.2. Magnit kallaklari. Magnit kallagining statik maydoni Magnit kallaklari ishlash prinsiði boyicha elektromagnit ozgartgichlardir. Yozuv kallagi elektr signallarini elektromagnit kuchlanishlariga ozgartiradi va magnit tasmalari elektromagnit maydoni tasirida magnitlanadi. Eshittirish kallaklari magnit tasmasidagi qoldiq magnit kuchlanishini EYK ga ozgartiradi. Ochirish kallagi esa elektr kuchlanishini ochiruvchi magnit maydoniga ozgartiradi. Magnit kallaklari konstruktiv tuzilishi jihatidan farqlanmaydi. Har qanday magnit kallagining asosi uning ozagidir, u kallak cholgamlaridan oqayotgan tok hosil qilgan magnit oqimini otkazuvchi vazifasini bajaradi. Ozak materiallari sifatida permelloy, alfenol hamda yuqori otkazuvchan ferritlar ishlatiladi. Kallakdagi uyurma tok yoqolishlarini kamaytirish maqsadida metall ozaklar 0,10,2 mm qalinlikdagi alohida plastinkalardan yigiladi. Magnit oqimini otkazuvchi ozak ikki yerda uzilgan (3.13- rasm) bolib, ishchi tirqish IÒ va qoshimcha tirqishlar QÒ deb ataladi. Odatda, ishchi tirqish 1¼2 mkm ni tashkil etadi. Magnit tasmasi ishchi tirqish yonidan otganda, yozuv kallagiga berilayotgan signalga proporsional magnitlanadi. Qoshimcha tirqish faqat yozuv kallaklarida bolib, u ozakni magnit oqimi toyinishidan saqlaydi. Qoshim- cha tirqish kengligi taxminan 30¼40 mkm ni tashkil etadi. Ishchi tirqish- ning kichikligi va yozuv tezligining nisbatan kattaligi, yozuv tasmasidagi har bir domenning (elementning) ishchi tirqish oldidan qisqa vaqtda otishi tufayli kallak magnit maydoni ozgarib ulgurmaydi va moment, statik, yani vaqt boyicha ozgarmas deb qabul qilinadi. 3.14-rasmdan korinib turibdiki, kallakning ishchi tirqishi tubida kuchlanish chiziqlari bir-biriga parallel, yonlarida borttirilgan foydali magnit oqimi tarqalishi hosil boladi. Òirqish burchagidan uzoqlashgan sari kuch- lanish chiziqlari yarim doira shaklida boladi. Aytaylik, ishchi tirqish 1 mkm bolgan kenglikni tasma 19 sm/s tezlikda 5 mks da otadi. Bundan tashqari, birinchidan, kallakning ishchi yuzasi cheksiz uzunlikka ega, ikkinchidan, kallak ozagining magnit otkazuvchanligini cheksiz deb qabul qilamiz. Shularni inobatga olgan holda quyidagi xulosalarga kelish mumkin: ishchi tirqish tubida kuchlanish chiziqlari bir-biriga parallel holda tarqaladi; tirqish chekkalarida kuchlanish chiziqlari bortib, foydali (ishchi) oqim yoyini tashkil etadi; kuchlanish chiziqlari tirqish chekkalaridan uzoqlashgan sari ishchi yuzasiga normal tutashgan yarim doira shaklida boladi; potensiali nolga teng chiziq (OO`) tirqishning markazidan otadi; kuchlanish chiziqlari zichligiga bogliq bolgan maydon kuchlanishi kallak yuzasidan uzoqlashgan sari pasayadi. Olib borilgan izlanish va hisoblar shuni korsatadiki, tasmaga yozish jarayonini amalga oshiradigan maydon kuchlanishi kop jihatdan tirqish burchagi radiusi va kallak bilan tasma oraligiga bogliq. 3.15-a rasmda maydon kuchlanishlari nisbati modulining tirqish burchagi radiusiga bogliqligi korsatilgan. Rasmdan korinib turibdiki, maydon kuchlanishi maksimumi tirqish chegaralari yuqorisida joylashgan. Bu maksimum kuch- lanish tirqish burchagi radiusi oshgan sari pasayib boradi. IT 0 0 C C 2 δ QT 3.13-rasm. Yozuv magnit kallagi. 3.14-rasm. Kallakning statik magnit maydoni. 72 73 Maydon kuchlanishining tasma va kallak oraligiga bogliqligi 3.15-b rasmda korsatilgan. Bu tarkiblar quyidagicha aniqlanadi: , (3.8) , (3.9) bu yerda, H 0 ishchi tirqish tubidagi kuchlanish. 3.9.3. Ferromagnitlarning magnitlanish jarayoni Magnitlanmagan holatda domenlarning magnitlanish vektorlari ixtiyoriy joylashganligiga sabab, yigindi momenti nolga teng. Domenga kichik magnit maydoni tasir etsa, uning magnitlanishi asta-sekin maydon yonalishiga moslasha boradi. Bu yonalish magnit maydoni ochirilishi bilan yoqolib qoladi. Bu holat magnitlanish egri chizigining oa qismiga togri kelib, qaytariluvchan siljish uchastkasi deb ataladi. Keyinchalik tashqi maydon kuchini oshirsak, domenning magnitlanishi kuchayadi, bu ab bolagiga togri kelib, qaytarilmas siljish uchastkasi deyiladi, chunki tashqi maydonning ochirilishi domenning asl holatini tiklamaydi. Agarda tashqi kuchlanish bv qismiga yetguncha oshirilsa, u holda domenning magnitlanish yonalishi maydon yonalishi tomon buriladi. Bu bolak qaytarilmas burilish uchastkasi deyiladi. Keyin- chalik domenlarning toyinish holati yuz beradi (H t ,I t ), oa bvg chizigi boshlangich magnitlanish egri chizigi deyiladi, unga katta egrilik va boshlangich qismida kichik qiyalik xosdir. Òashqi maydon tasirini butunlay olganimizda, domen I r qiymatga magnitlanadi, bu qoldiq magnitlanish deb ataladi. H c koersitiv kuch. Magnitlanishni qarama-qarshi yonalishda ham bajarish mumkin, domenlarning magnitlanishi tutash egri chiziqni hosil qiladi bu tutash chiziq gisterezis sirtmogi deyiladi (3.17-rasm). a) b) 3.16-rasm. Kuchlanish maydonining gorizontal (H x ) va vertikal (H y ) tarkiblari grafigi. 3.15-rasm. Kallak magnit maydoni: a tirqish burchagiga bogliqlik; b tasma va kallak oraligiga bogliqlik. 3.15-b rasmdan korinib turibdiki, tasma bilan kallak oraligi oshgan sari ikki orkachli egri chiziq bir orkachli egri chiziq korinishiga aylanadi. Bu holat kallak ishchi yuzasini yetarlicha ishlash imkoniyati yoqligidan dalolat beradi. Maydon kuchlanishlari modulini ikki vertikal (H y ) va gorizontal (H x ) tarkiblarga ajratish mumkin. x 0 H H x H y 3.17-rasm. Magnitlanish egri chizigi. J ò H -H ò 0 -H c +H c +H ò H -J r -J a b v g 74 75 3.9.4. Preysax modeli Preysax modelida domen asosida ferromagnitlarning struktura tuzilishi nazarda tutilib, unga kora, har bir domen tarmoqburchak shaklidagi shaxsiy gisterezis sirtmogiga ega. Sirtmoq koordinata oqiga nisbatan nosimmetrik bolib, u domenlarning ozaro tasiri natijasida vujudga kelgan H i qiymatga teng siljishga ega. Alohida domenlarning H i va H c qiymatlari tashqi kuchlanish maydoni va ferromagnit jismlarning holatiga bogliq emas. Qayta magnitlanish tashqi kuchlanish maydoni qiymati H i +H c dan oshgandagina sodir boladi H c >>H i . Preysax modeli ferromagnit jism- larning statistik holatini hisobga oladi, unga mos holda har bir material uchun turli H i va H c qiymatlarga ega taqsimlangan zarrachalar mavjud. 3.9.5. Ideal magnitlanish Magnit yozuvining bu usulida magnit tasmasiga bir vaqtning ozida ozgaruvchan (H ~ ) va ozgarmas (H = ) kuchlanishlar maydoni tasir etadi. Ozgaruvchan kuchlanish maydoni sathi, 3.19-rasmda korsatilganidek, asta kamaytirib boriladi. 3.19-rasm. Ideal magnitlanish jarayoni. 3.20-rasm. I r ning N ~ va N = ga bogliqligi. Magnitlanish jarayonida ferromagnit bir necha marotaba qayta magnitlanadi. Ferromagnitga turli qiymatlarda ozgaruvchan (H ~ ) maydon tasir etib, ochirganimizdan song boshlangich magnitlanish egri chizigi sezilarli rostlangani korinadi (3.20-a rasm). H ~ qiymatining bundan keyin oshirilishida maksimal qoldiq magnitlanish sathi I r qandaydir H ~chegara qiymatiga intiladi va keyinchalik H ~ ning oshishi I r qiymatiga tasir etmaydi (3.20-b rasm). 3.9.6. Qoshimcha yuqori chastotali magnitlash bilan yozish Magnit yozuvining bu usulida yozuv kallagiga signal bilan barobar 60¼70 êÃö yuqori chastotali magnitlash toki beriladi. Natijada tasmadagi har bir domen yozish jarayonida bir necha marotaba qayta magnitlanadi. Foydali signal chastotasi yuqori chastotali signaldan 510 marta kichik bolgani sababli, foydali signalning kuchlanish maydoni kvazistatistik magnit yozuvini kvaziideal deb hisoblash mumkin. Qoshimcha yuqori chastotali magnitlanishning ideal magnitlanishdan farqi, bu usuldagi qoldiq magnitlanish QYCH toki oshgan sari chegara qiymatga intilmaydi, aksincha, qoldiq magnitlanish egri chizigi absissa oqiga yaqinlasha boradi. 3.18- rasm. Preysax nazariyasi boyicha gisterezis sirtmogi. Hi H = Hñ a) b) H 4 ~ H 3 ~ H 1 ~ H 2 ~ H ~ =0 H 1~ I r I r H= H ~ H = =const H ~ ïðåä 76 77 H qychm H qychm a) b) H krit H krit 3.22- rasm. H qychm maydon kuchlanishining kritik qiymati. 3.21-rasm. QYCHM kuchlanish maydoni. Rasmdan korinib turibdiki, qoshimcha yuqori chastotali magnitlash qoldiq magnit maydoni yaqqol ifodalangan maksimumga ega. Òabiiyki, qoldiq qoshimcha yuqori chastotali magnit maydoni maksimum bolganda, qayta eshittirish signal sathi ham maksimum qiymatga ega boladi. Qayta eshittirish maksimal bolgandagi qoshimcha magnitlash qiymati optimal magnitlash deb ataladi. Agarda QYCHM kuchlanishi optimal qiymatidan oshsa yoki kamaysa, qayta eshittirish kuchlanishi sezilarli pasayadi. 3.9.7. Kritik zona tushunchasi Gollandiyalik olim Vestmayze 1953-yilda shunday goyani ilgari surdiki, unga kora qayta eshittirish kuchlanish yuqori chastota magnit maydoniga bogliq. Magnit tasmasi bu goyaga binoan H qychm kritik qiymatga ega bolgan yerda magnitlanadi. Kritik zona (KZ) cheklangan uzunlikka ega va uning qiymati, shakli magnitlanish tokiga, magnit tasmasining ishchi qatlamiga, qisman yozuv kallagining ishchi tirqishi kengligiga bogliq. a) b) d) 3.23-rasm. H qychm ning turli qiymatlarida kritik zona shakli. Optimal qoshimcha magnitlanishda KZ magnit tasmasi ishchi qatlamini tola kesib otadi (3.23-a rasm), natijada qatlam tola ishlatiladi. Qoshimcha magnitlanish optimal qiymatdan kichik bolganda KZ ishchi qatlamni qisman kesib otadi (3.26-b rasm), bunda ishchi qatlam tola ishlatilmaydi va qayta eshittirish signal kuchi pasayadi. Magnitlanish optimal qiymatdan katta bolganda, KZ tasir maydoni oshadi (3.23-d rasm), natijada yozuv jarayonining aniqligi yoqoladi. 3.9.8. Ovozni qayta eshittirish jarayoni Ovozni yozish jarayonida magnit tasmasida qoldiq magnit oqimi hosil bolib, uning miqdori (6,25 mm tasma uchun) taxminan 2 íÂá ni tashkil etadi. Qayta ovoz eshittirishda magnit oqimining bir qismi eshittirish kallagi ozagidan otib, uning cholgamlarida foydali signalga proporsional elektr yurituvchi kuch hosil qiladi. Qayta ovoz eshittirish kuchsiz magnit maydonlarda amalga oshadi. Eshittirish kallagi cholgamlaridan otayotgan magnit oqimini quyidagi ifoda orqali aniqlash mumkin: , (3.10) 78 79 3.24-rasm. K a , K d , K d grafiklari va ularning umumiy tavsifnomasi. 3.25-rasm. K d tirqish yoqolishi grafigi. 3.9.9. Mikrofonli stereofonik radioeshittirish Stereoeffekt ikkita omildan iborat. Chap va ong quloqqa keluvchi signallarning turli vaqti va bu signallarning turlicha jadalligi. Bir qarashda bu ikki omil tola AB tizimida amalga oshiriladigandek, bu tizimda bir xil tavsifli A va B mikrofonlar xonaning ikki tomoniga simmetrik ornatiladi (3.26-rasm). Mikrofon chiqishidagi signallar alohida kanallar orqali xonadagi tinglovchiga nisbatan chap va ong tomonda joylashgan radiokarnaylarga keladi. Stereofonik effekt tovush manbayiga yaqin turgan mikrofon qabul qilgan tovush sathi shu tovushni qabul qilgan ikkinchi mikrofon sathidan kattaligi hamda vaqt boyicha ozishi hisobiga erishiladi. K δ π 2 π 3 π 4 π 5 π 2 π @ l K a K d K K ∑ K δ 2 π l bunda: H x (x,y) eshittirish kallagi sezgirligining funksiyasi; a kallak va tasma orasidagi masofa; dtasmaning ishchi qalinligi. H x (x,y) funksiya eshittirish traktining magnit oqimiga impuls reaksiyasini, yani tasma va kallak orasidagi magnit otkazuvchanligining taqsimotini korsatadi va kallak tasmaning magnitlanganligini kallak ozagidagi oqim bilan boglaydi. X va Z yonalishlari boyicha ozagi cheksiz katta va cheksiz otkazuvchan ideal kallak uchun eshittirish kallagi sezgirligi funksiyasi quyidagicha ifodalanadi: , (3.11) bunda H o kallak tirqishi markazidagi maydon kuchlanishi, ozgarmas qiymat . (3.12) 3.10-va 3.11-larni 3.12-formulaga qoyilib, eshittirish kallagidan otayotgan magnit oqimi quyidagicha ifodalanadi: . (3.13) tirqish yoqolishlari koeffitsiyenti. (3.14) kontakt yoqolishlari koeffitsiyenti. (3.15) qatlam yoqolishlari koeffitsiyenti. (3.16) Agar kallak tirqishi tasma va kallak oraligi (kontakt) hamda ishchi qatlam qalinligidan kichik bolsa, unda qatlam va kontakt yoqolishlari ustun keladi. 80 81 Interferensiya effektlarini yoqotish uchun qoshma mik- rofonlar tizimi ishlab chiqilgan, ularda stereoeffekt signallar sathining farqi hisobiga shakllanadi. Bunday tizimlarda mikrofonlar turli va turlicha belgilangan yonalish diagrammalariga ega bolishlari kerak. XY tizimida ikkita bir xil tavsifli va yonalganlik diagrammasi sakkizsimon mikrofon bir nuqtada shunday joylashganki, ularning yonalganlik diagrammasi oqlari 90° ni tashkil etadi. Mikrofonlar chap-ong kanal radiokarnaylar bilan boglangan. Bunda stereofonik effekt mikrofonlarning tovush manbayidan kelayotgan tovush tolqinlariga turlicha sezgirligi hisobiga boladi. XY tizimi AB tizimiga qaraganda ancha moslashuvchanroq, ammo sahna markazida joylashgan tovush manbalari bir muncha baland tovushga ega va monofonik eshittirishlarda ular tinglovchilarga yaqinroq joylashgandek tuyuladi. XY tizimi sah- nada qozgalmaydigan ijrochilarni yozishda qollaniladi, sahna markazidagi ijrochilar esa, mikrofondan uzoqroqda joy- lashtiriladi. 3.26-rasm. AB mikrofonli tizim. Bu sathlar nisbati va vaqt siljishi stereoeffekt zonasida turuvchi tinglovchilar uchun radiokarnaylar orqali eshittiruvchi tovushlarda ham mos ravishda saqlanadi. Radiokarnaylar yaqinida bu zona radiokarnaylar oqi oldida mujassamlanadi va undan uzoqlashgan sari kengaya boradi. Mikrofonlar ortasidagi tovush manbayining siljishi natijasida mikrofonlar qabul qilayotgan sathlar nisbati va tovushlarning vaqt siljishi ham ozgaradi. Shunga mos ravishda tovushlarni tinglash xonalarida qayta eshittirish sharoitlari ham ozgaradi. Eshitish azosiga bu karnaylar ortasidagi mavhum manbaning siljishidek tuyuladi. AB stereofonik tizimining asosiy kamchiligi shundaki, ikkita stereofonik signallarning yigindisi monofonik eshittirishda tola moslashmaydi. Ammo korinib turibdiki, A va  mikrofonlari qabul qilgan signallarni qoshganda chastota buzilishlari bolishi shart, bu buzilishlar tovush manbayidan mikrofonlargacha bolgan masofa farqi va interferensiya effekti bilan bogliq. Masofa farqi faza siljishini 180° gacha burishi mumkin. Bunda monofonik signalda shu tovush chastotasi umuman bolmaydi. Sahna Streoeffek zonasi A B Kanal X Kanal Y X Y 3.27-rasm. XY mikrofonli tizimi. Òovushni MS usulida uzatishda mikrofonlar XY usulidagidek sahna markazida joylashtiriladi. Biroq, bu holda mikrofonlardan bittasi yonaltirilmagan, ikkinchisi yonaltirilgan bolib, yonalganlik diagrammasi sakkizsimon shaklda boladi. 82 83 chastota kanalida ishlaydigan uzatkichlar soni bir necha ongacha yetadi. Eshittirishning bu turi chastota kanallaridan bir necha marta foydalanilganligi sababli, samaradorligi yuqori, chunki yuqori chastota boyicha talab etiladigan himoyalanish nisbatini keskin pasaytirish va uzatkichlarning xizmat zonasini oshirish imkonini beradi. Sinxron radioeshittirish tarmoqlarida fazoviy tolqinlarda ishlaydigan katta quvvatga ega uzatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiq emas, chunki bu xalaqit stansiyalarining yoki boshqa xalaqit manbalarining signallari sathi oshishi ularning ish rejimiga tasir etadi. Sinxron eshittirish uzatkichlari quvvati orta va kam quvvatli bolganda ishlash barqarorligi yaxshiroq boladi. Uzatkichlarning umumiy yigindi quvvati, xizmat zonasi chegaralarida xuddi shunday kuchlanish yaratadigan bitta uzatkich quvvatidan kam. Hisob-kitoblar shuni korsatadiki, 20 êÂò quvvatga ega uzatkichni 1 êÂò likka almashtirganda, ularning sonini 4 marta oshirish zarur ekan, ammo energiyaning umumiy sarflanishi 5 marta kamayadi. Sinxron radioeshittirishlarning iqtisodiy korsatkichlarini yana ham oshirish maqsadida uzatkichlarning soni oshganda, ularni masofadan boshqarishga otkaziladi. Sinxron radioeshittirishning yana bir afzalligi uzatkichlar- ning ozaro zaxiralanishi hisobiga ishlashining yuqori ishonch- liligi. Bir uzatkich ishdan chiqqanda tinglovchi sifati biroz yomonlashsa-da, ikkinchi uzatkichdan axborotni oladi. Sinxron radioeshittirishning kamchiligi, xizmat zonasining ayrim uchastkalarida qabul qilish sifatida pastroq. Buzilishlar uzatkich maydonlarining ozaro interferensiyasi natijasida sodir boladi. Bunda kuchlanish tebranishlari fazalari farqi natijasida xizmat maydonining ayrim joylarida natijaviy kuchlanish juda kichik boladi (3.29-rasm). Interferensiya radioqabulqilgichda signalni susaytiribgina qolmay, balki buzilishiga ham sababchi boladi. Bu buzilishlar sodir bolgan joylar buzilishlar zonasi deb ataladi. Òolqin uzunligi va kuchlanishlar nisbatiga qarab buzilishlar zonasi kengligi uzatkichlar oraligining 7 dan 15% ni tashkil etadi (3.29-rasmda interferensiya masshtabda keltirilmagan). Yigindi-ayirma ozgartirgich a) b) d) 3.28-rasm. MS mikrofonli tizimi. Mikrofonlar chiqishidagi kuchlanishlarning tovush kelish burchagiga bolgan bogliqligi 3.28-b rasmda korsatilgan. M kanal mikrofoni kuchlanishi doimo ozgarmas, S kanali mikrofoni chiqishda esa, kuchlanish tovush kanali yonalishi 90 va +90 bolganda maksimal qiymatga ega. Òovushlarni qayta eshittirishda chap radiokarnayga ikkala mikrofondan yigindi kuchlanishlar, ong radiokarnayga esa ayirma kuchlanishlar beriladi. Chap va ong kanal stereofonik signallarning bolinishi qoshma-ayirma ozgartirgich yordamida amalga oshiriladi. Qoshma-ayirma ozgartirgichning ishlashi 3.28-d rasmda korsatilgan. 