O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim maxsus ta’lim vazirligi

II bob O'zbekistondamaktabgachatalimningrivojlanishi

vataraqqiyotbosqichlariniamaliyyoritish

2.1 O’zbekistondamaktabgachatalimyuzagakelishitarixivauingtaroqqiyotibosqichi

O’zbekistondamaktabgachatarbiyaningyuzagakelishio’tganasrning 10-20 yillarigato’g’rikeladi. Bu davrdaTurkistondabolalarnigimnaziyagakirishgatayyorlovchixususiybolalarbog’chalaridantashqariboshqamaktabgachatarbiyamuassasalaribo’lmagan. Biroq 1919 yildadavlatdagisiyosiyvaiqtisodiyholatmunosabatibilano’sibkelayotganavlodningsog’liginisaqlash, oziq-ovqatbilanta’minlashmasalalaribilanshug’ullanuvchi “Bog’chalarnihimoyalashKengashi” tuzildi. Bu davrdabollarnidavlatningyanadasermahsulmintaqalarigako’chirib keltirish, shuningdek, ularniovqat, kiyim-kechak, uy, yoqilg’i, tibbiyyordambilanta’minlashmasalalariyechilgan. Bu masalalarniyechishningasosiyvositasiommaviyoshxonalar, yaslivabog’chalar, boshqatomondanesaayollarnirespublikaningjamoatvasiyosiyhayotidafaolishtiroketishgayordambo’lgan.

Maktabgachatarbiyaishinianiqtashkilqilishuchun 1918 yildarespublikadaToshkentningeskishahrio’zbekbolalariuchun 4-bolalar bog’chasitashkilqilindi. 1919 yildaesaSamarqandda 2-bolalar bog’chasiva 3-bolalar uyidamaktabgachaguruhlarochildi. 1926 yilgakelibmaktabgachata’limmuassasalarida (jami 40 ta) 2000ga yaqinbolalarbo’lgan. Bu esarespublikadagimaktabgachabo’lganyoshdagibolalarning 36,4 %dir³. Maktabgachatarbiyaishchilarimalakasinioshirishgaqaratilganmaktabgachatarbiyadasturiningchiqarilishimuhimmuvaffaqiyatbo’ldi. 1927 yildaboshlanganayollarninghujumharakatimunosabatibilanbolalarningbolalarbog’chasigaberishhollariyanadako’paydi. Kasabauyushmalarivayirikfabrika-zavodlaryordamidaishlayotganayollargayanabiryordamchitashkilot-yozgisog’lomlashtirishmaydonchalarita’sise’tildi.

XX asr30-yillarning maktabgachatarbiyadasturlaridabolalarbog’chalariningtozalikvametodikyordamholatinitekshirishkengtarqaldi. Bu tekshirishlarnatijalarigako’raxonalarvamaydonchalarningjihozlanmaganligi, asbob-uskunalarbilanta’minlanmaganligi, tozalikme’yorlarigaamalqilinmasligikabikamchiliklargaqarshikurasholibborilgan.

Qishloqlardagibolalarbog’chalarivamaydonchalarimaktabgachatarbiyamuassasalariganisbatanbo’lgansalbiyqarashlartufaylikattaqiyinchiliklargaduchorbo’lgan.

1930 yildaO’zbekistondarespublikaningbarchakattashaharlarivaviloyatlaridao’zbo’linmalarigaegabo’lganmaktabgachatarbiyapedagogikmaslahatxonasitashkilqilindi. Uningfaoliyatidoimiyma’ruzalar, radiosuhbatlar, ayollaruchunko’rgazmalartashkilqilishdaniboratedi. Ularuchunbolalargaengyaxshiburchakqilishbo’yichamusobaqa ham o’tkazilgan. Pedagogikmaslahatlarberuvchilaroilalargaborishganvabolalarburchaklarinitashkilqilishganvashubilanbolalarnibog’chalargaqabulqilishtartibotihamdaoilalarningtarbiyamasalalaribo’yichamaslahatberishbilanbirlashtirilgan.

1933-1934 yillardasanabo’tilganharakatlarnatijasidaO’zbekistonda 3840 ta kolxozmaydonchalaribo’lib, unda 127 mingbolalarqatnashgan. 1933 yilbolalarbog’chalariuchun ilk dasturloyihalariniishlabchiqarishyilisifatidamuhrlandiRusiyzabonbolalarbog’chalaridasturlariasosidatuzilganbudasturlarkeyinchalikmahalliysharoitlarniinobatgaolibqaytatuzilgan.

