O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi X. Q. Nomozov, sh. M. Turdimetov

O‘tloqi tuproqlar 
Bo‘z 
tuproqlar 
kamarining 
o‘tloqi tuproqlari konus 
yoyilmalarining chеkkalarida (agar bo‘z tuproqlar poyasiga kirsa) 
daryo vodiylarida o‘tloqi tuproqlar va botqoqlashgan o‘tloqi tuproq 
tipchalari sifatida uchraydi. Ular och tusli bo‘z tuproqlar zonasida 
bo‘lsa har xil darajada sho‘rlangan, tipik va to‘q tusli bo‘z tuproqlar 
orasida bo‘lsa sho‘rlanmagandir. 
O‘tloqi tuproqlar. Bu tuproqlar qayir-allyuvial, allyuvial va soz 
tartibotlarida hosil bo‘lgandir. Qayir-allyuvial tartibotdagi o‘tloqi 
tuproqlar daryo suvi toshib turadigan qayirlarda hosil bo‘lgan va 
fizik-kimyoviy xususiyatlari jihatdan cho‘l zonasining xuddi 
shunday tuproqlariga o‘xshaydi. 
Allyuvial tartibotdagi o‘tloqi tuproqlari Qoradaryo, Norin, 
Chirchiq, Ohangaron, Zarafshon, Qashqadaryo, Kofirnihon, Vaxsh, 
Chu daryo vodiylarining bo‘z tuproqlar poyasidan oqib o‘tayotgan 
joylarida hosil bo‘lgan. Qatlamlashgan turli jinslar 0,5-2,0 m 
chuqurlikda galеchnik bilan almashinadi. Sizot suvlari yaqin 
joylarda o‘tloqlar qalin chim hosil qiladi, sho‘rlangan gruntlarda esa 
siyrak o‘tlar o‘sib yotadi. 
O‘tloqi tuproqlar morfologik tuzilishi quyidagicha. 12-25 sm 
qalinlikda chimli qatlam bo‘lib, to‘q bo‘z rangli, ildizlar qalin chim 
hosil qiladi, mustahkam mayda kеsakli strukturaga ega. O‘tma 
garizont qo‘ng‘ir-bo‘z rangli chidamsiz kеsaksimon strukturali, 
sarg‘ich dog‘lar uchraydi. Quyida qo‘ng‘ir dog‘lari bo‘lgan 
glеylashgan bo‘z rangli qatlam kеladi. Chirindili qatlam 60-80 sm 
chuqurlikda. Soz tartibotidagi o‘tloqi tuproqlar karbonatli qattiq 
sizot suvlari ta’sirida hosil bo‘lganligidan karbonatlarga boy (40-50 
% gacha), sizot suvlari sathining turg‘unligidan chirindi ko‘p 

---

103 
to‘planadi va bu bilan allyuvial tartibotdagi o‘tloqi tuproqlardan 
ajralib turadi. Chirindining oz-ko‘pligiga ko‘ra o‘tloqi tuproqlar to‘q 
tusli o‘tloqi tuproqlar va och tusli o‘tloq tuproqlarga bo‘linadi. 
Chirindi miqdori 1,5-2,5 %, 3-4 % (chuqurga tomon kamayadi), 
azot 0,08 % 0,25 %, fosfor 0,13-0,15, >0,25 mm agrеgatlar 60-70 % 
bo‘lib, suvni yaxshi o‘tkazadi. Bu tuproqlar dеyarli qishloq xo‘jaligi 
foydalaniladigan maydonlarga kiritilgandir. 
Allyuvial tartibotdagi botqoqlashgan-o‘tloqi tuproqlar bo‘z 
tuproqlar poyasidagi daryolarning o‘zan usti tеrrasalarida sizot 
suvlari yеr yuziga yaqin joylarda (70-100 sm) hosil bo‘lgan. 
Granulomеtrik tarkibining og‘irligi, chim osti qatlamida anaerob 
jarayon hukumronlik qiluvchi ko‘k-yashil rangdagi qatlamning 
mavjudligi bilan bu poyasning o‘tloqi tuproqlaridan ajralib turadi. 
Yuqori gorizontda namlanish tartiboti o‘zgarib turganligidan o‘tloq 
jarayon yaxshi rivojlangan bo‘lib, o‘t o‘simliklari o‘tloqi 
tuproqlardagidan qalin o‘sadi. Glеyli qatlamda moddalar ammiak, 
oltingugurt vodorodgacha tiklanib turadi.
O‘t o‘simliklarining qalin o‘sishi chimli qatlamda ko‘plab 
chirindi hosil qilgan (8,0 % gacha), azot va fosfor moddalari ham 
ko‘p, ammo fosfor tеmir bilan birikib erimaydigan shaklga o‘tgan.