3.9.10. Sinxron radioeshittirish Sinxron radioeshittirish deb, bir necha radiouzatkichlarning bir chastotada ishlab, bir xil dastur uzatishiga aytiladi. Sinxron radioeshittirish odatda orta tolqin diapazonida olib borilib, bir 84 85 Bunda URS aniq chastota signallarini uzatuvchi radio stansiya ACHQQ aniq chastota qabulqilgichi. Faza detektori (FD) kirishiga aniq chastota uzatuvchi radiostansiya chiqishidan va mahalliy radiostansiya sintezatoridan chastota signallari keladi. Fazalarni avtosozlash tizimi (FAÒ) ushbu sinxron tarmoqda ishlaydigan barcha radioeshittirish stansiyalaridagi chastota sintezatorlari fazasi barqarorligini taminlaydi. Yevropadagi uzatkichlar sinxronizatsiyasi namunaviy aniq chastota 66,6 êÃö nurlatuvchi uzatkich orqali amalga oshiriladi. Bu chastotaning nominal qiymatidan sutkalik ogishi 0,7·10 -5 Ãö dan oshmaydi. 10 êÂò li uzatkich tunu kun ishlaydi. Buzilishlar zonasi E1 E2 l RES 1 RES 2 3.29-rasm. Sinxron radioeshittirishdagi buzilishlar zonasida interferensiya korinishi. Bu buzilishlar, buzilishlar zonasining istalgan nuqtasida paydo bolishi mumkin. Buzilishlar sezilarli bolganda qabulqilgichning tashqi antennasidan ichki (magnit) antennasiga yoki teskarisi otkazilsa bas. Bu qayta ulashda buzilishlarning yoqolish sababi turgun tolqin maydonlaridagi elektr va magnit antenna minimumlari nuqtalari mos kelmaydi. Òurgun tolqinlar elektr tarkibining minimum (tugun) nuqtasi magnit tarkibining maksimum (donglik) nuqtasiga togri keladi. Shuning uchun hozirgi qabulqilgichlarda elektr antennasidan magnit antennasi otkazish imkoniyati bolsa, bunday qabulqilgichlar uchun buzilishlar zonasi mutloq bolmaydi. Ammo uzatkichlarning ishlash rejimining birdan-bir sharti faza sinxronligi shartidir. Nurlanish fazalari siljiganda interferensiya buzilishlari maydon boylab kochib yuradi. Hozirgi vaqtda sinxronlikni yaxshilash maqsadida radioeshittirish stansiyalari eltuvchi chastota tebranishlari fazalarini avtomatik ravishda sozlash amalga oshiriladi. Avtosozlash uchun aniq chastotalar signali uzatiladi. Uzatishlar ozgarmas tarqatishlar tavsifi bolgan kilometrli tolqin diapazonlarida olib boriladi. Bu prinsið 3.30-rasmda korsatilgan. 3.30-rasm. Sinxron radioeshittirishda radioeshittirish stansiyalarining fazalarini sinxronizatsiyalash sxemasi. Ikki turdagi sinxron tarmoqlar qollaniladi: bir tolqinli va kop tolqinli. Bir tolqinli tarmoqlar bir jinsli va kombinatsiyalangan boladi. Bir tolqinli sinxron tarmoqlar, quvvatlari yaqin yoki bir xil uzatkichlardan iborat bolib, aholisi kop katta rayonlarni eshittirish bilan taminlashda qollaniladi. Kombinatsiyalangan sinxron tarmoq katta quvvatli (500...1000 êÂò) tayanch radiostansiyasi va bir necha kuchsiz (1...50 êÂò) uzatkichlardan iborat katta shaharlarda maydon kuchlanganligini oshirib, sanoat xalaqitlarini kamaytirish uchun qollaniladi. Kop tolqinli sinxron tarmoqlar aholisi kop katta maydonlarni eshittirish bilan taminlash uchun qollaniladi. Bu tarmoqlarda RES FAR F D ACHQQ FAR RES F D URS ACHQQ RES RES 86 87 7. Kallak magnit maydonining tirqish burchagiga bogliqligi, tasma va kallak oraligiga bogliqlik grafigini chizing. 8. Ferromagnitlarning magnitlanish jarayonini tushuntiring. 9. Preysax modelining asosiy goyasi nimadan iborat? 10. Ideal magnitlanish jarayonini tushuntiring. 11. Kritik zona tushunchasi nima? 12. Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti struktur sxemasini chizing va tushuntiring. 13. TV tasvir va tovush signallari sðektirini chizing. 4-bob. ÒOVUSH SIGNALLARINI QAYTA ISHLASH 4.1. Òovush eshittirish signallarini qayta ishlash masalalari va usullari Kopchilik hollarda eshittirish kanali va signali tavsifnoma- larining nomutanosibligi tufayli kanalning amplituda chastota tavsifnomasi (ACHT) ni korreksiyalash yoli bilan tekislash zarurati tugiladi. Òovush eshittirish signalining dinamik diapazoni D c , ovoz uzatish kanali dinamik diapazoni D k dan birmuncha katta, D c ³D k bolganligi uchun qolda boshqariladigan yoki avtomatik sath boshqargichlari yordamida signal sathlarini siqish D c ≤ D k yoki chegaralash zarurati tugiladi. Kop hollarda televideniye studiyalarning reverberatsiya vaqti optimal reverberatsiya vaqtidan ancha kichik. Undan tashqari, adabiy-dramatik, radio va teleeshittirishlarda taqlid etish, yani eshittirishlarni boshqa ovozda pastroq yoki balandroq takrorlash zarurati tugiladi. Buning uchun kanaldagi asosiy signalga reverberatordan otkazilgan signalni qoshib, kanalning chiqishida reverberatsiya yoki optimal reverberatsiya vaqti ozgartirilgan signal olinadi. Shunday qilib, ovoz eshittirish elektr kanali sxemalari yordamidagi ozgartirishlardan tashqari, kanal bilan signal parametrlarini moslashtirish uchun qoshimcha ozgartirishlar kiritish zarur. turli chastotalarda ishlayotgan stansiya xizmat zonasi shunday joylashtiriladiki, bir chastotada ishlayotgan uzatkichning buzilishlar zonasiga boshqa chastotada ishlayotgan uzatkich xizmat qiladi (3.31-rasm). 3.31-rasm. Sinxron tarmoqni qurish sxemasi: a bir tolqinli; b kop tolqinli. Hozirgi vaqtda MDH mamlakatlarida 40 ga yaqin sinxron eshittirish tarmoqlari ishga tushirilgan bolib, ularda 150 dan ziyod radioeshittirish stansiyalari bor. Nazorat savollari 1. Òovush eshittirish tizimining asosiy vazifasi nimadan iborat? 2. Òovush eshittirish elektr kanaliga tarif bering. 3. Òovush eshittirish kanali va traktlarining qanday sifat korsatkichlarini bilasiz? 4. Mahalliy ovoz eshittirish markazi struktura sxemasini chizing. 5. Òovush yozishning asosiy vazifalarini sanab oting. 6. Qanday magnit kanallarini bilasiz? a) b) 88 89 4.2. Signallarni qayta ishlash qurilmalarining klassifikatsiyalari Òovush signallarini qayta ozgartirish uchun dinamik diapazon va chastota boyicha qayta ishlash qurilmalari, shovqin sondirgichlar hamda maxsus effektlar qurilmalari: reverberatorlar, kechiktiruvchi tizimlar, qatnashish effekti yaratuvchi filtr ekvalayzerlar qollaniladi. Signallarning dinamik diapazonini ozgartirish bilan bogliq bolgan dinamik qayta ishlash, signal sathlarini qolda boshqariladigan boshqargichlar yoki avtomat boshqargichlar yordamida amalga oshiriladi. Signal sathlarini qolda boshqarishning zarurati shundaki, dinamik diapazoni 80 äÁ dan katta qayta ishlanmagan asl eshittirish signalini dinamik diapazoni 40 äÁ bolgan elektr kanalidan uzatib tinglanishidir. Demak, ovoz rejissori dinamik diapazoni 80 äÁ bolgan signalni buzilish sodir bolmasligi maqsadida uzatish kanali dinamik diapazon qiymatigacha, yani 40 äÁ gacha siqishi zarur. 4.1-rasmda uch prinsiðda boshqariladigan signal diagrammasi keltirilgan, a egri chizigi boshqarilmagan asl signal sathi diagrammasi. Rasmdan korinib turibdiki, signal sathi malum bir vaqtda belgilangan maksimal N maks qiymatdan yuqori, demak, signalni boshqarish kerak. Òakidlab otish zarurki, signallarning barcha ozgartirilishi kanalga ulangan maxsus moslamalar yordamida amalga oshiriladi. Signalni qayta ishlab unga istalgan (foydali manoda) tus berish mumkin. Signallarning amplituda-chastota tavsifnomasini (ACHT) korreksiyalashning keng tarqalgan usuli, korreksiyalovchi konturlar qollashdir. Amplituda-chastota tavsifnomasiga tasir etishning yana boshqa usuli, signal sathi va dinamik diapazonini boshqarishdir. Akustik signallar mikrofon yordamida elektr signallariga ozgartiriladi. Mikrofon chiqishidagi kuchlanish bir necha mik- rovoltni tashkil etgani uchun ular mikrofon transformatori va kuchaytirgichi yordamida kuchaytiriladi va maxsus usulda qayta ishlanadi. Signallarni qayta ishlash deganda, eshittirishlarni uy sharoitida tinglaganda tovush kuchi shu eshittirishlarni konsert zallaridagi tinglangandagi tovush kuchi qiymatlaridan kichik bolganligi, yani signalning akustik kelajagi yoqolganligi tushuniladi. Shularni inobatga olgan holda eshittirish signallariga oldindan kozlangan maxsus ozgartirishlar kiritish lozimki, natijada tinglovchida yoqolgan akustik kelajagini qayta tiklash, jonli taassurotlarni yaratish, chastota buzilishlarini korreksiyalash, tembr sadolari rang-barangligini ozgartirish, shovqin sathini pasaytirish, signallarning dinamik diapazonini yol qoyilgan chegaragacha siqish tushuniladi. Foydali signal parametrlari ozgarishiga bogliq holda signallarni qayta ishlash quyidagi turlarga bolinadi: signal spektri boyicha (chastotali); signal sathi boyicha (dinamikli), shovqin sondiruvchi va maxsus taassurotlar yaratish. Bunday qurilmalarning aksariyat qismi ovoz rejissori pultida joylashgan yoki u bilan bogliq. Bundan tashqari, signallarni qayta ishlash qurilmalari, yani sathni avtomatik boshqargichlar va chastota korrektorlari, aloqa kanallariga va radiouzatish stansiyasining kirish qismiga ornatiladi. 4.1-rasm. Turli boshqarishdagi signal sathi diagrammalari. Birinchi variant boyicha (4.1-rasm: 1) boshqarilganda signalning belgilangan qiymatidan oshishidan oldin ovoz rejissori tezlik bilan sonish kiritadi. Bunday boshqarishning estetik effekti 90 91 Inersion avtoboshqargichlar ishlay boshlaganda signal shaklini faqat qisqagina τ vaqt oraligida buzadi (4.3-d rasm), bu buzilishlarni biz eshitmaymiz. past, chunki musiqa partiturasi bilan tanish tinglovchi bu daqiqada tovush sathi kotarilishi kerak ekanligini biladi, ammo bu roy bermaydi. Natijada signal sathi pasayib N maks qiymatidan oshmaydi. Chunki kiritilayotgan sonish tezligi a egri chizigi ozgarishiga mos. Musiqa asari bilan tanish bolmagan tinglovchi bunday buzilishni sezmaydi, ammo unda bu asar haqida notogri tasavvur paydo boladi. Ikkinchi variantdagi (4.1-rasm: 2) boshqarishda ovoz rejissori signalning qiyalik kotarilishi oldidan N maks qiymatiga yetgunga qadar asta-sekin sonish kiritadi. Bu holda signalning kotarilish qiyaligi sezilarli darajada pasayadi, shuning uchun ijro ohanglari farqlanmaydigan, solgin tuyuladi. Uchinchi variantdagi (4.1-rasm: 3) boshqarishda ovoz rejissori signal sathining partiturasi boyicha ozgarishni inobatga olgan holda signal sathini oldindan bir tekis tabiiy ohang sathi kotarilishigacha pasaytiradi. Bunday boshqarilishda tinglovchida ijro haqida yaxshiroq tasavvur hosil boladi, musiqa asari dinamikasi tabiiy ohang dinamikasiga yaqinroq. Demak, uchinchi va a egri chiziqlar ekvidistant, yani tovush balandligining kotarilish tabiiyligi saqlab qolingan. Uzatish koeffitsiyenti avtoboshqargichlarning kirishdagi signal sathiga bogliq holda ozgarsa, bunday boshqargichlar inersion sath boshqargichlar deb ataladi. Har qanday inersion avtoboshqargich tarkibida ikkita funksional element asosiy kanal (AK) va boshqaruvchi kanal (BK) mavjud. Agarda signal boshqaruvchi kanalga 4.2-rasmda korsa- tilganidek, asosiy kanalning kirishidan uzatilsa, bunday inersion avtoboshqargich togri boshqariluvchi deb ataladi. Agarda signal bosh- qaruvchi kanalga asosiy ka- nalning chiqishidan uzatilsa, teskari boshqariluvchi deb ataladi. 4.2-rasm. Avtomatik sath boshqargichlarining umumlashtirilgan sxemasi. AK BK kir chiq 1 2 a) b) d) 4.3-rasm. Inersionsiz avtoboshqargichning kirish (a), chiqish (b) va inersion avtoboshqargich chiqishidagi (d) signal sathlari. Bajaradigan vazifalariga qarab, inersion avtoboshqargichlar: kvazimaksimal sath chegaralagich, sath avtostabilizatori, dinamik diapazon kompressorlari (siquvchi), dinamik diapazon ekspanderi (kengaytiruvchi), kompander shovqin sondirgich, bosaga shovqin sondirgich, dinamik diapazonni murakkab qayta ozgartiruvchi qurilmalarga, masalan, radioeshittirish signallari balandligi avtoboshqargichlariga bolinadi. Sath chegaralagich bu avtoboshqargich bolib, kirishdagi signal sathi nominal qiymatidan 20 äÁ gacha oshganda, uning uzatish koeffitsiyenti shunday ozgaradiki, natijada chiqishdagi signalning sathi amalda ozgarmay, nominal qiymatga yaqinligicha U U NOM U U t 92 93 Avtostabilizator eshittirish signallari sathini stabilizatsiyalashga moljallangan bolib, ayrim musiqa parcha sadolari balandligini tekislaydi. Avtostabilizatorning ishlash prinsiði chegaralagichnikiga oxshash. Farqi shundaki, avtostabilizatorning chiqish kuchlanishi nominal chiqish kuchlanishi N chiq. nom sathidan taxminan -5 äÁ ga kam, chegaralagichniki esa N chiq. nom = 0 äÁ (4.4-b rasm). Kompressor (siquvchi) shunday qurilmaki, uning uzatish koeffitsiyenti kirish signali sathi kamaygan sari oshadi. Ular musiqa va nutq kompressorlariga bolinadi. Amalda eshittirishlar oraligidagi tinish vaqtida shovqin sathi tinglovchiga seziladi. Uni pasaytirish maqsadida hamma zamonaviy nutq kompressorlariga bosaga shovqin sondiruvchisi ornatilgan. Ekspander (kengaytiruvchi) ning amplituda tavsifnomasi kompressor amplituda tavsifnomasiga teskari, shu sababli, u kompressor ish jarayonida signalga kiritishi mumkin bolgan buzilishni qoplaydi. Ketma-ket ulangan kompressor va ekspander tizimlari kompander deb ataladi. Kopgina hollarda kompressorlar bilan birgalikda bosaga shovqin sondiruvchilari ishlatiladi, ularning amplituda tavsifnomasi 4.4-f rasmda korsatilgan. Dinamik diapazonni murakkab qayta ozgartiruvchi avtoboshqargichlar (masalan, tovush balandligi avtoboshqar- gichlari) ozining tarkibida bir necha boshqarish kanaliga ega (4.4- g rasm), ular: sath avtoboshqargichi, chegaralagich, avtosta- bilizator, ekspander va shovqin sondirgichlardan iborat. Avtoboshqargichlarning bunday murakkab birikmasi ayrim musiqa parchalari sadolarining balandligi barqarorligini ta- minlaydi, signallarning maksimal sath qiymatlarida ham buzilish- larsiz ishlaydi va eshittirishlar ortasidagi sezilarli shovqinlarni sondiradi. 4.3. Miksher pultlari, sath qol rostlagichlari. Aralashtirgichlar, baza va yonalish rostlagichlari Miksher pulti ovoz signallarini shakllantirish, tayyorlash, qayta ishlash va efirga uzatish uchun moljallangan. Zamonaviy pultlar dasturlarni shakllantirish traktiga kiradigan murakkab uskunalardan hisoblanadi. Ularning tarkibiga kop sonli bloklar va qoladi (4.4-a rasm). Kirish signallari qiymati noldan nominal qiymatgacha ozgarganda, sath chegaralagich oddiy kuchaytir- gichdek ishlaydi. 