O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi buxoro Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Ekologiya ta’lim yo‘nalishi Hotamova Sarvinoz Sunnatovna Mavzu: “Iqlim o’garishi”

1- rasm. «Issiqxona effekti»:  

1-Yer yuzasining isishi; 2-qaytarilgan issiqlik ; 3-issiqlik nurlanishining ushlab qolinishi 

(Kriksunov, 1995)). 

 

 

 

 

1.2. DENGIZ VA QURUQLIK TAQSIMLANISHINING IQLIMGA 

TA’SIRI. 

Iqlim  -  ob-havoning  ko’p  yillik  umumlashtirilgan  ko’rsatgichi.  Bu 

ko’rsatgich  albatta  muayyan  joy,  uning  geografik  o’rni  va  statistik  rejimi  bilan 

farqlanadi.  Ko’p  yillik  ko’rsatkich  o’z  ichiga  kamida  joyning  30  yillik  vaqt 

mobaynidagi o’rtacha ob-havo sharoitidan kelib chiqadi. U kam o’zgaruvchan, ob-

---

14 

 

havoga  nisbatan  barqaror  metereologik  ko’rsatkichlardan  iborat  bo’ladi.  Iqlim 

tsikllilik  yoki  davriylik  xususiyatiga  ega.  Iqlim  sharoiti  bir  joyning  o’zida  doimo 

bir  xilda  bo’lmaydi.  Zamonlar  o’tib  u  ham  o’zgaradi,  ammo  bu  o’zgarish  ob-

havoga nisbatan chegaralangan bo’ladi va asta-sekinlik bilan amalga oshadi. 

Yerda quruqlik va suv yuzasining taqsimlanishi dengiz va kontinental iqlim 

turlarini  vujudga  kelishini  taminlaydi.  Iqlimning  zonallik  xususiyati  quruqlik  va 

dengizlarni  taqsimlanmaganligidan  kelib  chiqadi.  Okean  sathi  ko’tarilayotgan 

Janubiy yarim sharda Shimoldagisiga nisbatan quruqlikning taqsimlanish darajasi 

simmetrik  ko’rinishda,  zonallik  va  harorat  taqsimlanishi,  bosimi,  shamol  tezligi 

farqlanishi  aniqlangan.  Quruqlik  va  dengizlarning  taqsimlanishi  bilan  atmosfera 

harakatlari  markazdagi  ko’p  yillik  o’rtacha  bosim  kartalari  o’rtasida  bog’liqlik 

aniqlanmoqda:  yozda  materiklar  ustidagi  subtropik  zonalarda  yuqori  bosim 

tarqalsa;  materik  ustidagi  mo’’tadil  kengliklarda  qishda  yuqori,  yozda  esa  past 

bosimni  kuzatish  mumkin.  Bu  atmosfera  tsirkulyatsiya  tizimini,  shu  bilan  birga 

Yerning  iqlim  sharoitini  taqsimlanishini  murakkablashtiradi.  Qirg’oq  bo’yiga 

nisbatan  joylashish  haroratga,  namlikka,  yog’ingarchilikka  sezilarli  ta’sir  qilib, 

kontenintal iqlim darajasini belgilaydi. 

Iqlim  kontinentalligi  -  bu  iqlim  xususiyatlarining  xarakterli  majmui  bo’lib, 

materiklarning  iqlim  hosil  qilish  jarayoniga  ta’sir  qilishini  belgilaydi.  Dengiz 

ustidagi  iqlimning  yillik  havo  haroratida  kichik  amplituda  kuzatilsa,  quruqlik 

ustidagi  kontinental  iqlim  yillik  havo  haroratida  katta  amplituda  o’zgaradi. 

Masalan,  Evroosiyo  materigida  g’arbdan  sharq  tomon  yo’nalishda  yillik 

amplitudaning oshishi kuzatiladi. 