Maktabgachatarbiyabirlashmalariningmetodikfaoliyati yagona markaztomonidanrahbarlikniamalgaoshirishgaehtiyojsezgan. 1934 yilToshkentdatuzilgan Respublika maktabgachatarbiyametodikxonasishunaqamarkazvazifasinibajardi.

Ommaviymaktabgachatarbiyaningrivojlanishidaengkattato’siqlardanbirimalakalikadrlarningyetishmasligibo’lgan. Qishloqaholisidankadrlartayyorlashuchunqisqamuddatli 3 oylikkurslartashkilqilingan. Bundantashqari XX asrning 70- yillariboshidanmaktabgachatarbiyamutaxassislarinitayyorlashvazifasipedagogiko’quvyurtlarizimmasigaqo’shildi. 1930 yildanToshkentdafaoliyatyurituvchipedagogiko’quvyurti 1936 yilda 60 ta mutaxassistayyorladi.

Natijada 1938-1939 yillardarespublikada 927 ta bolalarbog’chasiochilganedivaularda 36710 ta bola boredi. Maydonchalarsoniesa 4835 ta bo’libularda 152000 bola boredi. SHubilanbirgabuvaqtdaonalaruchun “Bolalarxonalari” nomlimaktabgachatarbiyamuassasalari ham tuzilgan.

SHuvakeyingiyillardamaktabgachatarbiyaniyaxshilashmaqsadidaquyidagichoralarko’rilgan:

-joylardametodikishlarnitashkilqilish;

-mebel, o’quvqo’llanmalari, o’yingohlarningstandartlariniishlabchiqish;

-maktabgachatarbiyamasalalarigajamoatchilikvaaholininge’tiboriniqaratish (matbuotdanashrqilish, hujjatlarnituzish) vash.k.

UrushyillariO’zbekistonda 200 ming bola ko’chiribkeltirilganvanatijadabolalarbog’chalaritarmog’iningkengayishi, ulardaishkuniuzaytirishzaruriyatipaydobo’lgan. Urushyillarimaktabgachainternatlar ham tashkilqilingan. Ulardagitarbiyaningo’zigaxosligishundaniboratki, ulardao’zoilasi, yaqinlaridanajraganbolalartarbiyalanishgan. Bu holdapedagoglarning har bir bola uchunmas’uliyatitaboraoshibborgan.

Urushdankeyingidavrdaoziq-ovqatmuammolarimunosabatibilankuchsizlanganbolalaruchunsog’lomlashtirishchora-tadbirlarikuchaytirildi. Bu maqsaddarespublikaningbirqatorshaharlaridasanatoriyatipidagibog’chalartashkilqilindi. Qishloqhududidamaktabgachatarbiyaningrivojlanishigakattaahamiyatberilgan. Bu qishloqho’jaligimahsulotlari, ayollarmehnatidanfoydalanishzaruriyatibilanbog’liqedi. 1959 yildanmaktabgachatarbiyaning yagona tuzilishnitashkilqilishmaqsadidaikkiturdagimaktabgachatarbiyamuassasalaribittayaslibog’chagabirlashtirildi. Bu esabolalarnitarbiyalashjarayoniningfaollashuvigaolibkeldi.

O’rtamaxsusma’lumotlimutaxassislar Toshkent vaMarg’ilonpedagogikao’quvyurtlaritomonidanamalgaoshirilgan. 1957-58 yillarular 517 ta mutaxassischiqarishgan. Metodikvatarbiyaishlariniyaxshilashmaqsadida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Namangan, Farg’ona, CHirchiqshaharlaridamaktabgachatarbiyaxonalariochilgan. 1961 yilQori-Niyoziynomidagipedagogikafanlariilmiy-tadqiqotmarkazidaO’zbekistondagimaktabgachatarbiyamuammolariustida , tadqiqotolibboruvchi, bolalarbog’chalarivametodikaxonalarigayordamko’rsatuvchimarkazochildi.

Toshkentda 1966 yil 26 apreldabo’libo’tganzilzilanatijasida 225 ta maktabgachatarbiyamuassasalaribarbodbo’ldi. Biroqqisqavaqtmobaynidaboshqarespublikaquruvchilariyordamibilanbumuassasalarqaytatiklandi.