4.4-rasm. Kuchaytirgich-chegaralagich (a), avtostabilizator (b), ekspander (d), kompressor (e), bosagali tovush sondirgich (f), murakkab avtoboshqargich (g)larning amplituda tavsifnomalari. Hozirgi vaqtda sath chegaralagichlari amalda har bir radio- telemarkazda, radiouzatgichlarning va simli eshittirishda quvvat kuchaytirgichlarining kirishida ornatiladi. U chiq U kir nom U kir U chiq 0 äÁ Chegaralagich Avtostabilizator -5 äÁ U kir.nom U kir a) b) U chiq U chiq U kir U kir U ort Shovqin sondirgich Shovqin sondirgich Avtostabilizator Chegaralagich f) g) U chiq U chiq U kir U kir d) e) 94 95 Kirish R Chiqish R 0 R 1 R 0 R 2 Kirish Chiqish a) b) rostlagich holatiga bogliqligidadir. Undan tashqari, vaqt otishi bilan materiali yeyiladi va sathlarni rostlashda qirsillash va shovqinlar paydo boladi. Potensiometrik rostlagichlar ulanuvchi zanjirlarning qarshiliklarini bir-biriga qatiy moslash talab etilmaganda qollaniladi. Qarshiliklarni moslash zarur bolganda, kopriksimon Ò rostlagichlar (4.5-b rasm) qollaniladi. Ularning rostlash diapazoni odatda 60 äÁ dan kam emas. R 1 va R 2 qarshiliklarni shunday ozgartirish kerakki, R 1 ⋅ R 2 =R 0 2 sharti bajarilsin. Agar manbaning ichki qarshiligi R i , yuklama qarshiligi R y , xarakteristik qarshiligi R x va rezistorlarning qarshiliklari R 0 ga teng deb olinsa, yani R i =R x =R y =R 0 u holda rostlagichning har qanday holatida kirish va chiqish qarshiliklari ozgarmas va R 0 ga teng: R kir =R chiq =R 0 =600 Om. boshqaruv dastgohlari kiradi. Miksher pultlari quyidagi funksiyalarni bajaradi: alohida manbalardan chiqayotgan signallarni boshqarish va malum nisbatlarda bir-biriga aralashtirish; signal manbalaridan chiqib, malum tarzda guruhlangan sathlarni boshqarish; umumiy chiqish signallari sathini boshqarish; tovush signallari chastota spektrini ozgartirish; signallarni kuchaytirish; signal sathi va dinamik diapazonini avtoboshqargichlar yordamida qoshimcha boshqarish; pulti ulangan suniy reverberatorlar yordamida signalning akustik ohangini ozgartirish; eshittirishlarning alohida parchalaridan eshittirishni tashkil etish; korish va eshitish asboblari yordamida ovoz signallarini nazorat etish. Hozirgi vaqtda miksher pultlari belgilanishi va imkoniyatiga qarab, ovoz yozish rejissor pultlari, montaj va qayta yozish pultlari hamda eshittirish pultlariga bolinadi. Òovush yozish pultlari mikrofon kanallari soniga qarab: kichik (612 kanal), orta (1620 kanal) va katta (2440 va undan kop) pultlarga bolinadi. Montaj va qayta yozish miksher pultlari sodda bolib, 46 kirish va 2 ta chiqish kanaliga, eshittirish miksher pultlari 68 kirish va 2 ta chiqish kanallariga ega. Qol rostlagichi (miksher) tortqutblik bolib, uning uzatish koeffitsiyenti ovoz rejissori yoki ovoz operatori ornatgan holatga bogliq holda ozgaradi. Signallarning nominal qiymatdan minimumgacha ozgarishini taminlash uchun rostlash diapazoni 80 äÁ dan kam bolmasligi kerak. Miksher pultlariga ornatiladigan rostlagichlar, odatda, tekis ozgaradigan bolishi kerak. Agarda rostlagich pogonali bolsa, rostlash pogona sonishi 1 äÁ dan oshmasligi kerak, aks holda tovush balandligining pogonali ozgarishi sezilarli boladi, bu buzilish demakdir. Potensiometrik rostlagichlarning (4.5-a rasm) afzalligi uning soddaligi va tekis rostlashida, kamchiligi chiqish qarshiligini 4.5-rasm. Potensiometrik (a) va kopriksimon (b) sath rostlagichlari. Rostlagichning signal sondirish qiymatini äÁ larda quyidagi formuladan aniqlash mumkin: . (4.1) Zarur bolgan R 1 va R 2 qarshiliklarning qiymatlari quyidagi ifodalardan aniqlanadi: (4.2) Miksher pultlaridagi aralashtirgich bir necha manbadan chiqayotgan signalni birlashtirib (qoshib), bir umumiy signalga kir chiq 96 97 aylantiradi. Aralashtirgich malum korinishda bir-biri bilan boglangan bir necha qol rostlagichidir. Shuning uchun aralashtirgichlarga qoyiladigan asosiy talablardan biri yakka rostlagichlar ozaro bir-biriga tasir etmasligi kerak. Bu degani, agar 4.6-b rasmdagi R 1 rostlagichning qiymati ozgarsa, unda faqat 1 kirishga ulangan manbaning chiqishidagi signal sathi ozgarishi kerak. Ammo bu rostlagichning chiqish qarshiligi qolgan rostlagichlarning yuklamasiga kiradi. Shuning uchun ularning ozaro tasirini yoqotish maqsadida qoshimcha stabilizatsiyalovchi qarshilik R qosh ulanadi (4.6-b rasm). Agarda sxemaga qoshimcha R qosh qarshiligi ulanmasa, rostlagichlar ishlaganda bir-biriga tasir etadi. Aytaylik, 4.6-d rasmda R 1 rostlagichning pastki holatdagi qarshiligi R 1 =0 teng bolganda yuklama qarshiligini shuntlaydi, natijada 2...n (4.6-d rasm) kirish kanallaridan kelayotgan signallar ham R 2 ...R n rostlagichlarning vaziyatidan qati nazar nolga teng boladi. Yonalish va baza rostlagichlari (panorama rostlagichlari) stereofonik miksher pultlarining tarkibida bolishi shart bolgan elementlardir. Monofonik mikrofon signallari yonalishini zohiriy tovush manbayida guruhlariga bolib, asosiy va tuyuladigan ikki trakt turli tovush balandligini boshqarish mumkin. Amalda bu operatsiyani panorama rostlagich potensiometrlari amalga oshiradi. Stereopanoramaning (bazaning) kengligini alohida-alohida hamda guruhli traktlarda boshqarish mumkin. Stereopanorama kengligi (yoki bazaning akustik kengligi)ni ozgartiradigan qurilma ikkita alohida yigma-ayirma ozgartgich (YAO)lardan iborat bolib, yigma ( Σ ) va ayirma ( ∆ ) signal sathi rostlagichlariga ega (4.7-a rasm). Faraz qilaylik, stereofonik mikrofon chiqishidagi signal ixtiyoriy shaklda S(t) bolsin, xuddi intensiv stereofoniya (X Y) dagidek, chap kanalida aS(t), ong kanalida bS (t). Bu stereo juftlik uchun zohiriy tovush manbayi quyidagicha aniqlanadi: ∆ L=20lg(b/a). (4.3) Yigma-ayirma ozgartgich (YAO) chiqishida yigma U m va ayirma U s signallari hosil boladi. Um=aS(t)+bS(t); Us=aS(t)-bS(t) (4.4) 1 kir IB 1 UB Chiq 1 kir IB 2 IB n 2 kir n kir R qosh Chiq R ∑ R qosh R qosh R n R 1 R 2 2 kir n kir A B V G a) b) 4.6-rasm. Qoshimcha qarshilikli aralashtirgichlarning struktura va elektr sxemalari. 2 kir 1 kir n kir R 1 R 1 R n R chiq d) 98 99 U ′ m = m 1 U m = m 1 S(t) (a + b), 0 ≤ m 1 ≤ 1 (4.5) U ′ S = m 2 U S = m 2 S (t) (a-b), 0 ≤ m 2 ≤ 1 (4.6) Ikkinchi yigma-ayirma ozgartkichdan song signallar: U ′ ì+U ′ s=S(t)[m1(a+b)+m 2 (a-b)]=2a ′ S(t) (4.7) U ′ ì+U ′ s=S(t)[m1(a+b)+m 2 (a-b)]=2b ′ S(t) (4.8) bunda 2 a ′ = m 1 (a+b)+m 2 (a-b); (4.9) 2b ′ =m 1 (a+b)-m 2 (a-b); (4.10) Agarda yigma va ayirma signallar sathi ozgarmasa m 1 =m 2 =1, unda, a ′ =a,b ′ =b, yani YAO 2 chiqishida dastlabki stereojuft U m va U S signallarini olamiz. 4.7-b rasmda ESS-186 miksher pulti panorama boshqargichi struktura sxemasi keltirilgan. 4.4. Avtomatik sath rostlagichlar Yuqorida bayon etilganidek, hozirgi vaqtda radioeshittirish va televideniyeda eshittirish signallarining avtomatik sath rostlagichlari (SASR) keng qollaniladi. Zamonaviy studiya texnikasini signal sathlarining yuqori darajada boshqarishni taminlab turuvchi avtomatik rostlagich- larsiz tasavvur etib bolmaydi, chunki ovoz rejissorlari va operatorlari zarur signal sathi saqlanishini ±4 äÁ ogish bilan kafolatlaydilar, xolos. Avtorostlagichlar quyidagi masalalarni hal etish uchun qollaniladi: belgilangan kvazimaksimal sathlarni saqlab qolish; ovoz yozish va eshittirish traktlarini ortiqcha yuklanishdan (ortiqcha modulatsiyalanishdan) saqlash; nutq signallarining aniqligini va ortacha quvvatini oshirish; shovqin va xalaqitlar sathini pasaytirish va hokazo. Avtorostlagichlarning tuzilish prinsiði va parametrlari bilan bir-biridan farqlana- digan kopdan-kop turlarining mavjudligi xuddi shu bilan tushuntiriladi. Inersionsiz sath chegaralagichlar belgilangan bosaga qiy- matidan oshgan signallarning ayrim oniy choqqi qiymatlarini chegaralaydi. Signallarning bunday chegaralanishi ularning shaklini ozgartirib, katta buzilishlarga olib keladi. YAO 1 YAO 2 a) b) 4.7-rasm. Panorama boshqargichlari struktura sxemalari. Yigma va ayirma kanallarida attenuatorlar (Att) bolganligi uchun ularning yigma va ayirma signallarga tasirini m 1 va m 2 koeffitsiyentlarini kiritib aniqlash mumkin: 100 101 1. Inersion chegaralagichga berilgan signalning boshlangich lahzasida roy beradigan yuqori kuchlanish choqqilarini zanjirning keyingi qismlariga otkazmaslik uchun 4.8-rasmdagi qurilma, inersion sath chegaralagichi bilan ketma-ket ulanadi. Inersion chegaralagichning sxemasida doimiy vaqt zanjiri bolganligi uchun u bir onda ishlay olmaydi, bu rejim qoriqlovchi rejim deb ataladi. Bunday rejim keyingi kaskadlarni ota kuchlanishdan himoyalaydi. Bu rejimda 4.8-a rasm sxemasi uchun kirish kuchlanishining U kir maksimal oniy qiymati stabilitronning kirish kuchlanishi U st ga teng qilib tanlanadi. 4.8-b sxemasida esa kutish kuchlanishi E k kirish nominal kuchlanishiga teng etib tanlanadi. Ikkala holda ham U kir nominal qiymatidan oshganda, signalning maksimal oniy qiymatlari chegaralanadi (4.8-d rasm). 2. Bu sxema signal zanjiriga ketma-ket ulanib, kuchlanishning maksimal oniy qiymatini berilgan sathda chegaralaydi. Bunday ishchi rejim êëèïïèðîâàíèå deb ataladi, yani ikki tomonlama chegaralash demakdir. Bunday usul nutq signallarini uzatishda qollaniladi. Chegaralash natijasida paydo boladigan nochiziqli buzilishlar nutq aniqligiga kam tasir etadi, ammo signalning ortacha quvvati oshadi. 4.5. Shovqin sondiruvchi qurilmalar Shovqin sondiruvchi qurilmalar ovoz signallarini yozish qayta eshittirish qurilmalari yoki uzatish kanali chiqishida signalning shovqinga bolgan nisbatini yaxshilash uchun moljallangan bolib, ikki turda boladi: statik va dinamik (adaptiv) shovqin sondiruvchilar. Statik shovqin sondiruvchilarning parametrlari kirish signaliga bogliq bolmagan holda ish jarayonida ozgarmay qoladi. Adaptiv shovqin sondiruvchilarning parametrlari kirish signaliga bogliq holda ozgaradi. 4.9- rasmda siquvchi va kengaytiruvchi kompander shovqin sondiruvchining amplituda tavsifi (a) va uning sath diagrammasi (b) korsatilgan. Shuning uchun amalda inersionsiz chegaralagichlar mustaqil ravishda ishlatilmaydi. Ular qoshimcha elementlar sifatida choqqikesarlar nomi bilan ishlatiladi. Choqqikesar inersion avtomatik boshqargichlarda ornatila- digan inersionsiz chegaralagichning bir turi. Bunday avtomatik sath boshqargichning chiqishida ayrim ishlay boshlash choqqilari borki, ularning amplitudasi kirish signali amplitudasiga bogliq. Bu choqqilar xalqaro kanallarda uzatilayotgan boshqa signallarga xalaqit berishi mumkin. Bunday holat yuz bermasligi uchun xalqaro ovoz eshittirish kanallarining kirishidagi signallarning maksimal kuchlanishi belgilangan qiymatdan 1,5 äÁ dan oshmasligi kerak. Shunday qilib, radio uylari va telemarkazlar chiqishidagi signallarning maksimal sathlari belgilangan qiymatdan oshmasligi uchun inersion turdagi chegaralagichlarning chiqish zanjiriga choqqikesarlar ulanadi. Bu holda katta nochiziqli buzilishlar yuzaga kelsa-da, ular tinglovchilarga eshitilmaydi, chunki zamonaviy chegaralagichlarning signal choqqilariga ishlay boshlash davomiyligi 1 ms dan oshmaydi, odamning eshitish azosi inersionligi esa 3 ms ga yaqin. 4.8-rasm sxemalaridagi qurilmalar ikki holatda qollaniladi: a) b) U kir d) 2 U nom Rst/2 St 1 R y Rst/2 St 2 U kir U kir Rst/2 R/2 D 1 D 2 U nom R y + E R - E R + Rst/2 U st 4.8-rasm. Inersionsiz sath chegaralagich: a va b sxemalari, d chegaralangan signal diagrammasi. U chiq C 0 K U kir a) 102 103 Bundan tashqari, polosali «Dolbi A», «Dolbi B» shovqin sondiruvchilar mavjud bolib, ular haqida batafsil malumotlar adabiyotlarda berilgan. Inersion avtomatik sath boshqargichlarni baholash uchun ikkita dinamik tavsif belgilangan: ishlash (ornatilish) vaqti va tiklanish vaqtlari. Ishlash vaqti t i manbadan berilgan signal nominal qiymatidan 6 äÁ kop bolgan vaqtdan, chiqishdagi sathi nominal qiymatga nisbatan 6 äÁ dan 2 äÁ gacha kamayguncha otgan vaqtga aytiladi (4.10-a rasm). C K N maks N min D chiq N min.c N sh D k.chiq N min.chiq 20 äÁ N sh.chiq b) D c.kir 4.9-rasm. Siquvchi va kengaytiruvchi kompander shovqin sondiruvchining amplituda tavsifi (a) va uning sath diagrammasi (b). Kompander uzatish kanalining kirishiga ulangan siquvchi C (kompressor) va kanalning chiqishiga ulangan kengaytiruvchi K (ekspander) dan iborat. Siquvchi C va kengaytiruvchi K lar inersion bolganligi uchun ularning amplituda tavsiflari qurilmalar ishi barqaror- ligiga bogliq. Kengaytiruvchilarning kirish va chiqishdagi kuchlanishlarining ozaro bogliqligini darajali funksiya orqali yozish mumkin: U chiq.c =U kir.c · g ñ ; U chiq.k =U kir.k · g k (4.11) g ñ va g k siquvchi va kengaytiruvchi koeffitsiyentlari. Odatda, ovoz eshittirishda g ñ = 0,5 va g k = 1 ga teng deb qabul qilingan. C va K larni ketma-ket ulaganda U chiq.s =U kir.k sababli kompander tizimida buzilishlar bolmasligi sharti quyidagicha aniqlanadi: g ñ · g k =1 (4.12) N kir N kir t ort t tik N chiq N chiq a) b) 4.10-rasm. Chegaralagich (a) va shovqin sondirgich (b) lardagi otish jarayonlari. Òiklanish vaqti t t manbadan chiqayotgan signal sathi 6 äÁ dan nominal 0 äÁ gacha kamayguncha otgan vaqt bilan, chiqishdagi sathi nominal qiymatga nisbatan 6 äÁ dan 2 äÁ gacha oshgungacha otgan vaqt ortasidagi vaqt. Shovqin sondirgichlar uchun ishlash vaqti deb, foydali signal ochirilganda kuchayishning pasayishi, tiklanish vaqti deb esa, foydali signal ulanganda kuchlanishning oshishiga aytiladi (4.10-b rasm). Chegaralagichlar uchun ishlash vaqti t u =1,5 s. Nutq signallari kompressorlari uchun t u =1¼2 ms; t t =300 ms. tik 104 105 korsatgich milining qaytish vaqti t qayt 1000 Ãö chastotali nominal uzluksiz tonal signalning olchagich kirishidan ochirilish (uzilish) paytidan to olchagich mili 20 äÁ (10%) belgiga yetgunga qadar otgan vaqt; korsatgich milining irgitma qiymati δδδδδ sath korsatgichi kirishiga sakrashsimon berilgan uzluksiz signalning maksimal korsatishi bilan statsionar rejimdagi korsatishi farqi, bu qiymat 1 äÁ dan oshmasligi kerak. Irgitma qiymat äÁ larda yoki statsionar rejimidagiga nisbatan % larda ifodalanadi. Sath korsatgichlariga quyidagi talablar qoyiladi: sath korsatgichlarining zanjirga ulanishi sath diagrammasini buzmasligi uchun uning kirish qarshiligi ¦Z kir ¦ juda katta bolishi kerak; eshittirish dinamik diapazoni katta bolganligi tufayli sath korsatgichlarining shkalasi äÁ yoki % larda graduirovkalanadi (4.11-rasm); signal fronti keskin kotarilishi mumkin bolganligi uchun sath korsatgichi kichik inersionli bolishi kerak; vaqt davomidagi korsatishi bir xil, ishonchli va haroratdan ozgarmasligi kerak. 4.6. Sath olchagichlar, ularning vazifalari Ovoz rejissori ovoz eshittirish signallarini shakllantirish jarayonida ozining eshitish qobiliyati, manaviy qarashlari va tajribasiga tayanib uni sanatkorona, badiiy va nozik jaranglashini baholaydi. Hech qanday olchov asbobi ovoz rejissorining eshitish qobiliyati, didi va tajribasi ornini bosa olmaydi. Obyektiv nazorat signallarning elektr parametrlarini baholashdagi qatiy talablari bilan subyektiv nazoratni toldiradi. Signallarni obyektiv baholash uchun sath olchagichlari, stereogoniometrlar va stereokorrelometrlardan foydalaniladi. Sath olchagichlarining oddiy voltmetrdan asosiy farqi, sath olchagichining togrilagichida zaryad toplovchi sigimi bolgan integratsiyalash (zaryad razryad) zanjiri mavjudligida. U ovoz eshittirish signallarini aks ettiruvchi togrilangan kuchlanish impulsi qiymatlarini qayd etuvchi xotira rolini oynaydi. Sath olchagichlari zanjirlarning signallarni bevosita boshqarish mumkin bolgan barcha nuqtalariga, shu bilan birga sath korsatkichlari shkalasini obyektiv nazorat etadigan nuqtalarga parallel ulanadi. Sath korsatgichlari vazifalariga qarab, ikki turga bolinadi: birinchi turdagi sath korsatgichlari ovoz eshittirish signallarini zudlik bilan rostlash va baholash uchun moljallangan. Ularning olchash diapazoni 44¼65 äÁ ga teng va ikkinchi turdagisi traktning, ovoz eshittirish signallari sathini zudlik bilan boshqarish lozim bolmagan (ekspluatatsion nazorat) nuqtalariga ulanadi. Ularning tuzilishi sodda va olchash diapazoni 23 äÁ ni tashkil etadi. Sath korsatkichlarining quyidagi dinamik tavsiflari mavjud: vaqt integratsiyasi t u 5 êÃö chastota bilan toldirilgan yakka tortburchakli signal tasiri davomiyligi, bu vaqt oraligida sath korsatgichi mili, kvazichoqqi sath korsatgichiga uzluksiz tonal chastota va amplituda signali berilgandagi korsatgichidan 2 äÁ past qiymatga yetgunga qadar ketgan vaqt oraligiga aytiladi; korsatgich milining ishlash vaqti t ish 1000 Ãö chastotali nominal qiymatli uzluksiz signalni sath korsatgichi kirishiga uzatgan vaqtdan to korsatgich mili 1 äÁ belgiga yetgunga qadar otgan vaqt; C H I Z I Q L I 20 40 60 80 100 140% -20 -10 -6 -2 0 +3ÄÁ l o g a r i f m i k 4.11-rasm. Sath korsatgichi shkalasi. 4.7. I va II turdagi sath olchagichlar 4.12-rasmda sath korsatgichlarining struktura sxemalari keltirilgan. 4.12-rasm a va b sxemalari bir-biridan logarifmatorning joylashishi bilan farqlanadi, u 4.12-a rasmda ozgaruvchan tok zanjiriga ulangan, 4.12-b rasmda esa togrilangan, yani ozgarmas tok zanjiriga ulangan. 106 107 4.14-rasm. Lissaju figuralari (a-f) va stereogoniometrning struktura sxemasi (g). Stereofonik eshittirishlarning monofonik eshittirishlar bilan mosligi, stereofonik balansi sath korsatgichlari kirishiga parallel ulangan stereogoniometr va stereokorrelometrlar yordamida nazorat qilinadi. Goniometr va korrelometrlar ishlashi boyicha bir-biriga oxshash bolib, korsatish asboblari bilan farqlanadi. Goniometrda korsatish asbobi sifatida ossillograf trubkasi qollanilsa, korrelometrda esa korsatish mili qollaniladi. Shunday qilib, ong va chap kanal signallarining mosligi va togri fazalanganligi haqida fikr yuritish mumkin. Stereogoniometr yordamida stereofonik balans va signallarning mosligini ossillograf ekranidagi Lissaju figuralari shakli bilan baholanadi. Agar ossillograf ekrani bir xil masofada jilvali chiziqlar bilan yoritilgan yoki shakl vertikal oqi boyicha joylashgan bolsa, u holda eshittirishlar moslashtirilgan, ekrandagi shakl gorizontal oqi boyicha joylashgan yoki ong va chap tomonlarga oqqan bolsa, eshittirishlar moslashmagan hisoblanadi. 4.12-rasm. Sath korsatgichlarining struktura sxemalari: K ~ ozgaruvchan kuchaytirgich katta kirish qarshiligiga ega, ozgarmas tok kuchaytirgichi; K = korsatuvchi asbob milini tok bilan taminlaydi; Log logarifmator, funksional ozgartirgich; Ò kuchlanish togrilagichi; X xotira yacheykasi; KA korsatuvchi asbob. U kir b) a) 4.12-a rasmdagi sxemaning kamchiligi, funksional ozgaruvchan tok zanjiriga ulanganligi tufayli ozgartgichda signal shakli keskin ozgaradi, natijada vaqt integratsiyasi qiymati t u signal amplitudasiga bogliq bolib qoladi, 4.2-b sxemada funksional ozgartirgich doimiy tok zanjiriga ulanganligi tufayli yuqoridagi kamchilikdan xoli. 4.13-rasmda analog-raqamli sath korsatgichi struktura sxemasi keltirilgan. Analog. kir. Raqamli kir. K ARO LQ DSH KA 4.13-rasm. Analog-raqamli sath korsatgichi struktura sxemasi: K kuchaytirgich; ARO analog-raqamli ozgartirgich; LQlogik qurilma; DSH deshifrator; KA korsatuvchi asbob. 