O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta ta’lim vazirligi Toshkent davlat Iqtisodiyot Universiteti

3.1 COVID-19 pandemiyasining YAIM ga ta’siri

Ilk marotaba 2019 yilning dekabr oyida Xitoyning Uxan shahrida Covid-19 virusi bilan kasalangan bemorlar aniqlandi va ushbu infeksiya 2020-yilning 11-martida Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti tomonidan pandemiya deb ta’n olindi. Hozirgi kunga qadar 190 dan ortiq mamlakat va hududlarda yashovchi  2.000.231 dan ortiq inson ushbu virusni yuqtirdi. Xitoy, Yevropa mamlakatari Italiya, Fransiya, AQSHda va hozirgi kunda Rossiya Federatsiyasida pandimiya o’choqlari yuzaga keldi. Xo’sh, ushbu pandemiya mamlakatlarga qanday ta’sir qildi?

Ushbu holat ko’pgina mamlakatlarini o’z ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga bo’lgan munosabatni o’zgartirishga majbur qildi.COVID-19 pandemiyasidan zazar ko’rgan birinchi sanoat bu turizm sohasi va iqtisodiyot sohasi hisoblanadi. Ushbu pandemiya tufayli aholi o’rtasida turizm sohasiga bo’lgan talab keskin kamayib ketdi. Avvalari turizm sohasi yiliga 1.7 trillion $ atrofida mablag’ ishlagan bo’lsada, hozirgi kunda bu sohadagi pasayish 70 % ni tashkil qilmoqda, va bu pasayish kundan kunga davom etmoqda. Virusning tarqalishini sekinlashtirish uchun mamlakatlar sayohatlarga cheklovlar qo'yishdi, ya'ni ko'p odamlar ta'til yoki xizmat safari uchun reys sotib ololmaydilar, iste'molchilar talabining pasayishi aviakompaniyalarning rejalashtirilgan daromadlarini yo'qotishiga olib keladi, ya'ni ular xarajatlarni qisqartirishlari kerak. Hukumat yordamisiz aviakompaniyalar qo'shimcha xarajatlarni qisqartirish uchun ishchilarni qisqartirishlari kerak bo'ladi.Bu kabi dinamika boshqa sohalarga ham taalluqlidir

COVID-19 pandemiyasi tufayli kelib chiqqan iqtisodiy zarar, asosan, talabning pasayishi bilan bog'liq bo'lib, bu global iqtisodiyotda mavjud bo'lgan tovarlar va xizmatlarni sotib olish uchun iste'molchilar yo'qligini anglatadi.. Bu ishsizning o’sishiga olib keladi. iqtisodchilar COVID-19 pandemiyasi global inqirozga olib kelishi mumkinmi, degan fikrda.

Jahon iqtisodiyoti tahlikali bo'lishiga qaramay, ushbu eng yomon vaziyatdan qochish mumkinligiga umid qilish uchun sabablar ham mavjud. Hukumatlar oldingi inqirozlardan kelib chiqqan holda, talabga asoslangan turg'unlikning oqibatlari davlat xarajatlari bilan kurashishi mumkinligini bilib oldilar. Shunday qilib, ko'plab hukumatlar fuqarolarga pul farovonligini ta'minlashni kuchaytirmoqdalar va korxonalar o'z xodimlarini pandemiya davrida ish bilan ta'minlashlari uchun zarur bo'lgan mablag'lardan foydalanishni yo’lga qo’ymoqda.Bundan tashqari, ushbu inqirozning o'ziga xos xususiyati ba'zi sektorlar, masalan, foyda olishlari mumkinligini anglatadi. Elektron tijorat, oziq-ovqat chakana savdosi va sog'liqni saqlash sohasi zararni qoplash uchun hech bo'lmaganda iqtisodiy o'sishni ta'minlaydi.Nihoyat, inqiroz harakatlanishdagi barcha cheklovlar olib tashlanishi mumkin bo'lgan aniq sanaga ega bo'lishi mumkin (masalan, barcha chora-tadbirlar birgalikda olib borilsa, bu pandemiya tugaganidan keyin global iqtisodiyot keskin tiklanishni boshdan kechirishi mumkinligini anglatadi. Bunday iqtisodiy tiklanishga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan o'zgaruvchilar, masalan, past talabni qondirish uchun tovarlar va xizmatlarning kamayishi o'rta muddatli tanqislik va narxlarning oshishiga olib kelishi mumkin )

2020 yil 1 aprel holatiga ko'ra, dunyo bo'ylab taxminan 900,000 kasalanganlar va virus sababli vafot etganlar soni 44000 dan oshdi. E'tibor bering, 185,000 dan oshiq kasallar tuzalib ketishdi va AQShda 3000 ga yaqin o'lim holatlari sodir bo'ldi.