XX asrning 60-80-yillarda ommaviymaktabgachatarbiyaquyidagiyo’nalishlardaamalgaoshirilgan:

-markazlashganjamoaxo’jaliklariaromaktabgachatarbiyamuassasalariningishtajribasinio’rganishuchunrespublikamajlislarinio’tkazish;

-kolxozlarorasidaengyaxshimaktabgachatarbiyamuassasasinomigamusobaqao’tkazish;

-yuqumlikasalliklardanaziyatchekuvchibolalaruchunmaxsusmuassasalartashkiletish;

-bolalarsog’liginisaqlashbo’yichamaktabgachatarbiyamuassasalarinitashkilqilish;

-yaslibog’chavaboshqatarbiyamuassasalariuchunmutaxassislartayyorlash;

-respublikaningpedagogikvamusiqao’quvyurtlarinikengturdagimutaxassislartayyorlabberishgao’tkazish;

-maktabgachayoshdagibolalarnitarbiyalashning yagona dasturiniishlabchiqish;

-bolalarningestetiktarbiyasigakattaahamiyatberish-o’zbekmilliysan’atiasarlaridanfoydalanishvaboshqalar.

O’zbekistonningmustaqildavlatmaqominiqo’lgakiritishibilanjamiyatningijtimoiymuammolariyanadako’paydivakeskinlashdi. Birinchidan, siyosiy, ma’naviy, iqtisodiyustuvoryo’nalishlarningalmashishi, ikkinchidan, budavrdaijtimoiymuammolarniyaxshitushunmaslikoqibatidaro’yberdi. Biroq, demokratiyavaoshkoraliktamoyillari, xorijdavlatlaritajribasiyordamidadavlatmuhtojlarga real ijtimoiypedagogikyordambermoqda, ijtimoiypedagogikfaninirivojlantirishuchunchora-tadbirlarko’rmoqda.

Ta'limsifatimuammosiumumiyo'rtata'lim, o'rtamaxsus, kasb-hunarta'limivaoliyta'limgamuvofiqnazariytahlilqilinganbo'lib (R.Sh.Axlidinov, N.I.Bulinskiy, U.I.Inoyatov, V.A.Kalney, Sh.E.Kurbanov, V.P.Panasyuk, M.M.Potashnik, X.F.Rashidov, E.A.Seytxalilov, N.A.Selezneva, A.I.Subetto, U.Q.Tolipov, P.I.Tretyakov, S.T.Turg'unov, T.I.Shamova, S.E.Shishovvaboshqalartomonidan) bundayboshqaruv, uningtexnologiyalariningnazariy, tashkiliy-metodikasoslariishlabchiqOgan.

Maktabgachata'limmuassasasisharoitidata'limsifativasamaradorliginitakomillashtirishningo'zigaxosxususiyatlarinianiqlash, uningbazaviykomponentlariningo'zigasingdirishjiddiynazariyeksperimentaltadqiqotlargamuhtoj.

Nazariytahlillarnatijasidama'lumbo'ldiki, maktabgachata'limmuassasasidata'limsifatimasalasizamonaviypedagogikasohasidakamishlabchiqilganmasalalardanbirihisoblanadi. Bizgama'lumadabiyotlardanjuda ham cheklanganmiqdordagitadqiqotlarni (masalan, L.I.Falyushinoy) topdikki, ulardamazkurmuammonimaktabgachata'limmuassasasixodimlariningishvaqtidanoqilonafoydalanibvapedagogkadrlarbilanmetodikishlarnitashkilqilishvositasidahalqilishga harakat qilingan. Afsuski, sifatlita'limnita'minlashningbelgilanganjihatlariuniyechishimkoninibermasligitufayliushbumuammonikomplekstadqiqqilishgaimkonbermaydi.