4.8. Stereokorrelometr va stereogoniometrlar Stereofonik radioeshittirishda chap va ong kanallardagi stereosignallarning obyektiv nazorati ikkita standart kvazichoqqi sath korsatgichlari yordamida amalga oshiriladi. a) b) d) e) f) +AO ENT g) 108 109 eshittirish kanallari va traktlari. Sifatning asosiy ðarametrlari. Olchash uslullari» standarti bilan belgilangan. Òovush eshittirish signallarini olchash va nazorat etishni uch usul bilan bajarish mumkin: vaqti-vaqti bilan olchash; tezkor nazorat; avtomatik nazorat. Òovush eshittirish traktlarida vaqti-vaqti bilan olchash ish jarayonida, tanaffus vaqtlarida, shuningdek, zarurat bolganda rejali ðrofilaktika korigi oxirida, qaysiki, ðrofilaktika natijasida ozgarishi mumkin hollarda otkaziladi. Òezkor nazorat aððaraturalarning ishlash qobiliyatini bevosita aniqlash va kanalning ayrim uchastkasi ðarametrlarini eksðluatatsiya sharoitida baholash uchun olib boriladi. Avtomatik nazorat tovush eshittirish signallarini bevosita uzatish vaqtida kanal traktlarining ishlash qobiliyati haqida axborot beradi. Bu nazorat usulining oziga xos xususiyati shundaki, meyorda belgilangan sifat ðarametrining har qanday mos kelmasligini roy berish jarayonida aniqlash mumkin. 5.2. Òraktning asosiy ðarametrlarini olchash usuli Òraktning amðlituda chastota tavsifini 5.1- rasmda keltirilgan sxema boyicha olchanadi. K KCH K KCH SD IZ KA 4.15-rasm. Stereokorrelometrning struktura sxemasi: Kkuchaytirgich; KCHkuchaytirgich chegaralagich; SDsinxron detektor; IZ integratsiyalovchi zanjir; KAkorsatuvchi asbob. Nazorat savollari 1. Òovush eshittirish signallarini qayta ishlashning mohiyati nimadan iborat? 2. Òovush eshittirish signallari avtoboshqargichlari qanday klassifikatsiyalanadi? 3. Avtoboshqargichlarning vaqt parametrlari qaysi nuqtai nazardan tanlanadi? 4. Dolbi shovqin bostirgichining ishlash prinsiðini tushuntiring. 5. Avtostabilizatorning cheklagichdan farqi nima? 6. Qanday inersionsiz sath chegaralagichlarini bilasiz? 7. Kompanderning ishlash vaqti va tiklanish vaqtlari qanday aniqlanadi? 8. I va II turdagi sath korsatgichlari bir-biridan qanday farqlanadi? 9. Analog-raqamli sath korsatgichi struktura sxemasini keltiring. 10. Stereogoniometrning struktura sxemasini chizing. 11. Stereokorrelometrning struktura sxemasini chizing. 5-bob. ÒOVUSH ESHITTIRISHDA OLCHASH VA NAZORAT 5.1. Òexnik nazorat turlari Òovush eshittirish texnikasida olchash va nazoratning asosiy vazifasi tinglovchilarga eshittirish dasturlari uzluksizligini kanalning barcha trakt ðarametrlarining belgilangan elektr normalari chegaralarida taminlash hisoblanadi. Bu meyor 11515-91 «Òovush V2 V1 G~ Trakt R y NBO 5.1-rasm. Amðlituda chastota notekisligi tavsifi va garmonik koeffitsiyentini olchash sxemasi. 110 111 Bu yerda, NBOnotekisliklar buzilishini olchagich. Òraktning kirishiga ðast chastotali signal generatoridan 1000 Ãö chastotali nominal kirish sathi qiymatidan 20 äÁ kam bolgan garmonik signal beriladi va V 1 voltmetri orqali nazorat etiladi. Chiqishidagi kuchlanish qiymatini V 2 voltmetr olchaydi. Òraktning kirishiga 1000 Ãö chastota signali sathiga mos bolgan 40, 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000, 10 000, 15 000 Ãö chastotali signallar beriladi. Amðlituda chastota tavsifining äÁ larda ogishi quyidagi formula boyicha aniqlanadi: , äÁ. (5.1) Garmonikalar koeffitsiyenti ham shu sxema boyicha, faqat V 2 voltmetri orniga NBO (INI) asbobi ulab olchanadi. Olchovlar 40, 63, 125, 250, 500, 1000, 2000 va 4000 Ãö chastotalarda olib boriladi. Òraktning kirishiga 1000 Ãö chastotali nominal sathdagi garmonik signal beriladi. Garmoniklar koeffitsiyenti quyidagi formula boyicha aniq- lanadi: . (5.2) 5.3. Masofadan olchash Òrakt va ayrim zveno ðarametrlarini masofadan, masalan, teleradio texnik nazorat bolimidan kanalning boshidan-oxirigacha «radiouyi KÒAX-ulovchi tizim-uzatgich» ðarametrlarini olchash mumkin. Shunday qilib, hamma asosiy ðarametrlarni: ACHÒ notekisligi, garmonikalar koeffitsiyenti, shovqinlardan saqlanish va boshqalarni aniqlash mumkin. Masofadan olchash sxemasi 5.2-rasmda keltirilgan. Uzatgich OSD KK KK 4 F K 2 KCH K 3 T IZ OA K 1 Tr Chiqish Olchanadigan trakt Nazorat liniyasi 5.2-rasm. Masofadan olchash sxemasi: OSDolchash signallari datchigi; ÒRtransformator; KKkorreksiyalovchi kontur; Ftor ðolosali rejektor filtr; KUkuchaytirgich-chegaralagich; Òtogrilagich; IZintegratsiyalovchi zanjir; OAolchov asbobi; K 1 K 4 kommutatsiyalovchi kontaktlar. 5.4. Òovush eshittirishda avtomatik nazorat Axborot uzatish tizimining tobora murakkablashib borishi, uning sifatli ishlashi va ishonchliligiga bolgan talabning oshishi hamda xalqaro kanallar soni va uzunligining ortishi uzatiladigan signallar sathini avtomatik nazorat etish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Signallar sathining avtomatik nazorati KDU-6 (sathni masofadan nazorat, SMN-6) qurulmasi yordamida amalga oshiriladi, u sathlarning uzluksiz nazoratini taminlaydi va eshittirish signallari belgilangan musbat qiymatidan oshganda, kamayganda va yoqolganda, tovush va nurli signallar beradi. KDU-6 qurilmasi bir vaqtning ozida olti mustaqil kanal- larning maksimal sath 0 yoki +15 äÁÍ nominal qiymatli nuqtalarida nazoratni taminlaydi. Shuningdek, uzluksiz nazorat uchun KDK, vaqti-vaqti bilan nazorat uchun ADK aððaratu- ralari qollaniladi. KDK aððaraturasi KDK-1 uzatgich majmua va KDK-2 qabul qilgich majmualaridan iborat. KDK-1 uzatgichlari kanallarga sinovchi ðilot-signallarni uzluksiz uzatishni taminlaydi. KDK-2 larda qabul qilgich nazorat etilayotgan trakt ðarametrlari belgilangan qiymatidan chetga chiqqanda ozgargan ðarametrlarni rasshifrovkalovchi tovushli va nurli signalizatsiya ulanadi. Bir vaqtning ozida KDK-2 qabulqilgichidan kanalga nosozlik signali 112 113 + 2,7 va 2,7 äÁ 350 va 3300 Ãö chastotalarda; + 2,7 va 3,5 äÁ 140 va 6200 Ãö chastotalarda; + 2,7 va 4,7 äÁ 75 va 9500 Ãö chastotalarda. Nazorat savollari 1. Òovush eshittirish texnikasida olchash va nazoratning asosiy vazifalari nimadan iborat? 2. Òrakt ðarametrlarini masofadan olchashning usullari va afzalliklari haqida gaðiring. 3. Òovush eshittirishda avtomatik nazoratning mohiyatini sharhlang. 4. Zamonaviy nazorat etish qurilmalarining qanday turlarini bilasiz? 6-bob. ÒELEVIDENIYE ASOSLARI 6.1. Òelevideniyening asosiy ðrinsiðlari Òelevideniye atamasi ilk bor 1890-yilda ðaydo bolgan, u masofadan korish manosini anglatadi. Uni birinchi bor rus elektrik-muhandisi Perskiy Fransiyaning ðoytaxti Parijda otkazilgan xalqaro kongressda Elektron televideniye deb nomlangan maruzasida ishlatgan. Òelevideniye deb, fazoda joylashgan qozgalmas va harakatdagi jism tasvirlarini elektr aloqa vositalari yordamida real va ozgar- tirilgan vaqt masshtablarida uzatish va qabul qilish bilan shugul- lanadigan zamonaviy radioelektronikaning sohasiga aytiladi. Òelevideniyening asosiy masalasi qabul qilish qurilmasidagi tasvirni uzatilgan obyektdagi tasviriga nechoglik yaqin bolishligini taminlashdan iboratdir. Ushbu masala koð funksiyali murakkab ozgartirish aððaraturalar majmuasi, tasvirlarni uzatish, kodlash, dekodlash va tiklash (aks ettirish) va boshqa korsatkichlarga bogliq bolgan axborotlarni qayta ishlash oðeratsiyalarini bajarilishini taqozo etadi. Òelevideniyening asosida uchta fizik jarayon yotadi: 1. Yoruglik energiyasini elektr signallariga aylantirish. 2. Elektr signallarini aloqa kanali orqali uzatish va qabul qilish. keladi, bu signal boshqa KDK-2 qabulqilgichlari ornatilgan barcha nazorat ðunktlarida nazorat etilayotgan ðarametrlarga nisbatan signalizatsiya ulanishini blokirovkalaydi, bu nosozlik yuz bergan joyni aniqlash imkonini beradi. Masofadan nazorat aððaraturasi yordamida nazorat etish 5.3-rasmda keltirilgan. Aniq vaqt xizmati Radio uyi EAX 1 EAX N MAX MNA 2 MNA 2 KTAX MEAX XOEK SHOEK XEAX MREAX TNB MNA 1 Chiqish 5.3-rasm. Masofadan nazorat etish tizimining strukturasi. Davlat teleradio texnik nazorat bolimida ornatilgan MNA 1 kirishiga aniq vaqt belgisi signallari keladi. MNA 1 ning chiqishida olchov signallari radio uyining markaziy aððarat xonasiga beriladi, u yerda eshittirish dasturlariga kiritilib, birgalikda KÒAX SUR-1 orqali shaharlararo ovoz eshittirish kanali (SHOEK) ga kiradi. MNA-2 qurilmasini tovush signallari keladigan traktning barcha nuqtalariga ulash mumkin. Birgina MNA-2 qurilmasi mavjud bolgan yerda sakkizta SHOEK yoki boshqa kanallarni aylanib nazorat etish imkoniyati bor. MNA aððaraturasi traktlarning quyidagi ðarametrlari ozgarganda signal berib nazorat etadi: 1000 Ãö chastotada uzatish koeffitsiyenti belgilangan meyordan ± 2,7 äÁ ga ogganda; 1000 Ãö chastotadagi garmonika koeffitsiyenti qiymati 3% kopda chetga chiqqanda; traktning ACHÒ 1000 Ãö ga nisbatan belgilangan qiymatidan quyidagicha chetga chiqqanda: N N 2 2 1 1 114 115 3. Qabul qilingan elektr signallarini oðtik signallariga aylantirish. Òelevizion tasvirning ðarametrlariga koordinatalar, vaqt va yoruglik ozgarishlari kiradi. Koordinata ðarametrlari kadr formati, oðtimal korish uzoqligi, element bolakchalari soni asosida tushuntiriladi. Vaqt ðarametrlari esa manba uzilishlarining kritik chastotasi, kadrlar chastotasidan iboratdir. Yoruglik ðarametrlariga eng yuqori yoritilganlik, kontrast, ðolitonlar soni, yoritilganlik gradatsiyasi kiradi. Kozga korinadigan yoruglik tolqinlar diaðazoni 380760 nm oraligida boladi. 6.1-rasmda korish egriligining tavsifnomasi keltirilgan. mkm Eng katta koruvchanlik 0,55 mkm tolqin uzunligiga sariq-yashil rangga togri keladi. Chapda (kok ranglar) va ongda (qizil ranglar) sezgirlik kamayadi. 6.1-rasm. Kozning sðektral sezgirligi (korish egriligi) tavsifnomasi. 6.2-rasmda obyektni korish turlarining korinishlari tasvirlangan. obyekt koz a) obyekt kuchaytirgich koz b) obyekt obyektiv optik tasvir koz Aloqa kanali Tasvirni signalga aylantirish Signalni tasvirga aylantirish d) 6.2-rasm. Obyektni korish turlari: a togridan-togri korish; b linza yordamida korish; d televideniye tizimi orqali korish. Inson tashqi dunyodan taxminan 85 foiz axborotni korish aððarati yordamida oladi. Shuning uchun ham tasvir axborotlarini masofaga uzatish muammosi bilan qator yillar davomida shugullanib kelindi. Shuni takidlash joizki, oz davrida 11 ta mamlakat ixtirochilari tomonidan 25 ta elektromexanik televideniye tizimlarining loyihalari taklif etildi va sinovdan otkazildi. Dastlabki davrda bir vaqtda va ketma-ket uzatuvchi televideniye tizimlari korib chiqilgan. Bir vaqtda uzatuvchi televideniye tizimlariga (birinchi 1985-yil amerikalik olim Dj. Kerri tomonidan taklif etilgan) fotoelementlar mozaikasiga tasvir nusxasi kochi- rilgan bolib, ularning har biri oz gazli razryad chiroqchalari bilan aloqa liniyalari orqali boglangan. Ushbu loyihada birinchi marotaba tasvirni elementlarga ajratish taklif etilgan bolib, bu esa zamonaviy televideniye tizimida mavjud elementlar boyicha tahlillash ðrinsiðini royobga chiqarishga olib kelgan. Bunday qurilmalarni amalga oshirishning iloji bolmadi, buning sababi osha davrda texnik imkoniyatlar yetarli darajada bolmaganligi uchun ularning juda koð aloqa liniyalarini bolishligini talab qilganligidir. Ikkinchi asosiy ðrinsið, zamonaviy televideniye tizimining asosida yotgan har bir tasvir elementlari signallarini ketma-ket uzatilishini taminlashdir. Ketma-ketlik tizimi insonning korish aððaratida mavjud inersiya xususiyatiga asoslangan, chunki inson kozi nurlanayotgan yoruglik signallaridagi uzilishlarning chastotasi yuqoriligi hisobiga yoruglik manbasining ochib-yonishini kormaydi. Òelevideniye tizimlarini yaratish jarayonida barcha ðarametrlar insonning korish xususiyatlari bilan moslashtirilgan. Bizni orab turgan va atrofimizdagi jismlar malum bir yoritilganlikka va oziga 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,4 0,5 0,6 0,7 0,55 116 117 yordamida uzatuvchi televizion kamerada joylashgan uzatuvchi trubkaga ðroyeksiyalanadi. Uzatuvchi trubkada oðtik tasvir elektron tasvirga, songra u tasvirni yoyish yordamida televizion signalga aylantiriladi va televizion kameradagi kuchaytirgich yordamida kuchaytirilib televizion kanalga uzatiladi. tushayotgan yoruglik nurlarini qaytarish yoki nurlantirish xususiyatiga ega bolganligi sababli, obyektning turli qismlaridan qaytadigan yoruglik nurlarning oqimi ham turlichadir. Shunday qilib, obyektning tasvirini aniq uzatish uchun bizlarga uning elementar qismlari boyicha koð axborotlarni uzatish lozim boladi. Bunda elementar oqimning jadalligi va sðektral tarkibi kuzatuvchining obyekt nuqtasidan qabul qilayotgan tasvirning yorugligi va rangini, yonalishini fazodagi joylanishini ifodalaydi. Shuning bilan birga kuzatuvchi atrof-muhitning chegaralangan qismini koradi, yani korish burchagi deb nomlangan fazo burchagi aniqlanadi. Obyektning har bir nuqtasi uch olchamli fazoda joylashganligi sababli harakatlanish davomida va yoritilganlikni ozgartirishga qarab, har bir nuqtada yoritilganlik xarakteri va rangi ozgaradi, bu holda uzatishning obyektdagi matematik modeli koð olchamli fazo-vaqt funksiyasi hisoblanadi. Bunda yoritilganlikning taqsimoti L bilan, rangning toni esa l va rang tozaligi p orqali belgilanadi. Umuman olganda, oq-qora televideniyeda biror-bir obyektning rangi togrisidagi malumotlar quyidagi ifodalar yordamida aniqlanadi: L=f L (x,y,z,t); l=f l (x,y,z,t); (6.1) r =f P (x,y,z,t), bu yerda x,y,z fazoviy koordinatalar, t vaqt. Elektr aloqa kanalining asosiy xususiyatlaridan biri, har bir vaqt orasida signalning faqat birgina qiymatini uzatish imkoniyatidir. Shu tufayli televizion signal vaqt boyicha ozgaruvchan. Oz navbatida, signal faqat birgina mustaqil ozgaruvchan kattalik vaqtning funksiyasi bolishi kerak, yani elektr aloqa kanali kuchlanish va vaqtning bir olchovli bogliqligini xarakterlaydi: U = f U (t). (6.2) Zamonaviy televizion korsatuv tizimi ozaro aloqa liniyasi tizimi bilan boglangan ikki qismdan, yani uzatuvchi va qabul qiluvchi qismlardan iboratdir (6.3-rasm). Òizimning uzatuvchi qismida uzatilishi kerak bolgan obyekt tasviri oðtik qurilmaning O obyektivi 6.3-rasm. Òelevizion tizimning tarkibiy sxemasi. 