Tog’  iqlim  sharoitiga  joyning  dengiz  sathidan  balandligi,  tog’  tizmalari 

balandligi  va  qaysi  yo’nalishda  ochiqligi  ekspozitsiyasi,  shamol  yo’nalishi, 

vodiylar  uzunligi,  yonbag’irlar  qiyaligi  ta’sir  qiladi.  Havo  oqimlari  tog’ 

tizmalarida  ushlanib  qolishi  yoki  yo’nalishini  o’zgartirishi  mumkin.  Tog’ 

tizmalarining  tor  joylarida  havo  oqimi  tezligi  ortadi.  Tog’larda  mahalliy 

tsirkulyatsiya  tizimi  yuzaga  keladi.  Yonbag’irlarda  haroratning  turlicha  tartibi 

hukm  suradi.  Rel’ef  shakllari  haroratning  sutkalik  o’zgarishiga  ta’sir  ko’rsatadi. 

---

15 

 

Tog’lar  havoning  sovuq  yoki  iliq  massasi  o’tishini  ushlab  qolib,  katta  geografik 

makon haroratining taqsimlanishida keskin bo’linmalar yaratadi. Havo oqimining 

tog’ tizmalari bo’ylab o’tishi yonbag’irlarda bulutli kunlar va yog’ingarchiliklarni 

ko’payishiga olib keladi. Tik qoyalarda yuqori haroratli va past namli "fen" vujud-

ga  keladi.  Tog’lar  ustida  to’lqinli  havo  oqimlari  va  bulutlarning  o’ziga  xos 

ko’rinishlari vujudga keladi. Tog’ning qizigan qoyalarida konvektsiya kuchayadi, 

natijada bulutlar hosil bo’ladi. Bularning hammasi  tog’ hududlarining  ko’p  yillik 

iqlim rejimini belgilaydi. 

Okean  oqimlari  dengiz  ustidagi  keskin  farqlanuvchi  harorat  rejimini, 

atmosfera  tsirkulyatsiyasi  va  havo  haroratining  tarqalishini  o’ziga  xos  ta’rzda 

shakillantiradi. Okean oqimlarining barqarorligi va atmosferaga ta’siri iqlim uchun 

ahamiyatlidir.  Golfstrim  oqimi  Shimoliy  Atlantikaning  sharqiy  qismi  G’arbiy 

Evropa  iqlimiga  ijobiy  ta’sir  o’tkazadi.Sovuq  oqimli  hududlarda  tumanlarning 

takrorlanishi 

 ortadi.  Bunday  holatni  Nyufaundlend  oroli  yaqinida  Golfstrim 

iliq oqimining  Labrador sovuq oqimiga 

qo’shilib  ketishida  ko’rish  mumkin. 

Passatli  zonadagi  sovuq  suvlarda  konvektsiyalarga  barham  beriladi  va  bulutlilik 

keskin  kamayadi.  Bu,  o’z  navbatida  qirg’oq  bo’ylaridagi  cho’llarning  vujudga 

kelish omillaridan biridir. 

 

Qor qoplam tuproq harorati kamayishining oldini  oladi va uning haroratini 

tebrantiradi.  Yuqori  qor  qatlami  kunduzi  quyosh  radiatsiyasini  qaytaradi  va 

kechasi    nurlanish  bois  sovutadi.  Shu  bois,  u  yer  qatlami    havo  haroratini 

tushiradi.  Bahorda  qor  qoplami  erishi  uchun  atmosferadan  o’tayotgan  iliq  havo 

ko’p  sarflanadi,  shu  sababli  havo  harorati  eriyotgan  qor  qatlami  ustida  O  °S 

darajaga  yaqin  bo’ladi.  Qor  qoplamining  yarishi  tuproqni  namlik  bilan 

to’yintiradi va yilning iliq mavsumlarida iqlim rejimi katta ta’sir qiladi. 

 

Qalin o’t qoplami tuproqning sutkalik harorat amplitudasini kamaytiradi 

va  u  o’rtacha  haroratini  tushiradi.  Natijada  u  havoning  sutkali  harorat 

amplitudasini  kamayishiga  olib  keladi.  O’rmonlar  yogingarchilikni  ko’paytiradi. 

Uning yuza qismi g’adir - budurligi oqibatida iqlimga turlicha ta’sir o’tkazadi