Maktabgachata'limjarayonisifatvasamaradorliginingo'zi ham maxsustadqiqqilinmagan. O'tganasrning 90-yillari T.N.QoriNiyoziynomidagiO'zPFITIningilmiyxodimlariO.L.Rnyazeva, M.Rasulova, R.B.Stirkina, E.G.Yudinaningmaktabgachata'limdavlatta'limstandartini (1994), so'ngramaktabgachata'limgaqo'yiladigandavlattalablariniishlabchiqishgabag'ishlangan (1999) ishlarie'lonqilinganbo'lib, sifat, ta'limjarayonidatadbiqqilinishi bola rivojlanishnita'minlaydiganpsixologik-pedagogikshart-sharoitvatalablarkontekstidako'ribchiqilgan. Mualliflarbundayshartlargata'limdasturlari (bolaningma'lumbosqichdaerishishi talab qilinadiganbilim, ko'nikmavamalakalariniqo'shganholda), pedagogningchuqurkasbiybilimgaegaligi, birinchinavbatdauningbolalar, predmet-rivojlantiruvchimuhitbilanshaxsiy - mo'ljallio'zaromunosabatlarinikiritganlar.

Keyinroqbirqatorolimlarning (T.I.Aliyev, K.O.Beliy, L.A.Paramonov, M.Rasulovavaboshqalar) maktabgachata'limsifatiniuningprotsessualvanatijaviytarkiblaribirinchimarotabavakengtushunishgaasoslanganchiqishlarie'lonqilindi.

2008 yildaesaF.R.Qodirova, R.M.Qodirova, F.N.Vahobovalartomonidan "O'zbekistonRespublikasidamaktabgachata'limkonsepsiyasi" ishlabchiqildi.

Barchamualliflarmaktabgachata'limsifatinifaqatginauningpsixologik-pedagogikjihatlarinuqtainazardanko'ribchiqishganliginiqaydetishqiyinemaski, bu u haqdagitushunchaniyaxshishakllantirishuchunyetarliemas. Bunganafaqatpsixologiyavapedagogika, balki, falsafa, sotsiologiya, kvalimetriya, boshqaruvfanlarigaoidbilimlarningintegratsiyalashuvigaasoslanganfanlararoyondashuvsharoitidaginaerishishmumkin.

Maktabgachata'limmuassasasibozormunosabatlarisharoitidasifatnita'minlovchita'limtashkilotisifatidanamoyonbo'lishi ham o'rganilmagan. Shundayvaqtdao'zigaxosxususiyatlarinibilmasdanbundaysharoitdata'limsifatinitakomillashtirishkonsepsiyasiniyaratishmumkinemas.

Maktabgachata'limtiziminiuningsifatigamuvofiqmodernizatsiyalashningtahliliquyidagilaro'rtasidagibirqatorziddiyatlarninamoyonqildi:

- maktabgachata'limmuassasalariningijtimoiybelgilanganmaqsadlargaerishishusulvavositalarinitanlashdoirasidagibirtalayhuquqvavakolatlarihamdaularniamalgaoshirishningilmiy- asoslanganmexanizmimavjudemasligi;

maktabgachata'limmuassasasidashaxsvajamiyatningsifatlita'limolishgaehtiyojivakutayotgannatijasi, talablariniqondirishuchunsharoityaratishgaqo'yiladigantalablarhamda real amaliyotninghaqiqiyholati;

ta'limsifatiniboshqarishgaijodiyyondashuvdanfoydalanishzaruriyatihamdamaktabgachata'limmuassasalarirahbarlaridasifatniboshqarishobyektinitizimliko'rabilishmayjudemasligitufaylita'limjarayoniningalohidatomonlarigalokalta'siramaliyoti;

maktabgachata'limmuassasalaridata'limsifatiningzarurdarajasinita'minlashmaqsadidafaoliyatvarivojlanishjarayonlariningo'zaroaloqalarinio'rnatishzaruriyatihamdamaktabgachata'limpedagogiktizimlariniasosanularegabo'lganpotensialniqo'llab-quwatlashvaerishilgannatijalarnisaqlabqolishgayo'naltirish;

ta'limsifatiniobyektivbaholashzaruriyatihamdategishlibaholashtexnologiyalarningyetarlichaishlabchiqilmaganligi;

Insoniyato'ztaraqqiyotimobaynida har birio'zalohidaxususiyatlarigaegabo'lganbirnechadavrlarnibosibo'tdi. Sivilizatsiyataraqqiyotining u yokibudavriningo'zigaxosliginibelgilovchiustuvor .belgisifatida "inson - inson" va "inson - tabiat" tizimlaridagimunosabatlarmaydongachiqadi.