6.2. Insonning korish tizimi Òelevizion qurilmalarni yaratishda korishning xususiyatlarini va xarakteristikalarini hisobga olish kerak boladi. Korish, yani korish hissiyoti korish tizimi yordamida vujudga keladi. Korish tizimi yoruglikni sezish qabulqilgichi kozdan, asab tolalaridan va miya qobigining malumotlarni tahlil qiluvchi qismidan iboratdir. Inson korish tizimining umumiy tuzilishi 6.4-rasmda keltirilgan. Shox(muguz) parda Qorachiq Koz gavhari Membrana Sklera Tor parda Markaziy chuqur Korish nervlari Shisha- simon modda O p t i k oq Korish oqi 6.4-rasm. Inson korish tizimining umumiy tuzilishi. Uzatuvchu qism Uzatuvchi kamera Televizion kanal Radiouzatgich Qabul qiluvchi qism Priyomnikning yuqori chastotali qismi Video ku- chaytirgich Uzatuvchi trubkaning ochish bloki Sinxro- generator Sinxron- lash bloki Qabul trubkaning ochish bloki 118 119 6.3. Òelevizion signali, uning tarkibi va sðektri Uzatiladigan tasvir togrisida batafsil malumot toðlagan elektr signali tasvir signali deb ataladi. Òasvir signali bir qutbli imðuls korinishidagi signallardan tashkil toðgan (ularni qiymati vaqt oqiga nisbatan manfiy yoki musbat tomonga ozgarishi mumkin). Bir qutbli signallar albatta doimiy qiymatga ega. Òasvirni yoyish qonuniyatiga binoan bir satrdan ikkinchi satrga va bir kadrdan ikkinchi kadrga otish davrida, ðardada xalaqit beruvchi tasvir ifodalanmasligi uchun, tasvir signaliga sondiruvchi imðulslar kiritiladi. Bunday yigindi signallar toliq tasvir signali deb ataladi. Fotoelektr ozgartirgichning chiqishidan olinayotgan videosig- nalning qiymati vaqtning funksiyasi hisoblanadi va uzatilayotgan tasvir elementlarining yoritilganligiga togri ðroðorsional boladi, masalan, 6.5-rasmda korsatilgan oq-qora tasvir uchun eng yuqori sath oq rangga, quyi sathi esa qora rangga, oq va qora ranglarning orasidagi ranglarga kulrangning gradatsiyalari mos keladi. Koz korish tizimining tashqi organidan iborat. U sharsimon shakldagi jism bolib (koz soqqasi), sklera deb ataluvchi zich oq tusli kimyoviy qobiq ichiga joylashgan. Skleraning oldi tomoni shaffof bolib, biroz qabariqroq shaklga ega boladi, uni muguz yoki shoxðarda deyiladi. Oðtik oq yonidan korish asabi kirgan. Korish asabi bir millionga yaqin asab tolalaridan tashkil toðgan boladi. Asab tolalarining tugallanish uchlari koz soqqasini ichki tomonidan ðarda sifatida qoðlab turadi. Unga kozning tor ðardasi yoki retina deyiladi. Asab tolalarining tugallanish uchlarining shakliga qarab, ularni kolbachalar yoki tayoqchalar deb ataladi. Har bir kozning tor ðardasi 130 mln tayoqchadan va 7 mln kolbachalardan tashkil toðgan. Kolbachalar yoruglikka sezgir boladilar. Har bir asab tolasiga bitta yoki bir nechta kolbachalar va bir nechta guruh tayoqchalar ulangan bolib, ular birgalikda umumiy yoruglik maydonini hosil qiladi. Koz torining bunday tuzilishida kolbachalar jismning mayda qismlarini va ranglarini yaxshi ajratishi uchun kunduzgi korinishi, tayoqchalar yuqori darajada yoruglikni sezish xususiyati bilan oqshomgi korishni taminlaydi. Òor ðardaning koz oðtik oqi otgan joyida sariq dog va markaziy chuqurcha mavjud. Òor ðardaning bu yerida kolbachalarning soni eng yuqori va har bir kolbaga korish asabining alohida tolasi oxiri bilan ulanadi. Markaziy chuqurmuguzdan song shaffof suyuqlik bilan tolgan koz kamerasi joylashgan. Kameraning ostida rangli ðarda joylashgan bolib, unga kamalak ðarda yoki diafragma deyiladi. Kamalak ðarda ortasida tirqishcha bolib, unga koz qorachigi deyiladi. Koz qorachigining olchami yoritilganlikka bogliq ravishda ozgarib, qorachiqdan otayotgan yoruglik oqimini boshqarib turadi. Koz qorachigi orasida koz gavhari deb ataluvchi, ikki taraflama qavariq linzasimon shaffof jism joylashgan. Koz muguzi, kamerasi va gavhari birgalikda kozning oðtik tizimini tashkil etadi. Koz gavharini ushlab turgan mushaklar koz gavharining qavariqligini ozgartirib turish xususiyatiga ega. Bu xususiyat yordamida koz gavhari kozning orqa devoriga kozdan 10 sm dan to cheksiz masofagacha joylashgan jism shaklini fokuslaydi (yani, kozning orqa devoriga jismning kichraytirilgan shaklini tushiradi ). Kozning bu xususiyatiga akkomodatsiya deyiladi. Koz soqqasining orqa tomonidan uning ishidan uzoqlashgan sari kolbachalar siyraklashib, tayoqchalar zichlashib boradi. a a Kulrang Gradatsiya klinlari Vertikal polosalar Qora sath Oq sath qora o q Uc U oq U qora a) b) t 6.5-rasm. Videosignalni shakllantirish: a uzatilayotgan tasvir, b a-a satrni yoyishdagi signal shakli. Qabul qilingan signal orqali tasvirni tiklash uchun toliq tasvir signalidan tashqari, sinxronlovchi imðulslar talab qilinadi. Ular satr va kadr sinxroimðulslardan iborat. Satr va kadr sinxron imðulslar yigindisi sinxrosignal bilan biriktirilib, toliq televizion signalni tashkil qiladi. Òoliq tasvir signali 120 121 Òoliq televizion signalning amðlitudasi 1 voltga teng, bundan 0,7 volt tasvir signal amðlitudasi, sinxrosignal uchun esa 0,3 voltni tashkil qiladi. Sondiruvchi sathga nisbatan signalning qora sathi 5 % baland olinadi va bu oraliq qoriqlovchi oraliq deyiladi. Signalda tasvir toliq ifodalansa, uni uzatishda imkon boricha shovqin va buzilishlar kiritilmasa hamda yoyish tezligi doimiy saqlansa, uning sifati tasvir signalining tiklanishida sezilarli darajada saqlanadi. Òasvirni elektr signalida toliq ifodalash uchun oðtik tasvirni signalga va signalni oðtik tasvirga aylantirgichlarning amðlituda va chastota tavsiflari chiziqli ravishda ozgarishi lozim. Oqish va yoyish aðerturalarining olchami iloji boricha kichik bolishi signalning buzilishlarsiz tiklanishini taminlaydi. Yoyilishda bir xil tezlik va masshtab bolishi shart. Aðertura ozgargan sayin signaldagi keskinlik ðasayadi, tasvir mayda qismlari signalining amðlitudasi haqiqiy qiymatidan ðasayadi, ota kichik (aðertura olchamining yarmiga teng va undan kichik) qismlardagi signal ozgarmas yoki ozgarishi shovqin qiymati bilan teng bolgan doimiy qiymatga aylanadi. Barcha turdagi signallar qatori televizion signal ham ozining sðektriga ega. ÒV signal sðektri diskret chiziqli sðektr bolib, uning atrofida yon chastota ðolosali signallar korinishida yetarlicha qisqa satr chastotasining garmonikalari toðlangan (6.7-rasm), ular rasmda ðasayib boradigan vertikal yoyilmani va tasvir detallarining harakatini tashkil etadi. Bunda uzatilayotgan tasvir haqida malumot eltuvchi diskret energiya zonalari hosil boladi, bu zonalarning energiyasi satr chastota garmonikalari tartibining ortishi bilan kamayib boradi. 6.7-rasmda videosignalning sðektri keltirilgan. vaqt oqining bir tomonida joylashadi, ikkinchi tomoniga esa sinxrosignal joylashtiriladi. Òoliq televizion signal, satr tashlab yoyish rejimida yana murakkablashadi. Kadr korinishi vaqti oraligida, kadr sinxroimðulslari oldida va orqasida qoshimcha tekislovchi imðulslar joylashtiriladi. Bundan tashqari, kadr sinxroimðulsiga qirqib oluvchi imðulslar joylashtiriladi. Bir kadr davomiyligi Ò k , orqaga qaytish vaqti β Ò k , (kadr yoyish vaqti uchun β = τ kgi /Ò k ) satr aktiv vaqtida (1- β ) • Ò z ga teng (bizda qabul qilingan standart boyicha Ò z =H=64 ìêñ, β =0,1875), kadr sinxroimðuls doimiyligi τ k , satrniki esa τ g (standart boyicha τ k =3H=192 ìêñ, τ g =4 ìêñ) ga teng deb olingan. Òekislovchi va qirqib oluvchi imðulslar chastotasi 2 ƒ z , davomiyligi τ g deb belgilanadi. Òelevizion signali quyidagi qismlardan tashkil toðgan: 1. Video (ravshanlik) signali. 2. Satr va kadr sondirish imðulslari (SSI va KSI). 3. Satr va kadr sinxroimðulslari (SSI i KSI). 4. KSI dagi ikkilangan satr chastotali qirqimlar. 5. Muvozanatlovchi imðulslar. 6. Ravshanlik signalining ozgarmas tashkil etuvchisi. Satr va kadr davrlari uchun toliq televizion signalning shakli 6.6-rasmda keltirilgan. Uc Toliq TV signal Oq sath Ravshanlik signali Qora sath Sinxronizatsiya signali satrlar Muvozanatlovchi impulslar Sinxronizatsiyani sondirish sathi Tkadr 20 ms 48 mks 64 mks Tsatr (H) τ ssi τ ksi 1.6 ms τ ssi 10mks 100% 70% 30% τ ksi 192 mks ssi a) b) 312.5 satr 6.6-rasm. Satr (a) va kadr (b) davrlari uchun toliq televizion signalning shakli. 6.7-rasm. Videosignal sðektri. Satr chastota garmonikalari Signalning yon polosalari 122 123 5 ming, lamða nakalining iði 5 mln atrofida, quyosh 1,5 mlrd kd/m 2 dan iboratdir. Qabul qiluvchi trubka ekranidagi tasvir uzatilayotgan obyektni aniq ifodalashi kerak. Ammo oq-qora ekranli televizor ekranida obyektning ayrim tavsifnomalari tamoman yoqoladi (masalan, hajm tasavvuri, rang va h.k.), ayrim tavsifnomalari qisman aks ettiriladi. Qabul qiluvchi trubka ekranidagi tasvirning sifati satrlar olchovi, yorqinligi, yarimtonlarning tiklanishdagi ravshanligi, aniqligi, shovqinlanganligi va geometrik oxshashligi bilan baholanadi. Òasvir olchovi odatdagi kuzatish sharoitida, yani kadr formati k=4:3 va vertikal boyicha aniq korish burchagi α =12°...15° bolganda, kuzatuvchi va ekran orasidagi masofaga bogliq boladi. Yassi tasvir oðtimal korinishi uchun masofa D=4...5h qilib olinishi kerak. Bu yerda h tasvir balandligi. Bunday masofadan ekran kuzatilganda, agar rastrdagi satrlar soni 500600 tadan koð bolsa, ikki qoshni satrlarning korinish burchagi shu darajada kichik boladiki, natijada tomoshabin rastrni satrli tuzilishga ega ekanligini ðayqamaydi. Ekran yorqinligi kuzatuv vaqtidagi sharoitga bogliq. Ortacha yoritilgan xonada tasvirning yuqori darajadagi sifatiga erishish uchun yorqinlik 100 kd/m 2 dan oshmasligi kerak. Ortacha yorqinlikni ozgarishi tasvirning ravshanligiga va yarimtonlarning tiklanishiga tasir korsatadi. Ravshanlik tiklangan tasvirning yorqinliklari diaðazonini (darajasini) ifodalaydi. Bunda obyektdagi va tasvirdagi kuzatuvchi his qiladigan yorqinlik ozgarishlari ðroðorsiyalarini saqlab qolish zarurdir. Veber-Fexner qonuniga asosan, korinishi yoruglikni his qilish obyekt yorqinligining logarifmiga ðroðorsional boladi. Òasvirning va obyektning turli qismlaridagi yorqinliklari orasidagi ðroðorsiyalarni sezish hissiyotini saqlab qolish uchun ular orasida: B tasvir =À× g obyekt (6.3) formula bilan aniqlanuvchi darajali boglanish bolishi zarur. Òelevizion kanalda tasvir va obyekt yorqinliklariga chiqish va kirish signallarining malum amðlitudalari mos keladi. Shuning uchun (6.3) tenglik televizion tizimning amðlitudali tavsifnomasini aniqlaydi. Bu formulada televizion tizimning boshi va oxiridagi 6.4. Òasvirning oðtik tavsifnomalari va yoruglik- texnikaviy kattaliklar Oðtik tasvir koðgina yoruglik-texnikaviy kattaliklar bilan xarakterlanadi. Ularning asosiylari yoruglik oqimi, yoruglik kuchi, yoritilganlik va ravshanlik hisoblanadi. Yoruglik deb, inson koziga tasir etuvchi 380 nm dan 770 nm gacha bolgan tolqin uzunlik diaðazonidagi elektromagnit nurlanishlariga aytiladi. Yoruglik oqimi (F) normal holatdagi koz uning tasir etishi boyicha baholaydigan nurlanish quvvatidir. Olchov birligi lumen (lm). Òajriba yoli bilan shu narsa aniqlanganki, korish egriligi tavsifnomasining maksimumi 550 nm da 1 Vatt nurlanish quvvatiga 683 lm yoruglik oqimi togri keladi, oq rang uchun bu qiymat 220 lm, 100 Vattli lamða esa 8001500 lm yoruglik oqimini hosil qiladi. Yoruglik kuchi (I) yoruglik oqimining fazoviy burchakdagi zichligi. Yoruglik kuchi turli yonalishlardagi yoruglik oqimi nurlanishlarining bir xil emasligini xarakterlaydi. Yoruglik kuchining olchov birligi kandella (kd) hisoblanadi. U 1 lm yoruglik oqimining 1 sterradian fazoviy burchakda tekis taqsimlanganligiga togri keladi. Ortacha yoruglik kuchi nurlanayotgan yoruglik oqimining fazoviy burchakning toliq qiymati 4 π ga nisbati bilan aniqlanadi. Misol uchun, 100 Vattli lamða 60120 kd yoruglik kuchiga ega. Yoritilganlik (E) yoruglik oqimining u tushayotgan yuzadagi zichligidir. Yoritilganlikning olchov birligi luksdir (lk) u 1 lm yoruglik oqimi bilan 1 m 2 maydonda hosil qilinadi. Misol uchun, kinoekranning yoritilganligi 40200 lk, kitob oqishda 20, yozda jismlarning korinishi 1000, yozdagi quyoshli kunda ðlyajlarda 100000 lk. Yorqinlik yuzaga nurlanayotgan yoruglik kuchining zichligi. Ravshanlikning olchov birligi kandella/m 2 . Nurlantiriladigan yuzalarni ularda yoruglikning qozgatilish usullariga kora, ikki turga ajratish mumkin: ozi nurlanuvchi (ÒV ekrani, lamða nakalining iði) va ikkilamchi, tushayotgan yoruglik nurini qaytaradigan yoki qisman otkazib yuboradigan (kinoekran, ðlafon lustralar) yuzalar. Misol uchun, kinoekran ravshanligi 1030 kd/m 2 , ÒV ekrani 4080 kd/m 2 , gugurt donasining alangasi 124 125 Obyekt ravshanligiga qaraganda obyekt tasvirining ravshanligi g>1 da yuqori, g<1 da esa ðast boladi. Bu ravshanliklar g=1 da ozaro tengdir. Logarifmik masshtabda tavsifnomalar orasidagi boglanish g ning barcha qiymatlarida chiziqlidir. Obyekt yorqinliklari va ularning vizual hissiyotdagi ozgarishlari orasida togri ðroðorsionallik saqlanadi. Òelevizion tizimlar uchun daraja korsatkichi g ravshanlik koeffitsiyenti, amðlituda tavsifnomasi esa gamma tavsifnomasi deb ataladi. Òasvir aniqligi uzatilayotgan obyektning mayda detallarini tiklanishi bilan xarakterlanadi va u tasvir elementining nisbiy olchamlariga bogliq boladi. Elementar maydonchaning vertikal va gorizontal yonalishdagi olchovlari televizion tizimning alohida olingan qismlariga bogliq boladi va aniqlik bu ikki yonalishda alohida-alohida belgilanadi. Vertikal yonalishda aniqlik korilganda elementning gorizontal olchovi hisobga olinmaydi va vertikal yonalishdagi aniqlik tasvirda vertikal yonalishda (bu yerda ðolosalar gorizontal bolganligi bilan ularning oqdan qoraga orin almashishi vertikal yonalishdadir) almashinib, keluvchi oq va qora satrlarda oz ifodasini toðadi (6.10- rasm). Chunki satrni kengligi elementning vertikal yonalishidagi olchamiga tengdir. yoruglik-signal va signal-yoruglik kabi ozgarishlar hisobga olingan. Daraja korsatkichi tizimning amðlitudali tavsifnomasining shaklini aniqlaydi (6.8-rasm). B tasvir B ob g <1 g =1 g >1 6.8-rasm. Òelevizion tizimning chiziqli masshtabda g ning uchta qiymatlari boyicha amðlitudali tavsifnomasi. Òasvir va obyekt ravshanliklarini solishtirish uchun ular orasidagi boglanish egriligini logarifmik masshtabda yasaymiz. Soddalik uchun A=1 deb olib (6.3) tenglikni logarifmlash natijasida lgB tasvir =g lgB obyekt (6.4) formulani hosil qilamiz. Logarifmik masshtab asosida, (6.4) for- mulaga mos kelgan, g ning uchta qiymati boyicha grafikni yasaymiz: 6.9-rasm. Òelevizion tizimning logarifmik masshtabda γ ning uchta qiymati boyicha amðlitudali tavsifnomasi. B tas D B tas 1 D B tas 2 D B tas 3 10 g >1 g =1 g <1 B ob ¯ Vertikal a 6.10-rasm. Vertikal yonalishda maksimal aniqlikka ega tasvir. Bunday tasvirga televizion signalning chastotasi mos keladi, chunki uning har bir davriga satrning ikkita davri mos keladi (bitta qora va bitta oq). Bu chastota televizion signalning yuqori chegaraviy chastotasi f y dan ancha ðast bolganligi tufayli, uni aloqa kanali bemalol otkazadi. Shuning uchun otkazuvchi aloqa kanalining kengligi vertikal yonalishda aniqlikka tasir etmaydi. 126 127 nuqtalarida uzatish traktiga ðarazit elektrik signallar tushib qolib, ular asosiy signallar bilan birga kuchayib ekranda turli shakldagi va turli yorqinlikdagi qoshimcha detallar korinishida namoyon boladi hamda tasvirni buzilishiga olib keladi. Bunday signallar turlarining xilma-xilligini koðligiga qaramay, ularni asosiy tort guruhga ajratish mumkin: 1) Muntazam davriy buzilishlar. Ular tasvirda tor yoki muar korinishda namoyon boladi; 2) Qisqa vaqt tasir etuvchi imðuls buzilishlar. Ular qora va oq doglar korinishida ekranning turli joylarida ðaydo boladi; 3) Past chastotali buzilishlar. Ular sekin ozgaruvchi xiralanishlar korinishida namoyon boladi; 4) Òelevizion tizim qurilmalarining turli qismlarida issiqlik (fluktuatsiya) holatini kelib chiqishi bilan bogliq tasvir buzilishlari. 6.5. Oðtik tasvirni elektr signaliga aylantiruvchi qurilmalar Oðtik tasvirni elektr signaliga aylantiruvchi ÒV signal ozgartirgichlari obyektdan qaytgan va uning fotosezgir yuzasida ðroyeksiyalangan yoruglik energiyasini qayta ozgartirishni taminlagan holda, malum kattaliklarga ega bolgan elektr signal ketma-ketligiga ozgartiradi. Ozgartirgich nafaqat alohida elementlarning yorqinligini baholay olishi, balki yoyish jarayonini ham amalga oshira olishi kerak. Zamonaviy ÒV texnikasida ozgartirishlar uzatuvchi elektron-nurli trubka (ENÒ) va qattiq jismli ozgartirgichlar yordamida amalga oshiriladi. Òasvirning sifatli bolishi bu kabi ozgartirgichlarning sezgirlik, ruxsat etilgan imkoniyatlar, yoruglik va sðektral tavsifnomalar hamda inersion ðarametrlariga bogliq. Sezgirlik bu ðarametr yoruglik sezuvchan elementdagi (fotoqatlamda) signal-shovqinning berilgan nisbati taminlanadigan lukslardagi minimal yoritilganlikni korsatadi. Ozgartirgichning sezgirligi qanchalik katta bolsa, shuncha kam yoritilganlik talab qilinadi. Yoruglik tavsifnomasi bu ðarametr ozgartirgich chiqishidagi signal tokining uning fotosezgir yuzasi yoritilganligiga bogliqligini korsatib beradi. Gorizontal yonalishda tasvir diskret tuzilishga ega bolmaydi va bu yonalishda element olchovi gorizontal yonalishda zarur bolgan aniqlikka erishish shartiga kora tanlanadi. Odatda gorizontal va vertikal yonalishlarda aniqlikni bir xil qilishga harakat qilinadi. Buning uchun element tomonlari a ga teng kvadrat korinishda olinadi va natijada gorizontal yonalishdagi aniqlik ham almashinuvchi qora va oq vertikal yollar bilan ifodalanadi. Bu yollar kengligi element kengligiga teng boladi (6.11-rasm). Elementning gorizontal olchovi uning uzatilish davri bilan aniqlanadi. 6.11-rasm. Gorizontal yonalishda maksimal aniqlikka ega tasvir. Uzatish davrida signalning yuqori chastotasiga tasvir ðroðorsional boladi, yani bu chastotani oshishi bilan elementning davri qisqaradi: (6.5) Natijada gorizontal yonalishda aniqlik oshadi. Demak, gorizontal yonalishda tasvir aniqligi yuqori chegaraviy chastota bilan aniqlanadi. Gorizontal va vertikal yonalishlardagi aniqlik uzatuvchi va qabul qiluvchi trubkalarning ochuvchi nurlar oxirlarining kesim yuzalariga ham bogliq boladi. Aniqlikni ðasayishiga yol qoymaslik uchun ochuvchi nurning kesim yuzasi element olchovidan katta bolmasligi zarur. Òasvirning shovqinlashgani televizion tasvirning sifatini aniqlovchi asosiy korsatkichdir. Òelevizion tizimning turli ¯ Gorizontal a 128 129 Zaryad yigish ðrinsiðida fotoozgartirgichlarning samaradorligi ancha oshadi, chunki tasvir signalining elementlarini kommu- tatsiya davrida nurlantirayotgan yoruglik energiyasi maxsus kondensatorlarda jamlanadi. Signal ðlastinasi SP da jamlangan umumiy signal R y yuklama orqali tasvir signalini hosil qiladi. 