O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

To‟qima  qo‟zg‟alganda  qo‟zg‟aluvchanlikning  o‟zgarishi.  To’qima 

qo’zg’alganda 

uning 

qo’zg’aluvchanligi 

vaqtincha 

pasayadi. 

Qo’zg’aluvchanlikning bunday pasaygan davri refrakter davr deyiladi (refrakterlik-

javob  bermaslik). Refrakter davr  ikkiga: mutloq  refrakter  davr  va  nisbiy  refrakter 

davrlariga  bo’linadi.  Qo’zg’alishning  paydo  bo’lish  va  rivojlanib,  avjiga  chiqish 

davri  mutloq  refrakter  faza  deyiladi.  Bu  fazada  qo’zg’aluvchanlik  butunlay 

yo’qolgan  bo’ladi.  Mutloq  refrakter  fazada  ikkinchi  ta'sirot  har  qancha  kuchli 

bo’lsa  ham,  jami  qo’zg’alishni,  ya'ni  yangi  harakat  potensiallari  farqini  vujudga 

keltira olmaydi. Mutloq  refrakter  faza har xil  to’qimalarda  har  xil  muddat  davom 

etadi.  Issiq  qonli  hayvonlarning  nerv  tolalarida  0,0004-0,002,  tana  muskullarida 

---

0,0025-0,003,  yurak  muskullarida  esa  0,3-0,4  sek.  teng  bo’ladi.  Mutloq  refrakter 

fazadan  keyin  to’qimaning  qo’zg’aluvchanligi  tiklana  boradi.  To’qima 

qo’zg’aluvchanligining  shunday  davrini  nisbiy  refrakter  faza  deyiladi.  Nisbiy 

refrakter  fazada  to’qima  kuchli  ta'sirotga  kuchsiz  qo’zg’alish  bilan  javob  qaytara 

oladi.  Bu  fazada  to’qima  qo’zgatilganda  harakat  potensiallarining  amplitudasi 

keskin  kamaygan  bo’ladi.  Nisbiy  refrakter  faza  nerv  tolalarida  0,001-0,01, 

muskullarda  0,03sek.  davom  etadi.  Nisbiy  refrakter  faza  supernormal  faza,  ya'ni 

qo’zg’aluvchanlik 

kuchayadigan 

faza 

bilan 

almashinadi. 

Bu 

fazani 

N.E.Vvedenskiy ekzaltatsiya fazasi deb atagan edi. Supernormal faza (ekzaltatsiya 

fazasi)  harakat  potensialidan  keyin  kuzatiladigan  manfiy  iz  potensiallari  davrida 

kuzatiladi.  Ta'sirot  to’qimaga  ana  shu  fazada  ta'sir  qilgandagina  to’qima  to’la 

qo’zg’aladi. Manfiy iz potensiali yo’q to’qimaning supernormal fazasi bo’lmaydi. 

Ayrim  to’qimalarda  supernormal  faza  subnormal  faza  bilan  almashinadi. 

Supernormal fazada to’qimaning qo’zg’aluvchanligi fiziologik tinchlik holatdagiga 

nisbatan pasaygan bo’ladi.  Bu  faza  musbat iz potensiallari  yuzaga kelgan  davrda 

kuzatiladi.  To’qima  qo’zg’alganida  qo’zg’aluvchanligining  o’zgarishi  to’qimada 

moddalar  almashinuvining  o’zgarishiga  bog’liqdir.  Refrakterlik  qo’zg’aluvchan 

to’qimaning normal faoliyati uchun zarur holatdir. Chunki mutloq refrakter fazada 

to’qimaning  qo’zg’alayotgan  joyida  murakkab  bioximik  hodisalar  sodir  bo’ladi, 

oqibatda  organik  moddalar  parchalanib,  energiya  ajralib  chiqadi,  to’qima  shu 

energiya hisobiga qo’zg’aladi.