O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgik univеrsitеti

Chijevskiy, N. Kondratev, P. Sorokin, I.Shumpeter, nomlari bilan bog’liq. 
A.L.Chiteskiy 1924-yil “Tarixiy jarayonning fizik omillari” tadqiqotida tarixiy 

---

voqealarning dinamikasidagi sikliklik quyosh faolligi tebranishlari ta’siri ostida 
asoslab berdi. 
N.D.Kondratev konyukturani katta sikllarini nazariyasini keng holda bayon 
qilib kapitalistik xo`jalikning dinamikasini to`lqinsimon holatini tavsifladi. Iqtisodiy 
konyukturaning uzoq muddatli tebranishlari. Siklik dinamikani qonuniyatlarini 
bilish u yoki bu mamlakatning xo`jaligini o`sishi yoki tushkunligini umumiy 
an’analarini narxlar harakati an’analari, xo`jalikni tashkiliy tuzilishdagi 
o`zgarishlarni xalqaro murakkablashishini oldindan ko`rish va tushkunliklarini 
yanada asosli bashorat qilishga imkon beradi.
Sikllar nazariyasiga ijtimoiy-iqtisodiy bashoratni ishonchli quroli sifatida 
qaraldi.
N.D. Kondratyevning asosiy g’oyalari amerikalik taniqli iqtisodchi Yozef 
Shumpeterning 1939-yilda chop etilgan “Iqtisodiy sikllar” nomli ikki jildli asarida 
statistik asoslanib, rivojlantirildi. Iqtisodiy dinamikadagi o`rta muddatli va uzoq 
muddatli (Kondratyevning) to`lqinsimon tebranishlarini rivojlanishdagi o`zaro 
bog’liqlikni ochib berib, Shumpeter tebranishlar asosini innovatsiyalar to`lqinida 
ko`rdi, ularning ostida nafaqat ixtirolar, texnik takomillashtirishlarni, balki tarixiy 
progressning asosiy omillari bo`lgan ehtiyojlar, talablar, modalar, tashkilotlar 
shakllarini o`zgarishini ko`rdi.
P.Sorokinning “Ijtimoiy va madaniy dinamika (1937-1941) fundamental 4 jildli 
asarida ikki ming yil davomidagi jamiyat siklik dinamikasi fundamental tadqiq 
qilingan. Sorokin ijtimoiy-madaniy dinamikani eng muhim omili u yoki bu 
dominant madaniy yuqori tizimni yemirilishi deb hisobladi. U madaniyatni 
tushkunligini tavsiflab, “Urushlar va inqiloblar yo`qolmaydi, aksincha, XX asrda 
mislsiz darajaga yetadi, ilgarigidan ko`ra muqarrar va yanada dahshatli bo`ladi;
demokratiyalar 
tushkinlikka 
uchraydi 
o`rnini 
despotiyaga 
uning 
barcha 
ko`rinishlariga bo`shatib beradi; madaniyatning ijodiy kuchlari so`nadi va halok 
bo`ladi” deb bashorat qildi. Uning fikricha, tushkunlik bir vaqtni o`zida g’arb 
madaniyati va jamiyatining barcha bosh muassasalarini qamraydi; bu san’at va fan, 
falsafa va din, huquq va axloq, turmush tarzi va odatlar, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy 
hayot shakllari; tushkunlik so`nggi to`rt yuz yilda g’arb madaniyati va jamiyatini 
asosiy shakllarini yemirilishidadir”
Ikkinchi jahon urushidan keyin, tarix falsafasi rivojlanishiga qo`shilgan muhim 
hissa bu nemis tarixchisi Karl Yaspersning (1883-1969) “Tarixning ibtidosi va uning 
maqsadi” asarining (1948-y) chop etilish bo`ldi. Tarixiy vaqt hisobini er. avv. III 
ming yillikdan boshlab, Yaspers zamonaviy insonni, uning ma’naviy dunyosini 
yaxlitligida shakllangan davr - “Tayanch vaqt” ni ajratdi. Jahon tarixini bu osini er. 
avv. 500-yillar atrofiga olib borish mumkin, er. avv. 800-yillar bilan er. avv. 200-
yillar oralig’ida borgan o`sha ma’naviy jarayonga taqash mumkin. O`sha vaqtda 
tarixda eng keskin burilish yuz berdi. Hozirgacha mavjud bo`lgan odam tipi paydo 
bo`ldi. Bu vaqtda biz qisqacha os vaqti deb aytamiz. Os vaqtida keyinchalik aql va 
shaxs deb ataladigan kashfiyot yuz berdi. (63.C 32-35, 37, 39) ana shu qoidalar 
asosida Yaspers tarixgacha va tarixni yangi chizmasini va davrlashtirishini 
ko`rsatdi.

---

Tarix falsafasidagi rivojlanishni yangi davri, uning siklik xususiyatini anglashda 
1929-yilda fransuz tarix maktabi “annallari” tashkil etilishi bo`ldi. Bu maktabga