6.6. Òasvirni yoyuvchi qurilmalar ÒV tasvirni yoyish elektron nurni biror qonun boyicha ogdirish yoli bilan amalga oshiriladi. Koðchilik zamonaviy kineskoðlarda induktiv galtaklar asosida elektromagnit tizimli ogdirish qollaniladi. Bunday tizimning ekvivalent sxemasi quyidagi korinishda boladi. Sðektral tavsifnoma ozgartirgichga tushayotgan tekis jadallikdagi nurlanish tolqin uzunligining ÒV signal qiymatiga bogliqligini korsatadi. Inersionlilik ozgartirgichning chiqishidagi ÒV signal ozgarishi, uning fotosezgir yuzasi yoritilganligining ozgarishiga nisbatan kechikishini korsatadigan ðarametr. Oðtik tasvirni elektr signaliga ozgartirish uzatuvchi ENÒ ning ishlash ðrinsiði boyicha oniy tasir va zaryad yigish usulidagi trubkalarga bolinadi. 6.12-rasmda oniy tasir usulida oðtik tasvirni elektr signaliga aylantirish sxemasi keltirilgan. F FE K I c R y U c =I c R y U a ANOD Obyektiv U c FE1 C1 FE2 C2 FE3 C3 Yoyish nurining toki SP R y C p FE p U a ik F FE C e U a K I c R y U c a) b) 6.12-rasm. Oniy tasir tizimida signalni hosil qilish. Bunda hosil boladigan tokning oniy qiymati fotoelementga tushayotgan yoruglik oqimiga ðroðorsional boladi. K kalitning ulanishi hisobiga R y yuklamada fotoemitsiya toki hosil boladi. 6.13- rasmda zaryad yigish usulida ishlaydigan signal hosil qiluvchi sxema korsatilgan. 6.13-rasm. Yoruglik energiyasini yigish ðrinsiði: a ekvivalent sxemasi; b ÒV tizimining zaryad yigish moduli. a) b) d) e) f) Lk, Ck, r k Ogdiruvchi galtakning induktivligi, sigimi va aktiv qarshiligi 6.14-rasm. Ogdiruvchi galtaklarda ogdiruvchi tokni shakllantirish. Agar sigimning tasiri hisobga olinmasa, u holda galtaklarga beriladigan boshqaruvchi kuchlanish quyidagicha ifodalanadi: U k = U L + U r = L k di/dt + r k i. Ogdiruvchi galtaklarda arrasimon tokni olish uchun ularga signalning arrasimon va imðulsli tashkil etuvchilarini berish kerak boladi. r k >>wL k bolsa, bunda qoyilgan kuchlanish arrasimon shaklga ega bolishi kerak. 130 131 r k < , kuchlanish imðuls shakliga ega bolishi kerak, bunda uning shakli tokning hosilasidan aniqlanadi. wL k ≈≈≈≈≈ r k kuchlanish imðuls-arrasimon shaklga ega bolishi kerak, bunda ularning orasidagi boglanish L k va r k qiymatlari bilan aniqlanadi. Òelevideniyeda ÒV tasvir satr va kadr boyicha yoyiladi. Satr boyicha yoyishning asosiy xususiyati uni ishining yetarlicha katta 15625 Ãö chastotasi hisoblanadi, bunda qoidaga muvofiq r k va ogdiruvchi galtaklarda arrasimon shakldagi tokni shakllantirish uchun kuchlanishning imðulsli shakli talab etiladi (6.14-d rasm). Buning uchun satr yoyishning ikki tomonlama kalitli chiqish qurilmasi eng oddiy va samarali hisoblanadi. 6.15-rasmda oq-qora kineskoð satr yoyish generatorining amaliyotda qollaniladigan sxemasi keltirilgan. CHST SSI CHFAS BG Faza Chastota SCHR OT 25 KV 2 Anod UN Tr 2 UE FE Tr1 6.15-rasm. Oq-qora televizorning satrni yoyish qurilmasining sxemasi: CHFAS chastotani fazali avto sozlash; BG beruvchi generator; SCHR satr chiziqliligi regulatori; CHSÒ chiqish satrlari transformatori; OÒ ogdiruvchi tizim. Satrni yoyilishida elektron nurning togri va teskari yoli bir- biridan farqlanadi. Òogri yolida (yurishning aktiv qismi) videoaxborotni olish yoki akslantirish sodir boladi, bu holda nur chaðdan ongga va bir vaqtning ozida yuqoridan ðastga harakat qiladi, teskari yolida (ðassiv qismi) esa keyingi satr yoyilishi uchun orqaga qaytadi (6.16-rasm). 6.16-rasm. Satrni chiziqli yoyish. Kadr yoyish moduli satr yoyish modulidan ancha kichik bolgan chastotada (50 Ãö) ishlaganligi sababli, ularning generatorlari tuzilishida satrli yoyishnikiga nisbatan farq bor. Yoyishning togri yolida kadr galtaklarining reaktiv tashkil etuvchilarini hisobga olmasa ham boladi, bunda chiqish kaskadi aktiv yuklamadagi kuchaytirgich sifatida ishlaydi. Bu holda ogdiruvchi galtaklarga arrasimon kuchlanish beriladi, arrasimon kuchlanishning S-korreksiyasi esa oddiy nochiziqli yoki chastota- boglanishli teskari aloqa zanjirlarining qollanilishi hisobiga erishiladi. Kadrning orqaga qaytish vaqtida nisbatan katta induktivlikning mavjudligini hisobga olish kerak boladi, bunda orqaga qaytish vaqti qanchalik kichik bolsa, shuncha taminot kuchlanishining katta bolishi talab etiladi, yani FIK shuncha kichik boladi. 6.17-rasmda kadr yoyish moduli chiqish kaskadining umumlashtirilgan sxemasi keltirilgan. Orqaga qaytish yoli Togri yoli Satr yoyish b h x Togri yoli Kadr yoyish Orqaga qaytish yoli y 132 133 qoldirmasligi, qabul qilish trubkasida esa ekranni qayta yoritish bolmasligi va tasvirni ravshanligi kamaymasligini taminlaydi. Har bir satr va har bir kadrdan keyin orqaga qaytish vaqtida maxsus sinxronlash impulslari uzatiladi, bu impulslar uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalarida yoyishning satr va kadr boyicha koordinata boshi bilan boglanishini aniqlaydi. Sinxronlashning aniqligi va satr hamda kadr yoyish tezli- gining bir meyorda bolishi qabulda va uzatishda tasvir detallarining geometrik jihatidan mos korsatilish aniqligini belgilaydi (6.18-rasm). Prinsiðial sxemasi Tok va kuchlanish shakli a) b) qol qol kat 6.17-rasm. Kadr yoyish moduli chiqish kaskadining umumlashtirilgan sxemasi. 6.7. ÒV tizimlarda sinxrogenerator va sinxronlash ÒV tizimining yoyish qurilmalari sinxron va sinfaz ishlashi shart. Bu talablar televideniyeda uzatish sifatini oshirish maqsadida qollaniladigan majburiy sinxronlash orqali amalga oshiriladi. Buning uchun har satr va har maydon oxirida maxsus sinxronlash impulslari uzatiladi, ular majburiy ravishda sinxronlash va sinfazlashni oz vaqtida ishlashini taminlaydilar. Uzatish va qabul qilish qurilmalarining yoyishini sinxronlash har xil. Òelemarkazda ishlayotgan yoyish qurilmalari, kabel liniyalari orqali impulslar manbayi bilan boglangan, ularni sinxron ishlashi uchun satr va kadr chastota impulslari qollaniladi, satrni va kadrni yoyish qurilmalariga ulanadilar. Qabulda yoyish qurilmalarini sinxronlash uchun murakkab shakldagi maxsus sinxronlash signallari hosil etiladi, ular umumiy kanalda tasvir signali bilan uzatiladi. Bu signaldan tashqari tasvir signaliga sondiruvchi impulslar kiritiladi, ular qabul qiluvchi va uzatuvchi trubkalarning elektron nurlarini ortga qaytishida satrlar va kadrlar yonalish davomiyligini vaqtida berkitishadi. Bu esa uzatuvchi trubkaning nishonida iz TV signal Yoyish elementlari uzatishda qabulda Qabul qilgich ekrani Uzatish trubkasining nishoni Sinxronizatsiya signali Yoyish generatorlari Sinxro- generatorlar Yoyish generatorlari 6.18-rasm. Uzatish va qabul qilish tomonlarida yoyishni sinxronlash. Generatorlarni sinxronlash bevosita (generator chastotasini tola nazoratga olish) va inersiyali (parametrik) turga bolinadi. 6.19-rasmda inersiyali sinxronlash qurilmasining sxemasi keltirilgan. SSI Faza detektori Integra- lovchi element Boshqa- ruvchi element Beruvchi generator Chiqish kaskadi Ogdi- ruvchi galtaklar Sinxronizatsiyalanuvchi generator 6.19-rasm. Inersionli sinxronlashning tuzilish sxemasi. Inersionli sinxronlashda (chastotani fazaviy avto sozlash) CHFAS usulidan foydalaniladi. Satr generatorining chastotasi 134 135 Radiokanal bloki Kineskop Pk OT Yoyish bloki Oq-qora televizor AD OCHKO ACH CHD KC OCHKT VD GCHAS KAS OCHK VK AC VS CYG YVT KYG 6.21-rasm. Oq-qora ÒV qabulqilgichning tuzilish sxemasi: KSkanal selektori; ADamplituda detektori; GCHASgenerator chastotasini avto sozlagichi; KASkuchayishni avtomatik sozlagichi; OCHKÒtasvirning oraliq chastota kuchaytirgichi; OCHKOovozning oraliq chastota kuchaytirgichi; ACHamplituda chegaralagich; VDvideodetektor; CHD chastota detektori; OCHKovoz chastota kuchaytirgichi; VK videokuchaytirgich; AS va VSamplituda va vaqt selektorlari; SYG va KYG satr va kadr yoyish generatorlari; YVÒyuqori voltli togrilagich; OÒ ogdiruvchi tizim; Pkradiokarnay. Konstruksiyasi jihatidan kineskop 3 asosiy qismdan iborat: shisha kolba8, elektron nurni shakllantiradigan elektron-optik tizim2 va ekran luminofori7. Ekran yupqa alumin plyonkasi 6 bilan qoplangan luminofor qatlami 7 korinishida boladi. Kineskopning boyin qismida ogdiruvchi tizim 3 joylashgan bolib, uning yordamida tasvirni yoyish jarayonida elektron nurni harakatlanishini taminlovchi magnit maydoni shakllantiriladi. Elektron-optik tizim yoki elektron pushka elektron nur tok zichligining tezlanishini, fokuslanishini va boshqarilishini taminlaydi. va fazasini videosignal tarkibidan ajratilgan satr sinxroimpulslarining chastotasi va fazasi bilan taqqoslashga asoslangan. 6.8. Oq-qora televideniyening ÒV qabulqilgichlari Kineskop deb, tasvir signalining oniy qiymatini ketma-ket yoruglik impulslariga ozgartiruvchi luminofor ekranli elektron- nurli trubkaga aytiladi. Kineskopning yoyish elementi fokuslangan elektron nur hisoblanadi, tasvirning korsatilishi esa nurni yoyish qonuni boyicha ogdirilishi va tasvir signalini uning zichligi boyicha modulatsiyasi bilan taminlanadi. Kineskoplarning togridan-togri kuzatiluvchi va proyeksi- yalanuvchi turlari mavjud. Kineskop qurilmasining sxemasi 6.20- a rasmda keltirilgan. 6.20-rasm. Oq-qora kineskop qurilmasinnig sxemasi: 1sokol; 2elektron-optik tizim; 3ogdiruvchi tizim; 4ichki tok otkazuvchi qoplama (akvadag); 5ikkinchi anodning chiqishi; 6yupqa aluminli qoplama; 7luminofor; 8shisha kolba. Elektron-nurli pushka a) b) Konstruksiyasi jihatidan elektron pushka silindrik elektrodlar korinishida boladi (6.20-b rasm) va qizdirgich 1, termokatod 2, modulator 3, tezlatuvchi 4 va fokuslovchi 5 elektrodlari, ikkinchi 136 137 7-bob. RANGLI TELEVIDENIYE 7.1. Kolorimetriya asoslari Rangni korish jarayoni. Rang elektromagnit tolqinlarining 380¼760 nm oraligidagi yoruglik diapazoni tarkibining ifodasi, agar shu diapazondagi tolqinlar bir vaqtda kozga tasir qilsa, miyada oq rang gavdalanadi. Òolqinlarning amplituda qiymati bir xil bolsa, bunday rangni bir tekis energiyali oq rang deb ataladi. Agar ushbu diapazondagi tolqinlar toliq tasir qilmasa, yani biror tarkibiy qiymati oz yoki kop bolsa yoki tarkibida bolmasa, miyada rang gavdalanadi. Spektral tarkibi har xil nurlanishlar bir xil rang sifatida qabul qilinadi. Bir xil spektrli ikki manbadan chiqayotgan nurlanish har xil rangni uygotishi mumkin. Ranglar metomerdir. Agar ikki rang orasidagi farqni koz sezsa, demak, ularning spektral tarkibi har xil, agar sezmasa, u holda spektrlari bir xil deb ham ayta olmaymiz. Har qanday murakkab tarkibli nurlanishlarni pur-pur ranglardan tashqari monoxrom nurlanish bilan almashtirish mumkin. Umuman olganda, tarkibi murakkab, ranglari bir-biriga oxshash ota kop nurlanishlar mavjud, ammo ular bir-biridan farqlanadi. Chunki ranglar kop olchovlidir. Ranglar uch korsatkich: tiniqligi; tusi; toyinganligi bilan aniqlanadi. Ranglarning obyektiv korsatkichlari: Ravshanligi (B); Òolqin uzunligi (l); Òozaligi (oq rang bilan qoshilganlik miqdori ρ ). Kozni rang ajratish qobiliyati chegaralangan va burchak kattaligidan kichik bolgan jismlar rangining tusini uzil-kesil bir xil aniqlash qiyin. Ota kichik jismlar rangini umuman payqab bolmaydi. Jismlarning rangsizlanishi masofaga ham bogliq. Rangni ajratish jism asosining rangiga bogliq: qora-oq (qora asosda turgan oq jism) ajralishi 100% olinsa, u holda q-yashil 94%; q-qizil 90%; q-kok 26%; ya-qizil 40%; kok-qizil 23%; kok-yashil 19% ni tashkil qiladi. Yoritiladigan jismlar rangi yorituvchi manbaning spektral tarkibiga qarab tuslanadi. Îta kichik olchamli bir necha anod 6 dan iboratdir. Bunday sxema boyicha qurilgan pushka pentod konstruksiyali deb ataladi va ikki linzali optik tizimga mos keladi, nurni fokuslash ikki sohada amalga oshiriladi: immersion obyektiv sohasida va bosh fokuslovchi linza sohasida. Immersion obyektiv tarkibiga termokatod 2, modulator 3 va tezlatuvchi elektrod 4 kiradi. Katod va tezlatuvchi elektrodlar orasidagi yuqori potensiallar ayirmasi (katod yerga ulangan U k =0, U y =500-800 B) va ular orasidagi masofaning kichik bolishi hisobiga immersion obyektiv sohasida katta elektr maydon kuchlanganligi hosil boladi. Katod yuzasidan uchib chiqayotgan elektronlar bu maydon tasiriga tushib, fokus tekisligida ingichka kondalang kesimga ega bolgan holda toplanadilar, bu oqimning diametri modulatorning nur otuvchi teshigidan ham kichik boladi. Keyin fokuslangan oqim yana tarqaladi va bosh fokuslovchi linza sohasiga otadi. Nazorat savollari 1. Òelevideniyening asosiy vazifasi nimalardan iborat? 2. Òelevideniyening asosida yotuvchi fizik jarayonlarning mohiyatini tushuntiring. 3. Insonning korish tizimi qanday xususiyatlarga ega? 4. Òelevizion tasvir signali tarkibiga qanday signallar kiradi? 5. Sinxrosignallar deganda qanday signallarni tushunasiz? 6. Oðtik tasvirni elektr signaliga aylantirish jarayonini tushuntirib bering. 7. Òasvir signalini yoyishning ahamiyatini tushuntirib bering. U qanday usullarda amalga oshiriladi? 8. ÒV tizimda sinxronlash nima uchun kerak? 9. Kineskoðlar qanday tuzilishga ega boladi? 10. ÒV qabulqilgichning tarkibiga qanday qurilmalar kiradi? 11. Jamiyatda televideniyening ahamiyatini gaðirib bering. 138 139 rang korsatkichlari energetik qiymatlarda olinadi, yani P R =P G =P B =1Bò; u holda oq rang energiyasi P E =1/3P R +1/ 3P G +1/3P B . 5. Kozni inobatga olinganida olcham kd/m 2 da aniqlanadi. U holda yoruglik koeffitsiyenti L R =1 kd/m 2 , L G =4,591 kd/m 2 , L B =0,0601 kd/m 2 ga teng boladi. Òabiiy oq rang uchburchakning bir chetiga suriladi E=1,0R l +4,591G l +0,0¸601B l ; uchburchak tomonlari masshtabi ham har xil boladi. Bunday uchburchak yordamida amaliy hisob olib borish mushkullashadi. Bundan tashqari, uni fazoda aniq belgilangan holati korsatilmagan, bu esa har xil tadqiqotchilar olgan natijalarni umumlashtirishni qiyinlashtiradi. 6. Keltirilgan muammoni hal qilish uchun XYZ uchburchagi qabul qilingan. Bu yerda asosiy ranglar sifatida real bolmagan X, Y, Z ranglar olingan. Fazodagi holati aniq belgilangan va ravshanligi Y oqi boyicha aniqlanadi. X oqi fazo qorongu yuzasiga joylashtirilgan (7.4-rasm). 7. Ranglarni quyidagi usullar orqali qoshish mumkin: fazoda ustma-ust tushirish orqali; ketma-ket korsatish orqali va binokular usul bilan. Rang uchburchagi. Har xil ranglar ustida ish bajarilganda, uning sifatini va qiymatini yaqqol tasvirlash uchun kolorimet- riyada ranglar uchburchagi deb nomlanuvchi RGB uchburchak qollanadi. Uchburchak uchlarida uch asosiy rangga mansub teng quvvatli uch yoruglik manba joylashtirilgan deb faraz qilaylik. Agar faqat bitta manba yoqilsa, undan uzoqlashgan sayin tabiiy yoruglik pasaya boradi. Masalani soddalashtirish maqsadida R nuqtadan chiqqan yoruglik G va B nuqtalarda amaliy nolga tenglashadi deb olinadi (tabiiyki, buning uchun uchburchak juda katta bolishi kerak). Bu shart G va B manbalar uchun ham bajariladi, yani yoruglik nurining jadalligi qarama-qarshi choqqilarda amaliy nolga teng. Ranglarning qoshilish qonunini namoyish qilish maqsadida biror ichi bosh shisha shardan foydalanamiz. RE chiziq boyicha shar siljitilganda qizil rang ozgarmaydi, lekin E nuqtaga yaqinlashgan sayin oqara boradi va E nuqtada oq ranga aylanadi. Demak, rangning toyinganligi ozgaradi, yani qizilning oq rang bilan qoshilishi kuzatiladi. Shu kabi shar BE chiziq boyicha siljitilganda rang ozgarmaydi (kokligicha qoladi). Faqat toyinganligi manba rangi ularni qoshilmasidan hosil bolgan rang sifatida koriladi. Korilayotgan ranglar biror tezlikda almashtirilsa, ularning rangi qoshilma natijasi deb qabul qilinadi. Kolorimetriyada rangni korishning quyidagi xususiyatlariga etibor qaratiladi: 1. Koz rangga nisbatan uch olchamli, yani u nurlarni uch tarkibli qizil R, yashil G, va kok B qismlarga ajratadi. Bu ranglar asosiy ranglar deb ataladi. Ularning ustun tolqin uzunligi l R =700 nm, l G =546,1 nm, l B =435,8 nm. 2. Kolorimetriya asosiga binoan ranglarni uch asosiy rang qoshilmasidan olish ifodasi quyidagi korinishda yoziladi: f ′ F=r ′ R+g ′ G+b ′ B, (7.1) bu yerda f ′ , r ′ , g ′ , b ′ ranglar moduli; F, R, G, B natijaviy va asosiy ranglar belgisi. 3. Ranglarni geometrik tariflash (tasvirlash) uni tushunish uchun qulaydir. yashil kok kok- yashil sirena rangi olcharang purpur rang yashil- qizil sariq G B R RGB tizimidagi ranglar uchburchagi RGB tizimida ranglarning solishtirma koordinatalari a) b) 7.1-rasm. RGB tizimi. 4. Amalda koproq ranglilik ishlatiladi. Shunga binoan, F=rR+gG+bB, bu yerda r=r ′ / f ′ , g=g ′ / f ′ , b=b ′ /f ′ , f ′ =r ′ +g ′ +b ′ , r, g, b rang koeffitsiyentlari. Rang koeffitsiyentlari yigindisi birga teng. Ranglilik geometrik nuqtai nazaridan teng tomonlik uchburchak korinishda ifodalanadi (7.1-a rasm), uning koeffitsiyentlari qiymati grafik yoki jadval korinishda beriladi. Kozni hisobga olmaganda 140 141 monoxromatik R101,... 100 % li nuqtalar birlashtirilsa sidirga egri chiziq hosil boladi va u hudud (lokus) deb ataladi. Bu chiziq boylab 100 % toyingan ranglar joylashtirilgan bu spektral chiziq bolib, u uchburchakka nisbatan joylashtirilgan (7.3-rasm). pasayadi. Shar bu chiziq boyicha kok rang imkoni bolgan hamma nimranglaridan otib, E nuqtasida mutloq oq rangga aylanadi. GE chiziq boyicha va RGB uchburchak tomonlaridan chiqib, E nuqtasi bilan tutashuvchi har qanday chiziqda ushbu holat kuzatiladi. 