Tadqiqotyo'nalishidagimamlakatimizdavaxorijiydavlatlardaolibborilganilmiytadqiqotishlari, tajribalartahlilisifatgayo'naltirilganmaktabgachata'limningmaqsadlifunksiyalariquyidagilardaniboratekanliginie'tirofetishimkoniniberdi:

Birinchi, salomatlikniasrovchifunksiya, bolalarningjismoniyvaruhiyrivojlanishijarayoniularningyoshvashaxsiyxususiyatlarinihisobgaolibtashkiletilishdavaamalgaoshirilishdanamoyonbo'ladi, shuningdek, bola vujudininganiqekologikvaijtimoiymuhitdabarqarorhayotchanliginisaqlashgayo'naltirilganbo'ladi;

Ikkinchi - rivojlantinivchifunksiya, ta'limjarayonining "madaniyatlikishi" asosinishakllantirishgaqaratilganligidaniboratdir, bu "...bolaningaqliy, ma'naviyvajismoniylayoqatlarinito'laqonli" ("Bola huquqlarito'g'risidakonvensiya", 29-modda) rivojlantirishdabarchabolalargatengdastlabkishart-sharoitnita'minlash (BMT konvensiyasi) bilanto'labog'liqdir;

Uchinchi - tuzatuvchifunksiya, bolalarningjismoniyvaruhiyrivojlanishidagikamchiliklarnimalakalituzatishniamalgaoshirishbilanbog'liq;

To'rtinchi - bola yoshirivojlanishningyangibosqichigao'tishidauzviyliknita'minlashfunksiyasi.

Maktabgachata'limmuassasalaridata'limjarayonisifativasamaradorliginita'minlashgayo'naltirilganprinsiplargaquyidagilarkiradi:

• 
  barchaasosiyyo'llarbo'yichabolaningto'laqonlirivojlanishinita'minlashprinsipi;
  
• 
  bolaningyoshvashaxsiysalohiyatiniro'yobgachiqarishuchunmaktabgachata'limningo'zini-o'ziqoplashiprinsipi;
  
• 
  ta'limjarayoniniamaliytashkiletishprinsipi, u yetakchivao'zigaxosbolalarfaoliyatturlariningo'zarobog'liqligiga, bola rivojlanishiningamaliyasoslarinipredmetliboyitishnitaqozoqiluvchizaruratgaasoslanadi;
  
• 
  maktabgachata'limningshaxsgaqaratilganliktavsifi;
  
• 
  bola tomonidanijtimoiy-madaniytajribaniijodiy "o'zlashtirishni" ta'minlashprinsipi, u ijodiyfaoliyatnishakllantirishvositalarini "ishgasolishni" nazardatutadi;
  
• 
  ularniamalgaoshirishmaqsadlarivavositalariningbirligiprinsipi.
  

Maktabgachabolalikningo'zqiymatinisaqlashnuqtainazaridanta'limjarayoninitashkiletishgavaamalgaoshirishgaqaratilgansanabo'tilganprinsiplarni biz sifatgayo'naltirilganmaktabgachata'limningqadriyathosilqiluvchime'yoriyasosisifatidako'ribchiqamiz.

Maktabgachayoshdagibolalarningma'lumotolishigadavlatbelgilaydiganme'yorlarvatalablarsifatiularningjamiyatijtimoiy- madaniyehtiyojlarigamosligi, shuningdek, ularningbolanirivojlantirishningto'laqonligivayaxlitliginita'minlashbilanbirgamaktabgachata'limbolalikningo'zmohiyatinisaqlashgayo'naltirilganligibilananiqlanadi.

Ta'limjarayoniningsifatiuningmazmunining, shaklvausullariningsifati, uningishtirokchilariningo'zarohamjihatligibilanta'minlanadi.

Resursta'minotijarayoniningsifatikadrlar, moliya-iqtisodiy, dasturiy-uslubiy, ruhiy, sanitariya-gigiyenikvatibbiysog'lomlashtirish, ijtimoiy-pedagogikresurslarvashart- sharoitlarningsifatidantarkibtopadi.

Natijalarningsifatibolalarningsalomatligiholati, bolalarningshaxsiyyutuqlari, pedagoglarningshaxsiykasbiyyutuqlari, maktabgachata'limmuassasasiningyutuqlarikabielementlarnio'zichigaoladi.