Taxminan 600 million odam uylarida yoki kasalxonalarda karantinga olingan. Xitoyning misli ko'rilmagan karantini avj olish jarayonini sekinlashtirdi. Yanvar oyi oxiri va fevral oyi boshida epidemiyaning avjiga chiqqan kunlarda, Xitoy har kuni kuniga mingdan ortiq yangi COVID-19 kasalligini, shuningdek, 100 kishining o'limini boshdan kechirdi.

Shunga qaramay, nisbatan yuqori miqdordagi yangi holatlar yuzaga kelgan bo'lsa-da, bu oldingi oylarga nisbatan keskin kamaydi. Bu uzoq muddatli pasayish tendentsiyasining bir qismi bo'lib, Xitoy deyarli virusni nazorat ostiga oladi degan umidlarni keltirib chiqaradi.

Biroq, Qo'shma Shtatlar, Evropa va boshqa mintaqalarda tarqalish tez rivojlanishda davom etmoqda. Epidemiya qancha davom etishi va uning iqtisodiy ta'sirini oldindan aytish qiyin. Natijada, birjalar va obligatsiyalar bozorlari haddan tashqari o'zgaruvchanlik davriga kirdi va investorlarni hayratda qoldirdi: COVID-19 global bozorlar va iqtisodiyot uchun nimani anglatadi?

Hukumat, Uoll-strit va Amerika xalqi virus mavjudligini ko'rishni xohlaydi. Kasallikning tarqalishini oldini olish uchun tibbiy mahsulotlarga, ayniqsa, maskalari va test to'plamlariga talabni oshirdi.

Boshqa xavfli aktivlar to'g'risidagi yangiliklar 2020 yilning birinchi choragida daromadlarning sustlashayotganligidan dalolat beradi. Masalan, Nike, ishlab chiqarish uchun Xitoyga tayanadi, ta'minot zanjiri uzilishi sababli daromad pasayishidan qo'rqmaydi. Starbucks shuningdek, Xitoydagi 4292 do'konining yarmini yopishga majbur bo'ldi va Apple har qanday ishlab chiqarish yo'qotishlarini qoplaydigan muqobil yetkazib beruvchilarni qidirishni boshladi.

Biroq, yangi COVID-19 holatlari bilan Xitoy o'zining eng yuqori cho'qqisiga chiqqani bilan, mamlakatda uning kasallanganlar soni tobora kamaymoqda. Apple rahbari Tim Kuk kompaniyaning Xitoyda etkazib berish zanjiri qayta tiklanayotganiga optimizm bildirdi. Starbucks ko'plab joylarini qayta ochdi.

Dunyo bo'ylab odamlar karantin ostida qolayotgan bir paytda, yuqtirganlar soni tobora o'sib boraveradi. Butun dunyo bo'ylab mutaxassislar vaktsinani topish ustida tinimsiz ishlamoqda. Afsuski, AQSh va chet ellarda iqtisodiy inqirozlarni kutishimiz mumkin, chunki virusni yuqtirish choralari iqtisodiy faollikda pasayib bormoqda

Masalan, savdo ko'rgazmalari va biznes-konferentsiyalar butun dunyo bo'ylab 60,000 dan ortiq ishtirokchilarni jalb qiladigan Chikagodagi yirik The Inspired Home Show kabi tadbirlarni bekor qilmoqda. Ko'pgina ishbilarmonlar sayohatni bekor qilmoqdalar va ta'tilga chiquvchilar reyslarni qayta rejalashtirishmoqda. Natijada, United Airlines aviakompaniyasi kelgusi ichki reyslarning 10 foizini va xalqaro reyslarning 20 foizini bekor qilish bo'yicha misli ko'rilmagan qadam tashladi.

Bundan tashqari, federal, shtat va shahar darajasida imkon qadar ko'proq amerikaliklarning xavfsiz va infektsiyasiz qolishi uchun ehtiyot choralari ko'rildi.