7.2-rasm. Rangli uchburchakning umumiy korinishi. Shuni takidlash lozimki, haqiqiy yoruglik manbayi 100 % li toyinganlikka ega emas. Qanaqangi qizil, yashil va kok rang olinma- sin qizil fonus, kineskop katod luminofori bu manbalarning toyinganligi hamma vaqt 100 % dan kam. Kolorimetrik tajribalarning aniqlashicha, 100 % li toyinishga faqat bir tolqin uzunligiga teng manbagina nazariy jihatdan ega bolishi mumkin. Òoyinganligi 100 % ga yaqin bunday manbalar turkumiga amalda bir tolqin uzunligida nurlanuvchi lazerlarni kiritish mumkin. Masalan, RE chizigida, qizil rang toyinganligi (7.2-rasm) E nuqtasidan uzoqlashgani sayin orta boradi, R nuqtasida toyinganlik 100 % dan kam bolganligi sababli, 100 % ga R 1 nuqtasida erishiladi. Demak, R 1 nuqta monoxromatik rang manbayiga togri keladi. Asosiy bolmagan ranglarda ham xuddi shunday ahvol. Masalan, 100 % toyingan atlas rang O 1 nuqtada joylashgan. Hamma O 1 G=1 7.3-rasm. Rangli uchburchakning hudud (lokus) ichida joylashishi. 1931-yili yoritilganliklarni aniqlash boyicha xalqaro komissiya (YXK) yangi XYZ kolorimetrik tizimni qabul qildi. Bu tizimda teng tomonli rangli uchburchak olingan (7.3-rasm). Bu uchburchakning choqqilarida taxminiy (noreal) XYZ ranglar joylashgan, ularni tegishli qiymatlarda qoshish orqali xohlagan toyinganlikka ega real ranglarni olish mumkin. Binafsha chizigi bilan hamma real ranglarni oz ichiga oluvchi xudud XYZ uchburchagi ichida joylashgan. Bu asosiy kolorimetrik tenglama: F = x ′ X + y ′ Y + z ′ Z. (7.2) Uning tashkil qiluvchilari x ′ X, y ′ Y va z ′ Z lar hamma real ranglar uchun faqat manfiy ishoradir. N` A` B 400 380 G R 700 500 490 480 510 520 450 470 530 540 560 b=04 N g=0,75 r=0,15 r=0,2 b=0,5 g=0,3 À Å 142 143 Korinib turibdiki, moslashtirilgan rangli televizion tizimida shunday signalga ega bolish kerakki, u normal oq-qora tasvirni uzatilayotgan rangli obyektning yoruglik gradatsiyasiga mutanosib ravishda togri yaratishi kerak. U ravshanlik signali deb nomlanadi va U Y deb belgilanadi, chunki YXQ tizimida Y koordinatasi ravshanlikni uzatadi. Dastlabki vaqtda ravshanlik signali sifatida asosiy yashil rang U G ishlatilgan, keyinchalik esa yashil signaliga qolgan signallarning yuqori chastota aralashmalari qoshilgan U G +U Y , keyinchalik uch asosiy rang signallarini teng nisbatda qoshilgan va ravshanlik signalining quyidagi ifodasi hosil bolgan: . (7.3) Nihoyat qabul qilish elektron nurli asbobning xususiyatini hisobga olgan holda, dastlabki tasvirning ravshanlik gradatsiyasini aniq uzatuvchi signal hosil etilgan. Uning ifodasi quyidagicha: . (7.4) Xususan, teng signalli oq rang uchun ravshanlik signali quyidagiga teng: . (7.5) 7.3. Rang togrisidagi malumotlarni uzatish xususiyatlari Koz hissiyotini va televizorda ranglarni tiklash xususiyatini hisobga olganda, tasvirdagi ranglarni originalga teng deb hisoblash mumkin. Bundan kelib chiqadiki, tasvirdagi har bir unsurlarni ranggi, originaldagi oxshash unsurlarning ranglaridan farqi yoq. Mos bolgan oxshash tasvir va original tasvirdagi unsurlar ravshanligining nisbati hamma uzatilayotgan ranglar uchun doimiydir: X ′ n = nx 0 ′ ; Y ′ n = ny 0 ′ ; Z ′ n = nz 0 ′ . (7.6) nproporsionallik koeffitsiyenti. 7.4-rasm. XYZ tizimi rangli uchburchagida E energiyali oq rangning joylashishi. 7.2. Oq-qora televideniyening rangli televideniye tizimi bilan moslashtirish shartlari Òelevideniyeda ranglar togrisidagi toliq axborot uchta bir- biriga bogliq bolmagan signallarni uzatish orqali amalga oshiriladi, xususan, bular qabulqilgichning U R , U G , va U B signallari yoki ravshanlik, ranglilik signallarini aniqlaydigan signallardir. Oq-qora televideniyening rangli televideniye tizimi bilan moslashtirish asosiy masala hisoblanadi. Òizimlarni ozaro moslashtirish texnik iqtisodiy sharoitga bogliq holda amalga oshiriladi va quyidagilarni bildiradi: 1) Oq-qora televizorlarda rangli tasvirlarni normal qabul qilish imkoniyatlari (togri moslashtirilganlik); 2) Rangli televizorlarda oq-qora tasvirlarni normal qabul qilish imkoniyatlari (teskari moslashtirilganlik); 3) Oq-qora televideniyedagi chastota kengligida rangli televideniye signallarini uzatish imkoniyati (professional moslash- tirilganlik). Y 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 X 144 145 tizimida, signallar miqdori va ranglarni nurlanishini koordinatalari orasida togri proporsionallikni taminlash lozim. Unda RGB tizimida asosiy rang signallarining miqdori quyidagilarga teng boladi: E R = K 1 R; E G = K 2 G; (7.7) E B = K 3 B. Bu yerda: r, g, b asosiy ranglar moduli, K 1, K 2 , K 3 doimiy koeffitsiyentlar. 7.4. Rangli ÒV signallarini ketma-ket va bir vaqtda uzatish Rangli ÒV tizimi ranglarni uzatish va korsatish prinsiði boyicha 2 sinfga bolinadi: ketma-ket (navbat boyicha) va bir vaqtda. Ketma-ket uzatuvchi tizimlar. 7.6-rasmda korsatilgan bunday tizimlarning ishlash prinsiði ranglilik, kadr va satr signallari yoki elementlarini ketma-ket uzatishga asoslanadi. Bu shartlarning bajarilishi, televizion traktidagi yoruglikdan yoruglikkacha bolgan hamma zanjirlar orqali aniqlanadi. Uning struktura chizmasi 7.5-rasmda korsatilgan. Òelevizion traktidagi uzatuvchi kamera tasir etayotgan yoruglik oqimi F 0 ni uchta asosiy E R, E G, E B ranglarga aylantirib beradi, bundan tashqari, ÒV trakt kuchaytirilgan asosiy rang signallarini mos ravishda optik tizim yordamida kop rangli tasvirlarga aylantiruvchi F Ri, F Gi, F Bi, yoruglik oqimlariga ozgartiradigan uch asosiy rang va uch kineskopning uzatish kanalidan tashkil topgan. Ular kuchaytirilgan asosiy ranglarni yoruglik oqimiga aylantiradi va optik tizimi yordamida bitta kop rangli tasvirni hosil etadi. YBT Uzatish kanali Uzatish kanali Uzatish kanali UT 7.5-rasm. RÒ yoruglikdan yoruglikkacha traktining tuzilish sxemasi. Uzatuvchi kamera yoruglikni ajratish tizimidan tashkil topgan. U yoruglik oqimini (F 0 ) uchta tashkil etuvchi qizil F R0 , yashil F G0 , kok F B0 ranglarga ajratadi, ular uzatuvchi elektron nurli asbobning fotosezgirli yuzasida uchta asosiy ranglardan iborat optik tasvirni hosil etadi. Shunday qilib, televizion kamera yoki boshqa rangli ÒV datchiklari tasvirning alohida elementlarini tahlil qilishdan tashqari, elementar nurlanishlarni uch komponentli tahlil ham qiladi, uzatilayotgan har bir unsurlarni E R , E G , E B elektr signallariga aks ettiradi. Bunda har bir element nurlar oqimining sifati va miqdori haqidagi tavsifi bolishi kerak. ÒV kamerani chiqishida elektr signallar, ranglar togrisidagi aniq malumotni tashkil etish uchun tanlangan kolorimetrik Uzatish kamerasi Aloqa kanali KINESKOP Elektr dvigatellar Yoruglik filtrli disklar 7.6-rasm. RÒV tizimining ketma-ket uzatish sxemasi. Òashqi korinishidan oq-qora tizimdan uzatuvchi va qabul qiluvchi tomonlarida rangli filtrlardan iborat disklarning mavjudligi bilan farq qiladi. Uch rangdagi yoruglik filtrli disklarning aylanishi bilan tasvir alohida ketma-ket qizil, kok va yashil ranglari signallariga aylantiriladi, qabul qilish qismida esa yana xuddi shu kabi diskdan 146 147 Yoruglik oqimini 3 tashkil etuvchilarga yoyish dixroik kozguli yoruglik filtrlarini oz ichiga olgan maxsus rang bolgich tizimlarida amalga oshiriladi, dixroik kozgu spektrning bir qismini akslantiradi, qolganini deyarli yoqotishlarsiz otkazib yuboradi. Dixroik kozgu 1 kok trubkaga yoruglik oqimining kok qismini akslantiradi va nurlanishning qolgan qismini otkazib yuboradi. 2-kozgu qizil tashkil etuvchisini akslantiradi va yashil trubkaga yashil qismini akslantiradi. Keyin 3 trubkalardan qabul qilingan videosignal 3 aloqa kanali (AK) boyicha qabul qiluvchi qurilmaga uzatiladi, bu yerda 3 rang bolgichdagi tasvirlar dixroik kozgular yordamida jamlanib, bir korinishga keltiriladi. Asosiy ranglarni uzatish va korsatishning ushbu usuli uzatuvchi, qabul qiluvchi trubkalardagi hosil boladigan rastrlarning optik va elektr jihatidan aniq qoshilishini talab qiladi, bir-biri bilan qoshilishidagi buzilishlar tasvir aniqligini yoqolishiga, rangli buzilishlar hosil bolishiga olib keladi. 7.5. Ranglar farqi signallari va ularni shakllantirish Monoxrom televizion tizim bilan rangli ÒV ni moslashtirish maqsadida monoxrom ÒV ekranida oq-qora tasvirni korsatilishini taminlovchi signalni uzatish kerak, bu signal yorqinlik yoki ravshanlik signali deb ataladi yoki korish egriligi xarakteristikasiga mos keluvchi yana bir luminoforli trubka qoyib, 4 signallarni bir vaqtda uzatish, yoki ularni asosiy rang signallarini kerakli nisbatlarda qoshish orqali sxemali usullarda shakllantirish kerak boladi. Amalga oshirilgan hisoblashlar shuni korsatdiki, RGB ranglari uchun asosiy ranglarning tarkibi boyicha ravshanlik signalidagi nisbati quyidagicha ifodalanadi: E Y =0,30E R +0<59E G +0,11E B . (7.8) Bunday signalni hosil qilish uchun matritsa qurilmasidan foydalaniladi. Ravshanlik signalining mavjudligida aloqa kanali boyicha uch asosiy rang signallarini uzatish shart emas. Ulardan ikkitasining uzatilishi yetarli, uchinchisi esa dekodlovchi matritsada ularni ravshanlik signalidan ayirib olish mumkin. otadi. Disklarning sinfazali aylanishi hisobiga kuzatuvchi uch xil rangni koradi va korishning inersion xususiyati tufayli haqiqiy rangli tasvir togrisida taassurot paydo boladi. Kadr vaqtida boladigan uzilishlarni oldini olish uchun ushbu uchchala tasvir rangi signallarini almashinishini kadrning almashinish vaqtiga togrilash kerak boladi, yani yoyish chastotasi va signalning spektr kengligini 3 marta oshirish talab qilinadi. Kamchiligi: oq-qora ÒV tarqatish tizimi bilan yoyish parametrlarining va signal spektr kengligining har xilligi tufayli moslashtirish qiyinligidir; tasvirdagi obyektlarning birdan tez harakati tufayli ranglarning ustma-ust tushib qolishi roy beradi, yani tasvirdagi uch asosiy ranglarning bir-biriga yaxshi kirishmasligi sodir boladi; yoruglik filtrli disklarning qollanilishi kineskop ekranining olchamlarini chegaralaydi; ketma-ket usulining asosiy yutugi uning yopiq amaliy ÒV tizimlarida keng qollanilishiga olib kelgan uzatuvchi va qabul qiluvchi oxirgi qurilmalarining soddaligidadir. Bir vaqtda uzatuvchi tizim. Umumiy holda bu tizimni 7.7- rasmda korsatilganidek, uch standartli oq-qora ÒV tizimlarni mexanik ulash yoli bilan yaratish mumkin. Dinxroik kozgu Dinxroik kozgu y y q q AK R AK G AK B k c k 7.7-rasm. RÒ ning bir vaqtda uzatish tizimining sxemasi. 148 149 7.8-rasm. Rangli ÒV qabulqilgichning tuzilish sxemasi. Bundan tashqari, ravshanlik signali uzatilayotgan tasvir elementlari ravshanligining nisbatlari togrisida toliq malumot tashiydi, shuning uchun uni asosiy rang signallaridan olib tashlash mumkin, yani aloqa kanali boyicha E Y , E B-Y va E R-Y signallarini uzatish mumkin. Bu yerdagi ikki E B-Y va E R-Y signallar ranglar farqi signallari nomini oldi. Ranglar farqi signallarini uzatishning afzalliklari quyidagilardir: 1. Ranglar farqi signallaridan ravshanlik togrisidagi malumot ortiqchaligi qisman bartaraf qilingan, ularning amplitudalari oq, kulrang detallarni uzatishda nolga teng va xira korinuvchan detallarda kichik qiymatga egadir. 2. Ranglar farqi signallari qabulqilgichning dekodlash qurilmalarining qurilishini osonlashtiradi, bunda asosiy rang signallari ravshanlik signaliga ranglar farqi signallarini oddiy qoshish yoli bilan shakllantiriladi: (7.9) Qabul qilish qurilmasida uchinchi ranglar farqi signalini birinchi ikki signal bilan quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: E GY =-0,51E RY -0,19E BY. (7.10) 7.6. Rangli ÒV qabulqilgichlarning tuzilishi Rangli ÒV qabulqilgichning tuzilish sxemasi 7.8-rasmda keltirilgan. Rangli ÒV qabulqilgichlarning tuzilishi oq-qora ÒV qabul- qilgichlarining tuzilishidan jiddiy farq qilmaydi. Rangli televizor rangli ÒV signallar bolganligi uchun ranglar farqi signallarini shakllantirish uchun ranglilik bloki, shuningdek, matritsa Pk FM OT Yoyish bloki Rangli televizor Radiokanal bloki Kineskop AD OCHKO ACH CHD KC OCHKT VD GCHAS KAS OCHK VK Ey AC VS CYG YVT KYG DMB Ranglilik bloki Ranglilik dekoderi qurilmasiga ega. Bunda asosiy rang signallarining yoyish jarayonlarini moslashtirish va boshqarish uchun dinamik malumotlash bloki (DMB) va galtakli malumotlash (GM) bloklari sxemaga kiritilgan. Hozirgi vaqtda barcha ÒV qabulqilgichlar tasvir tashuvchisini bir marta ozgartiruvchi va ovoz tashuvchisini ikki martalik ozgartiruvchi supergeterodinli sxema boyicha quriladi. Yuqorida takidlanganidek, oq-qora va rangli ÒV qabulqilgichlarining sxemalari bir-biridan ranglilik signallarini shakllantirish, nurlarni malumotlash qurilmalari va radiotraktiga qoyiladigan yuqori talablari bilan farqlanadi. Rangli ÒV qabulqilgichning tuzilishini korib chiqamiz. Antennadan qabul qilingan radiosignal YCHK, aralashtirgich (Ar) va geterodindan (G) iborat kanallar selektoriga KS kelib tushadi. Har xil kanallardagi radiosignallarni qabul qilish uchun bu tugunning tebranish konturlari diapazon ichida varikaplar yordamida sozlanadi. Varikaplar dasturlarni tanlash va geterodin chastotasini avtomatik sozlanishini taminlaydi. YCHK da joriy kuchaytirish amalga oshiriladi. Uning shovqin parametrlari kop jihatdan qabulqilgichning sezgirligini aniqlaydi, shuning uchun unga qattiq talablar qoyiladi. E X E X E R E G E B E R-Y E R-Y E R-Y K G B 150 151 U yerga maxsus dekoratsiya bilan shakllantirilgan sahna maydonlari joylashtiriladi. Studiyalar vazifasi boyicha quyidagilarga bolinadi: katta 6001000 m 2 maydonli, 56 ÒV kameralari bilan; orta 300400 m 2 45 ÒV kameralar bilan; kichik 50150 m 2 23 kameralar bilan; maketli-diktorlik va diktorlik 12 kamera bilan. Aralashtirgich va geterodin tasvir va ovoz tashuvchilarini mos holda oraliq chastotalarga ozgartirish uchun xizmat qiladi, bunda tasvir uchun oraliq chastota f OCHÒ =f G f ÒÒ =38 MÃÖ, ovoz uchun oraliq chastota f OCHO =f G f ÒO =31,5 MÃÖ. Ozgar- tirilgan signallar umumiy OCHKÒ keladi, bu yerda tasvir signalini asosiy kuchaytirish amalga oshiriladi va qabulqilgich- ning CHÒ shakllanadi, qoshni kanal boyicha tanlovchanlik taminlanadi. 7.7. Òelemarkazning tuzilishi Òelemarkaz (ÒM) dasturlarni yaratish va ÒV tarqatishni otkazish uchun moljallangan radiotexnik vositalar, xonalar va xizmatlar majmuasidir. Vazifasiga qarab telemarkazlar dasturlar tayyorlash va retranslatsiya turlariga bolinadi. Dasturlarni tayyorlash ÒM ozining xususiy studiya va boshqa dastur manbalariga ega bolib, ozining tarmogida yoki boshqa ÒM ga, boshqa ÒM dan dasturlarni translatsiya qilish, dasturlarni magnitli lenta yoki kinoplyonkaga yozish yoli bilan konser- vatsiyalash, ÒV filmlarni uzatish xususiy dasturlarini yaratish va uzatish uchun moljallangan. ÒM ning asosiy mahsuloti toliq televizion signali hisoblanadi. Retranslatsiya ÒM lari suniy yoldosh, RRL yoki kabelli aloqa liniyalari boyicha dasturlarni retranslatsiyasini amalga oshiradi. ÒM ning umumlashtirilgan tuzilish sxemasi 7.9-rasmda korsatilgan. Ixtiyoriy telemarkazning asosiy bogini markaziy apparat xonasi (MAX) hisoblanadi, bu yerda dasturlarni tayyorlash uchun zarur bolgan signallarning barcha ichki kommutatsiyasi va dasturlarni efirga yoki kabel, RRL va suniy yoldosh boyicha shaharlararo almashinuvli uzatishni taminlash uchun tashqi kommutatsiyasi amalga oshiriladi. Apparat-studiyalar bloki (ASB) ÒM ning uzatishni amalga oshiradigan eng asosiy texnologik boginidir. Bu yerga rejissorlik va texnik apparat studiyalari kiradi. ASB studiyalari mos holda kamera kanaliga ega ÒV kameralar, videonazorat qurilmalari (VNQ), ovozli, yoritkichli va boshqa qurilmalar bilan jihozlangan. Shaharlararo kanallar Shaharlararo apparat xonasi Markaziy apparat xonasi Studiyadan tashqari eshittirish bloki Ichki TV tarmoq Magnit video- yozuv apparat xonasi Telekinoproyek- sion apparat xonasi Magnit video- yozuv apparat xonasi Telekinoproyek- sion apparat xonasi Dasturlarni yozish bloki Telemarkaz Apparat- studiyali blok Apparat- programma blok Apparat- programma blok Apparat- studiyali blok Texnik nazorat xizmati 7.9-rasm. Òelemarkazning umumlashtirilgan tuzilishi. Rejissorlik va texnik apparat xonalarida boshqarish, nazorat sinxronlash video va ovoz rejissorining pultlari mavjud. Alohida kameralardagi signallardan tashqari MAX dan bir qancha ÒV signallar manbalarini olib kelish mumkin. Signallar yana telekinoproyeksion va magnit yozuvi apparat xonalaridan olinishi mumkin. Òelekinoproyeksion apparat xonasida kino, dia va epiðroyektorlari, videomagnitofonlar joylashgan, videomag- nitofonlar alohida dasturlarni yozish blokiga ajratilgan. ASB dasturlarining bir qismi yozish bolimiga otkaziladi. Apparat-programmali blok oldindan tayyorlangan dasturlar asosida yangi dasturlarni shakllantirish va translatsiya qilish uchun moljallangan. APB ham xuddi ASB singari jihozlangan. Studiyadan tashqari eshittirish blokining tarkibida kochma ÒV stansiyalar harakatdagi videoyozish stansiyalari kabi jihozlar 152 153 keng tarqatuvchi ÒV tizim juda kop signallarni ozgartirish, qayta ishlash va uzatish qurilmalari zanjirlaridan iborat, ularning soni televideniye tizimining yuksalishi sayin kopayib bormoqda. Bunday tizimlarda asosiy masala xalaqitlardan muhofaza qilishning samarali usullarini yuzaga chiqarishdir. Òelekommunikatsiya sohasida malum raqamli usullarning qollanilishi ÒV signallarini shakllantirish va uzatishda xalaqitlar tufayli yuzaga kelgan buzilishlarni kamaytirish, shuningdek, boshqa qator masalalarni yechishda anchagina samarali natijalarni berdi. Shu sababli oxirgi yillarda asosiy etibor raqamli tele- videniyega qaratilmoqda. Raqamli televideniye televizion texni- kaning bir yonalishi bolib, unda ÒV signalga ishlov berish, konservatsiya va uzatish uni raqamli shaklga aylantirish orqali amalga oshiriladi. Raqamli ÒV tizimini ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh tizimlarida butunlay raqamli traktlar va qurilmalar ishlatiladi, uzatilayotgan tasvirni raqamli signalga ozgartirish va qabul qilish ekranida raqamli signalni yana tasvirga aylantirish bevosita yoruglik- signal va signal-yoruglik ozgartirgichlarida amalga oshiriladi. Òasvirni uzatish traktining barcha boginlarida axborot raqamli shaklda beriladi. Kelajakda mana shunday ozgartirgichlar yaratilishi mumkin, lekin hozirgi vaqtda bunday qurilmalar mavjud emas, shuning uchun raqamli ÒV ning ikkinchi guruh tizimlarini organish maqsadga muvofiqdir. Bunda datchiklardan olingan analog ÒV signalni raqamli shaklga aylantirish, song kerakli ishlov berish, uzatish yoki konservatsiyalash bajariladi. ÒV tasvirni tiklash uchun uni yana analog shakliga aylantiriladi. Bu tizimda mavjud analog ÒV signal datchiklari va televizion qabulqilgichlarda signal-yoruglik aylantirgichlari ishlatiladi. Bunday tizimlarda raqamli televideniyening kirish traktiga analog ÒV signal keladi, song u kodlanadi, yani raqamli shaklga ozgartiriladi. Aylantirish jarayoni diskretlash, kvantlash va togridan-togri kodlash operatsiyalarini oz ichiga oladi. Kop hollarda hamma keltirilgan operatsiyalar diskretlash, kvantlash va kodlash qisqa ifodalash uchun televizion signalni kodlash deb ataladi. Bunga, albatta, malum texnik asoslar mavjud, yani bu operatsiyalarning hammasi analog signalini raqamga mavjud. Bundan tashqari, ÒM da tamirlash, film va fonoteka, korish va repetitsiya zallari, grimyor, artistlik, badiiy dekoratsiya mahsulotlari, elektr sexi kabi yordamchi xizmat xonalari mavjud. Nazorat savollari 1. Òelevideniyeda rangli signallarni uzatish ahamiyatini tushuntiring. 2. Rangli televideniyeda kolorimetriya nima bilan shugullanadi? 3. Rang signallarining tolqin uzunliklari qaysi diapazonga kiradi? 4. Asosiy ranglar deganda nimani tushunasiz? 5. Rangli ÒV da moslashtirish tushunchasi nimani anglatadi? 6. Rangli ÒV signallar necha xil usullarda uzatiladi? 7. Ranglar farqi signallarining afzalliklarini gapirib bering? 8. Rangli ÒV qabulqilgichning ishlash prinsiðini tushuntirib bering. 9. Òelevizion markazning tuzilishi haqida gapirib bering. 8-bob. RAQAMLI TELEVIDENIYE ASOSLARI 8.1. Raqamli televideniyening asosiy tamoyillari Kop yillar davomida televideniye analog korinishida yuksalib bordi, bu sohada kop ilmiy izlanishlar amalga oshirildi, optik tasvirlarni elektr signallariga aylantirish va uzatish muammolari hal qilindi, analog ÒV uzatish tizimlarining standartlari yaratildi, tasvir sifatini va aniqligini oshirishning samarali usullari ixtiro qilindi va tadbiq etildi, televizion korsatuv va dasturlarni uzoq joylarga buzilishlarsiz uzatish, qabul qilish vazifasi uddalandi. Ammo otgan asrning 80-yillariga kelib mutaxassislar analog uslubdagi televideniyening yuksalish imkoniyatlari cheklan- ganligiga, televideniyening hali foydalanilmagan imkoniyatlari kopligiga, bularni analog ÒV tizim bilan amalga oshirib bolmasligiga iqror boldilar. Analog signalning eng asosiy cheklovchi korsatkichlaridan biri uning tashqi xalaqitlardan yomon muhofaza qilinganligi natijasida televizion traktdagi kop sonli qurilmalarning har birida shovqin va boshqa xalaqitlar unga kuchli tasir korsatishidir. Hozirgi zamon 154 155 Chiqishda tasvir sifatini subyektiv yaxshilash maqsadida, analog signalga avvaldan bir qancha buzilish kiritilishi mumkin. Signalga dastlabki ishlov berishni raqamli bajarish mumkin bolganda ham, elektron texnikaning bugungi kun yuksalishida ularni analog shaklida bajarish maqulroq. Song aylantirishga tayyorlangan analog signal ARA ga keladi. U yerda diskretlanadi, kvantlanadi va dastlabki kodlash bajariladi (masalan, IKM uslubida). Bunday signalda, yuqorida aytilganidek ortiqcha axborot mavjud, shu sababli, uni raqamli ishlov berish blokida qoshimcha, yana ham foydali kod bilan kodlash maqul. Song signal kanalining kodlovchi qurilmasiga tushadi. Bu yerda kanal deb aloqa yoli, ÒV signalni konservatsiya qiluvchi, ÒV signalni tekislovchi qurilma va signalga boshqa ishlov beruvchi zanjirlar tushuniladi. Kanalning kodlovchi qurilmasi raqamli ÒV signalning kanalida mavjud maxsus xalaqitlardan himoya qilish uchun moljallangan. Oxirida raqamli shakldagi signal chiqish aylantirgichiga (masalan, uzatuvchi qurilma modulatoriga) va song kanalga tushadi. Qabul qiluvchi qurilma orqali olingan signal demodu- latsiyalanadi, kanalning dekodlovchi qurilmasida teskarisiga aylantiriladi va raqamli signalni dekodlovchi qurilmaning raqamli ishlov beruvchi blokiga otadi. Unda uzatuvchi tomonida signaldan olib tashlangan ortiqcha axborot qayta tiklanadi, song raqamli signalni analog signalga aylantirgichida (RAA) analog signaliga aylantiriladi. Agar uzatuvchi tomonda analog korinishdagi signalga avvaldan buzilish kiritilgan bolsa, qabul qiluvchi tomonida uning qayta teskari amali bajariladi, yani signaldagi buzilishlar olib tashlanadi. Nazorat savollari 1. Raqamli televideniyening imkoniyatlari nimalardan iborat? 2. Analog ÒV tizimining asosiy kamchiliklari haqida gapirib bering. 3. Raqamli ÒV tizimining tuzilishini tushuntiring. aylantirgichda (ARA) bajariladi. ARA ning chiqishida esa signalning kod guruhi kombinatsiyalari hosil qilinadi. Raqamli signalni analog signalga aylantirish raqamli analog aylantirgichda (RAA) amalga oshiriladi. Bunday aylantirgichlar raqamli uzatish, saqlash va tasvirga ishlov berish tizimlarida albatta mavjud bolgan funksional quril- malardir. Òelevideniyeda impuls-kodli modulatsiya (IKM) tadqiqoti XX asrning 30-yillarida boshlangan. Keng tarqatiluvchi televideniyeda esa, u yaqin yillardan beri qollanilmoqda. Òasvirga eng yuksak ishlov berish va uni uzatish prinsiðining bunchalik kechikib qollanishiga asosiy sabab, oxirgi paytlarda analog signalni raqamli signalga aylantiruvchi, uni uzatuvchi va raqamli signallarni analog signallarga aylantiruvchi qurilmalarning ishlash tezligiga qoyilgan juda yuqori talabdir. Òelevizion signal bevosita IKM uslubi bilan kodlanganida, kod kombinatsiyalari chastotasi hisob chastotasiga, yani f d chastota diskretizatsiyasiga teng boladi. Har bir kod kombinatsiyasi aniq olingan raqamga taalluqli va bir necha k ikkilamchi simvollardan (bitlardan) iborat. Raqamli axborotni uzatish tezligi deb, vaqt birligida ikkilik simvollarning uzatilishiga aytiladi. Òezlik birligi qilib, bit/s qabul qilingan. Shunday qilib, televizion signalni raqam shaklida uzatish tezligi diskretizatsiya chastotasi f d ning va diskret hisobda olingan ikkilik simvollar sonining kopaytmasiga teng. C= f d ⋅ k. (8.1) 8.2. Raqamli ÒV tizimining tuzilish sxemasi, uning qism va elementlarining vazifalari Raqamli signalga aylantirilishi kerak bolgan analog signal raqamli ÒV tizimining kirishiga tushadi. Bu signalga keyingi raqamli aylantiruvchi qurilmalarda ishni osonlashtirish uchun dastavval ishlov beriladi. Masalan, toliq rangli signalni alohida raqamli signallarga aylantirish bajarilishini taminlash uchun signalga ishlov beruvchi dastlabki qurilmada toliq rangli signal yoruglik va ayirma rang signallariga ajratiladi. 156 157 XULOSA Axborot texnologiya va telekommunikatsiya sohasini tezkorlik bilan rivojlanib borishi ushbu soha mutaxassislaridan katta masuliyatni, yani bu rivojlanish jarayonidagi yangiliklardan oz vaqtida xabardor bolishlarini, sohaning yangi qirralarini organishlarini talab qiladi. Shunday ekan, mavjud oquv rejasiga binoan, mualliflar tomonidan dastur asosida tayyorlangan «Radioaloqa, radioeshittirish va televideniye» fanidan oquv qollanmasi aloqa kasb-hunar kollejlariga moljallangan va bunda eng asosiy maqsad oquv talimini davlat tilidagi adabiyotlar bilan taminlash va ularni ushbu sohadagi yangi tushunchalar bilan tanishtirish orqali boshlangich bilimlarni shakllantirishdir. Oquv qollanmada keltirilgan nazariy bilimlarni toliq organish amaliyot darslari bilan birgalikda olib borilishi, ayniqsa, real laboratoriya stendlarida qurilma va tugunlarining ishlashini organish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ozbekiston Aloqa va Axborotlashtirish agentligi korxonalariga va songgi yillarda faoliyat korsatayotgan xususiy teleradio korxonalarida amaliyot davrida ushbu jihoz va qurilmalarni ishlatish boyicha olingan nazariy bilimlar albatta ozining ijobiy natijasini beradi. Mazkur korxonalarda judayam zamonaviy RA, RE va TV jihozlari turlarining ishlatilayotganligi, ularni bevosita boshqarish EHM orqali olib borilayotgan bir davrda oquvchilarni mazkur jihozlarda ishlash jarayonini chuqur egallashliklari, bilim doiralarini oshirishlari dolzarb bolib qoladi. Mavjud yonalishda olib borilayotgan izlanishlar natijasi olaroq, kelajakda yana yangi oquv qollanmalar yaratishni taqozo qiladi. Oquvchilar har bir bob oxirida berilgan nazorat savollari orqali oz bilimlarini tekshirib borishlari hamda chuqurroq tasavvur etish uchun ushbu yonalishdagi boshqa manbalardan olgan bilimlarini qiyoslashlari mumkin boladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Ariðov A.N., Iminov T.K. Ozbekiston axborot kommunikatsiya texnologiyalari sohasi menejmenti masalalari. T., «Fan va texnologiyalar», 2005. 2. Zuparov M.Z., Katunin G.P. Elektroakustika. Oquv qollanma. Prof. Katunin G.P tahriri ostida. T., TATU, 2005. 3. Êàòóíèí Ã.Ï., Êðóê Á.È., Ìàì÷åâ Ã. è äð. Òåëåêîììóíèêàöèîííûå ñåòè è ñèñòåìû. Ó÷åáíîå ïîñîáèå. Ãîðÿ÷àÿ ëèíèÿ. Òîì 2, ÷àñòü 1. Ðàäèîñâÿçü è ðàäèîâåùàíèå. Ïîä ðåä. ïðîô. Êðóê Á.È, 2005. 4. Òåëåâèäåíèå. Ó÷åáíèê. Ïîä ðåä. ïðîô. Â.Å.Äæàêîíèè. Ì., Ðàäèî è ñâÿçü, 2000. 5. Zuparov M. Radioeshittirish. T., 2004. 6. Ñìèðíîâ À.Â., Ïåñêèí À.Å. Öèôðîâîå òåëåâèäåíèå. Îò òåîðèè ê ïðàêòèêå. Ì., 2005. 158 159 5-bob. Tovush eshittirishda olchash va nazorat 5.1. Texnik nazorat turlari ..................................................................108 5.2. Traktning asosiy parametrlarini olchash usuli .............................109 5.3. Masofadan olchash ..................................................................110 5.4. Tovush eshittirishda avtomatik nazorat ........................................111 6-bob. Televideniye asoslari 6.1. Televideniyening asosiy ðrinsiðlari ............................................113 6.2. Insonning korish tizimi ...............................................................117 6.3. Televizion signali, uning tarkibi va spektri .....................................119 6.4. Tasvirning optik tavsifnomalari va yoruglik-texnikaviy kattaliklar................................................................................122 6.5. Optik tasvirni elektr signaliga aylantiruvchi qurilmalar..................127 6.6. Tasvirni yoyuvchi qurilmalar ...................................................129 6.7. TV tizimlarda sinxrogenerator va sinxronlash ...............................132 6.8. Oq-qora televideniyening TV qabulqilgichlari ..............................134 7-bob. Rangli televideniye 7.1. Kolorimetriya asoslari ................................................................137 7.2. Oq-qora televideniyening rangli televideniye tizimi bilan moslashtirish shartlari ................................................................142 7.3. Rang togrisidagi malumotlarni uzatish xususiyatlari .................143 7.4. Rangli TV signallarini ketma-ket va bir vaqtda uzatish .................145 7.5. Ranglar farqi signallari va ularni shakllantirish .............................147 7.6. Rangli TV qabulqilgichlarning tuzilishi .........................................148 7.7. Telemarkazning tuzilishi.............................................................150 8-bob. Raqamli televideniye asoslari 8.1. Raqamli televideniyening asosiy tamoyillari .................................152 8.2. Raqamli TV tizimining tuzilish sxemasi, uning qism va elementlarining vazifalari .........................................................154 Xulosa ............................................................................................156 Foydalanilgan adabiyotlar ...............................................................157 MUNDARIJA Sozboshi............................................................................................3 1-bob. Radioaloqa ðrinsiðlari 1.1. Elektromagnit tolqinlari haqida malumot .........................................5 1.2. Radioaloqani tashkil etishning umumiy ðrinsiðlari ........................8 1.3. Radiotolqinlarning tarqalish xususiyatlari .......................................10 2-bob. Radioaloqaning uzatish va qabul qilish qurilmalari 2.1. Radiouzatish qurilmalari .............................................................18 2.2. Radioqabulqilish qurilmalari ......................................................40 3-bob. Radioeshittirish 3.1. Tovush eshittirish tizimi. Bazi tariflar ........................................53 3.2. Tovush eshittirishni shakllantirish ...............................................54 3.3. Tovush eshittirish tizimining tuzilishi .........................................55 3.4. Tovush eshittirish elektr kanali. Asosiy tariflar ...........................57 3.5. Tovush eshittirish kanallari va traktlarining sifat korsatkichlarini meyorlash tamoyillari ..........................................59 3.6. Tovush eshittirish kanallari va traktlarining tuzilishi.......................60 3.7. Dasturlarni birlamchi taqsimlash trakti. Traktning tuzilishi............63 3.8. Tovush eshittirish signallarini suniy yoldosh aloqa tizimi orqali uzatish .................................................................................66 3.9. Radioeshittirishda ovoz yozish.......................................................68 4-bob. Tovush signallarini qayta ishlash 4.1. Tovush eshittirish signallarini qayta ishlash masalalari va usullari.....................................................................................87 4.2. Signallarni qayta ishlash qurilmalarining klassifikatsiyalari..............89 4.3. Miksher pultlari, sath qol rostlagichlari. Aralashtirgichlar, baza va yonalish rostlagichlari ......................................................93 4.4. Avtomatik sath rostlagichlar .......................................................99 4.5. Shovqin sondiruvchi qurilmalar ...............................................101 4.6. Sath olchagichlar, ularning vazifalari ..............................................104 4.7. I va II turdagi sath olchagichlar .......................................................105 4.8. Stereokorrelometr va sterogoniometrlar .........................................106 Oquv qollanma Ergashbek Botirbekovich Mahmudov Masud Zuparovich Zuparov Omonulla Abdullayevich Xolmatov RADIOALOQA, RADIOESHITTIRISH VA TELEVIDENIYE Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma Muharrir Ilhom Zoyir Musavvir Nikolay Popov Badiiy muharrir Anatoliy Bobrov Texnik muharrir Tatyana Smirnova Musahhih Dono Toychiyeva Komðyuterda sahifalovchi Zilola Mannoðova IB ¹ 4481 Bosishga 15.06.07 y.da ruxsat etildi. Bichimi 60x90 1 / 16. Tayms garniturasi. Ofset bosma. 10,0 shartli bosma toboq. 11,5 nashr tobogi. Jami 1925 nusxa. ... raqamli buyurtma. 162007 raqamli shartnoma. Bahosi shartnoma asosida. Ozbekiston Matbuot va axborot agentligining Gafur Gulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 100129, Toshkent, Navoiy kochasi, 30. 100128, Toshkent, Usmon Yusuðov kochasi, 86. Download 1.27 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling