O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI VAZIRLIGI VAZIRLIGI VAZIRLIGI VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMINI RIVOJLANTIRISH INSTITUTI RIVOJLANTIRISH INSTITUTI RIVOJLANTIRISH INSTITUTI RIVOJLANTIRISH INSTITUTI RIVOJLANTIRISH INSTITUTI M. M. M. M. M. A. Azizov, S. A. Azizov, S. A. Azizov, S. A. Azizov, S. A. Azizov, S. S. Solixo‘jayev, S. Solixo‘jayev, S. Solixo‘jayev, S. Solixo‘jayev, S. Solixo‘jayev, Sh. Sh. Sh. Sh. Sh. Q. Qambarova Q. Qambarova Q. Qambarova Q. Qambarova Q. Qambarova GIGIYENA Òibbiyot kasb-hunar kollejlari uchun darslik ÒOSHKENT „O‘QITUVCHI“ 2003 www.ziyouz.com kutubxonasi Ò a q r i z c h i l a r : A. Mamatoxunova A. Mamatoxunova A. Mamatoxunova A. Mamatoxunova A. Mamatoxunova — Andijon davlat tibbiyot institutining Umumiy va ijtimoiy gigiyena kafedrasi mudiri, dotsent; B. B. B. B. B. X. Ulug‘boyev X. Ulug‘boyev X. Ulug‘boyev X. Ulug‘boyev X. Ulug‘boyev — Chust tibbiyot kollejining oliy toifali gigiyena fani o‘qituvchisi; Ò. Ò. Ò. Ò. Ò. O. Odilov O. Odilov O. Odilov O. Odilov O. Odilov — Kosonsoy tuman davlat Sanitariya- epidemiologiya nazorati markazi bosh shifokori; Q. Q. Q. Q. Q. A. Bahromov A. Bahromov A. Bahromov A. Bahromov A. Bahromov — Kosonsoy tibbiyot kolleji bo‘lim boshlig‘i, oliy toifali o‘qituvchi; Q. Q. Q. Q. Q. S. Inomov S. Inomov S. Inomov S. Inomov S. Inomov — Kosonsoy tibbiyot kolleji oliy toifali o‘qituvchisi; M.R.Raxmatullayeva M.R.Raxmatullayeva M.R.Raxmatullayeva M.R.Raxmatullayeva M.R.Raxmatullayeva — Toshkent sh. Shayxontoxur tuman S.S.B ga qarashli o‘quv davolash kompleksi tibbiyot kolleji oliy toifali o‘qituvchisi. Mazkur darslik o‘n ikki bobdan iborat bo‘lib, unda gigiyena fani va uning rivojlanish tarixidan tortib o‘rta ma‘lumotli tibbiyot hamshirasi bilishi zarur bo‘lgan sanitariya va gigiyena qoidalarigacha bo‘lgan ma’lumotlar to‘liq keltirilgan. Bundan tashqari havo, tuproq, suv, turar joy, ovqatlanish, bolalar va o‘smirlar davolash muassasalari gigiyenasining asosiy masalalari bayon etilgan. Darslik tibbiyot kollejlari o‘quv dasturiga muvofiq yozilgan bo‘lsada, undan oliy o‘quv yurtlari toliblari va shu soha mutaxassislari ham foydalanishlari mumkin. A A A A A 4102020000–118 4102020000–118 4102020000–118 4102020000–118 4102020000–118 353(04)—2003 353(04)—2003 353(04)—2003 353(04)—2003 353(04)—2003 Qat’iy buyur. Qat’iy buyur. Qat’iy buyur. Qat’iy buyur. Qat’iy buyur. — — — — — 2003 2003 2003 2003 2003 ISBN 5—645—04040—6 © „O‘qituvchi“ nashriyoti, 2003 www.ziyouz.com kutubxonasi SO‘ZBOSHI SO‘ZBOSHI SO‘ZBOSHI SO‘ZBOSHI SO‘ZBOSHI Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng aholining sog‘lig‘ini muhofaza qilish va mehnat qobiliyatini ko‘tarish bo- rasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda hukumati- ning qator farmon va qarorlari qabul qilindi. Bu farmon va qarorlarda ko‘rsatib berilgan vazifalarni to‘la-to‘kis bajarish- da, jumladan, kasalliklarning oldini olish, sog‘lom turmush tarzini yaratishda tibbiyot xodimlarining roli kattadir. Òibbiyot xodimlarining asosiy vazifasi odamlarni davolash ekanligi hammaga ma’lum. Ammo tibbiyot xodimlari odam- larni davolash bilan birga kasallikning kelib chiqish sabab- larini, ana shu sabablarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ham bilishlari kerak. Bunday bilimni ular gigiyena fani orqali egallaydilar. Gigiyena yunoncha so‘z bo‘lib, hygicinos — sog‘lom degan ma’noni anglatadi. Gigiyena inson vujudi va faoliyatini tashqi muhit bilan uzviylikda o‘rganadi va tashqi muhit sog‘lom bo‘lmay turib, inson sog‘lig‘ini ta’minlab bo‘lmaydi, deb o‘rgatadi. Òashqi muhit deganda tabiiy va ijti- moiy sharoitlar belgilaydigan omillar majmuyi — yer, suv, havo, oziq-ovqat va shu kabilar tushuniladi. Inson organizmiga tabiatda beto‘xtov sodir bo‘lib turadigan kimyoviy, biologik, radioaktiv omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, ammo insonga tabiatning o‘zi ato etgan tabiiy moslanuvchanlik xususiyati bunday ta’sirlarga qarshi turib, kasallik paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Gigiyena fani tashqi muhit omillarining inson organizmiga ta’sirini tadqiq qilib, olingan ma’lumotlar asosida tashqi muhit- ni, inson yashaydigan va mehnat qiladigan shart-sharoitlarni yaxshilash, inson sog‘lig‘ini mustahkamlashning me’yor va qoidalarini, yuqumli kasalliklarning oldini olish chora-tadbir- larini ishlab chiqadi. Qo‘lingizdagi mazkur darslikning asosiy vazifasi ham gigi- yena fanining eng asosiy bo‘limlarini tibbiyot, hamshira (xo- dim)lariga o‘rgatish, sanitariya-gigiyena tartib-qoidalarini tu- shuntirishdan iborat. O‘ylaymizki, shu soxaning yetuk muta- xassisi bo‘lishingizda darslik hamisha Sizga amaliy yordam beradi. 3 www.ziyouz.com kutubxonasi 4 ivojlangan jamiyatda inson sog‘lig‘ini muhofaza qilish davlatning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu vazifani hal etishda, jumladan, kasalliklarning oldini olish, sog‘lom turmush tarzini yaratishda tibbiyot xodimlari katta kuchdir. Òibbiyot xodimlari profilaktik tadbirlarni amalga oshirish- lari uchun egallagan nazariy va amaliy bilimlarining o‘zi kifoya qilmaydi, buning uchun kasalliklarning oldini olish tadbirlarini o‘zida mujassam etgan hamda profilaktik tibbiyotga nazariy asos bo‘la oladigan bilimlarni ham egallashlari kerak. Bunday bilim- larni gigiyena, ya’ni kasalliklarning oldini olish tadbirlarini ko‘rish yo‘li bilan sog‘liqni saqlash va uni yaxshilash to‘g‘- risidagi fan beradi. Gigiyena inson vujudi hamda faoliyati bilan atrof-muhitning uzviyligini ta’kidlaydi. Muhit sog‘lom bo‘lmay turib, tananing sog‘lig‘ini ta’minlab bo‘lmaydi. Shu ma’noda gigiyena tabiiy, ijtimoiy muhit — borliqning odam organizmiga ijobiy, salbiy ta’sirini ham o‘rganadi va bu borada tavsiyalar beradi. Òashqi muhit deganda tabiiy va ijtimoiy shart-sharoit- lar tomonidan belgilangan maishiy va ishlab chiqarish omil- larining majmuyi tushuniladi. Òashqi muhit omillariga yer, suv, havo, oziq-ovqat va boshqalar kiradi. Odam organizmi tashqi muhitning beto‘xtov harakatda bo‘lgan omillari (kimyoviy, fizikaviy, biologik, radioaktiv) ta’siriga duch keladi, biroq odamdagi tabiiy moslanuvchanlik xususiyati kasallik kelib chi- qishiga yo‘l qo‘ymaydi. Organizm bilan muhit o‘rtasidagi tabiiy muvozanatning buzilishi esa xastalikka zamin yaratadi. Chunki moslashuvchanlik (adaptatsiya) ning chegarasi bor. Demak gigi- yena fani inson sog‘lig‘i bilan tashqi muhit o‘rtasidagi muta- nosiblikni saqlashning muhimligini (mehnat va ovqatlanish shart-sharoitlarini yaxshilash, turar joylarni obodonlashtirish va b.) izohlaydi. Gigiyena tashqi muhit omillarining inson salomatligiga ta’sirini o‘rganadigan va olingan ma’lumotlarga tayangan holda tashqi muhitni sog‘lomlashtirish, aholi sog‘lig‘ini mus- GIGIYENA FANI, UNING RIVOJLANISH GIGIYENA FANI, UNING RIVOJLANISH GIGIYENA FANI, UNING RIVOJLANISH GIGIYENA FANI, UNING RIVOJLANISH GIGIYENA FANI, UNING RIVOJLANISH ÒARIXI VA ASOSIY QONUNIYAÒLARI ÒARIXI VA ASOSIY QONUNIYAÒLARI ÒARIXI VA ASOSIY QONUNIYAÒLARI ÒARIXI VA ASOSIY QONUNIYAÒLARI ÒARIXI VA ASOSIY QONUNIYAÒLARI R I BOB www.ziyouz.com kutubxonasi 5 tahkamlashning me’yor va tartib-qoidalarini, ayniqsa, yuqumli kasalliklarning oldini olish, mehnat qobiliyatini oshirish, umr- ni uzaytirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadigan fandir. Gigiyena fani tavsiyalarini amaliyotga sanitariya (lotincha sanitas so‘zidan olingan bo‘lib, sog‘liqni anglatadi) muassa- salari joriy qiladi. Sanitariya faoliyati orqali gigiyena fani rivojlanadi. Demak, gigiyena sog‘liqni saqlash va uni yaxshilash to‘g‘risidagi fan bo‘lsa, sanitariya-gigiyena qonun-qoidalari asosida amaliy faoli- yat ko‘rsatadigan sohadir. Òibbiyot xodimlari ishlab chiqarish va turmush shart-sha- roitlarining odamga ta’sirini chuqur o‘rganib, kasalliklar sa- bablarini tahlil qilganlaridan keyingina kasallikni davolash, ke- yinchalik esa uning oldini olishning samarali chora-tadbirlarini ko‘rishlari mumkin bo‘ladi. I. P. Pavlov „Zamonaviy tibbiyot kasalliklarning hamma sabablarini bilib olgandagina kelajak tib- biyotiga, ya’ni keng ma’nodagi gigiyenaga aylanadi“,— deb bejiz aytmagan. Organizm bilan muhitning birligi ular kimyoviy tarkibining umumiyligi bilan shuningdek, ular o‘rtasida moddalar va ener- giya almashinuvi jarayonlarining tinmay bo‘lib turishi orqali isbotlanadi. Òashqi muhitning organizmga ta’siri organizmning o‘sish jarayonlari deb ataladigan jarayonlari: nafas olish, ovqat- lanish, termoregulatsiya va boshqalarni o‘zgartirishida namo- yon bo‘ladi. Organizmning eng muhim hayotiy jarayonlari tash- qi muhitning ana shu ta’siriga, uning sifati va miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Òashqi muhit omillarining inson salomatligiga ta’siri ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin. I. P. Pavlov organizm noodatiy tashqi muhit omillari ta’siriga duch kelganida kasallik kelib chiqadi, chunki bunda muhit bi- lan organizm o‘rtasidagi muvozanat buziladi, deb ko‘rsatib o‘tgan edi. Odam organizmiga ta’sir ko‘rsatadigan tashqi muhit omil- larini, ularning tabiatiga ko‘ra bir necha guruhga bo‘lish mumkin: — fizik omillar jumlasiga atrofimizdagi havoning tempe- raturasi, namligi va harakati, atmosfera bosimi, quyosh radi- yatsiyasi, radioaktiv nurlar, shovqin va boshqalar kiradi; — kimyoviy omillarning ta’siri havo, suv yoki oziq-ovqat tarkibiga kiradigan elementlar va birikmalarning organizmga ko‘rsatadigan ta’siri bilan ifodalanadi; www.ziyouz.com kutubxonasi 6 — patogen mikroblar, zamburug‘larning ba’zi turlari va boshqalar (gelmintlar) biologik omillardir. Bular organizmga ta’sir qilar ekan, infeksion yoki parazitar kasalliklarni kel- tirib chiqaradi. Aytib o‘tilgan omillarning odamga ta’sir qilish-qilmasligi mehnat faoliyati, turar joy shart-sharoitlariga, ovqatining ta- biatiga va jamiyatning ijtimoiy tuzumiga aloqador boshqa bir qan- cha turmush sharoitlariga bog‘liqdir. EKOLOGIYA EKOLOGIYA EKOLOGIYA EKOLOGIYA EKOLOGIYA HAQIDA HAQIDA HAQIDA HAQIDA HAQIDA TUSHUNCHA TUSHUNCHA TUSHUNCHA TUSHUNCHA TUSHUNCHA Fan-texnika taraqqiyoti jamiyat va tabiatning o‘zaro muno- sabatida sifat jihatidan yangi bosqichni boshlab berdi. Bu bos- qich tabiiy boyliklarni g‘oyatda ko‘p o‘zlashtirish, sayyo- ramizdagi mavjud resurslardan misli ko‘rilmagan darajada foy- dalanish bilan tavsiflanadi. Fan-texnika taraqqiyoti ilgari ma’lum bo‘lmagan texnik va texnologik vositalarni yuzaga keltirdi. In- son fan-texnika taraqqiyoti natijasida tabiatga munosabat bo- rasida yangi bosqichga ko‘tarildi, natijada u o‘ziga ilgari bo‘ysunmagan ko‘pgina kuchlarni jilovlab oldi. Fan va texnikaning shiddatli taraqqiyoti, insonning tabia- tiga ta’sir ko‘rsatish doirasi va miqyosining kengayganligi nati- jasida tabiiy muhitda qator salbiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Bun- day o‘zgarishlar oqibatida hayotning moddiy asoslariga putur yetmoqda, atrof-muhit jamiyat hayot faoliyati uchun yaroq- siz holatga kelib, sayyoramizning tanazzulga uchrash xavfi tug‘ilmoqda. Ekologiya muammosi hozirgi kunda „Asr mavzusi“ ga ay- lanib, jahon jamoatchiligining diqqat markazida turibdi. Ishlab chiqarish jarayonlari oqibatida atrof-mihitning ifloslanishi faqat kelgusi avlodlar uchun emas, balki hozirgi avlod uchun ham ijtimoiy halokat ekanligi yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Inson- ning tabiat boyliklaridan foydalanish imkoniyatlari kengayib, sanoat ishlab chiqarishining jadal rivojlanib borishi bilan bir- ga, uning tabiatga va atrof-muhitga zararli ta’siri ham ortib bormoqda. Keyingi 100 yil ichida insoniyat energetika boyliklarini 1000 barobar ko‘paytiradi, buning oqibatida esa tabiatga jiddiy va uzoqqa cho‘ziladigan salbiy ta’sir o‘tkazadi. Fan-texnika taraq- qiyoti davomida bu ko‘rsatkichlar yana ham o‘sadi. Rivojlan- gan mamlakatlarda tovar va xizmatlarning umumiy hajmi har www.ziyouz.com kutubxonasi 7 15 yilda 2 baravarga ortishi bilan birga, atmosferani, suv hav- zalarini, tuproqni bulg‘ovchi xo‘jalik faoliyati miqdori ham 2 baravar ko‘payib bordi. „Ekologiya“ atamasi yunoncha „oykos“ (uy, yashash joyi) va „logos“ (ta’limot, fan) so‘zlaridan olingan. Ekologiya mus- taqil fan sifatida XIX asrda yuzaga keldi. Ammo uning ekologiya deb atalib, umumiy lug‘atga kirishi faqat oxirgi 10 yillikka to‘g‘ri keladi. Ekologiyaning asosiy vazifalarini quyidagicha belgilash mumkin: — hayotning tashkil topish qonuniyatlarini, shu jumla- dan, tabiat tizmalari va umuman biosferaga antropogen ta’sir munosabati bilan shu qonuniyatlarni tadqiq etish; — tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishning ilmiy asos- larini yaratish, xo‘jalik faoliyati ta’sirida tabiatda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni oldindan bilish, biosferada ke- chadigan jarayonlarni boshqarish va inson yashaydigan muhitni saqlab qolish; — populatsiyalar miqdorini tartibga solish; — agrosanoat kompleksida kimyoviy vositalarni mumkin qadar kamroq qo‘llashni ta’minlaydigan chora-tadbirlar ti- zimini ishlab chiqish; — buzilgan tabiiy tizimlarni qayta tiklash, shu jumladan, foydalanilmay tashlab qo‘yilgan qishloq xo‘jalik ekin maydon- lari, yaylovlar hosildorligini tiklash, suv havzalarini tozalash va boshqa ekotizimlarni talab darajasiga keltirish; — biosferaning etalon standartini saqlash; — muhit sifatini saqlash va yaxshilashga oid texnikaviy, huquqiy, tashkiliy boshqaruvning istiqbolga mo‘ljallangan, piro- vard maqsadi aholi salomatligi darajasi va turmushi sifatini ko‘tarish bo‘lgan tadbirlar majmuyini takomillashtirish; — yakka tartibda tanlash tizimini tashkil etish, odatiy bo‘lmagan sharoitlarda yangi o‘zlashtirilgan, sanoat va aholi zich yashaydigan joylarda mehnat qiluvchilarning moslashuvini tez- lashtiruvchi vositalarini iqlim-geografik xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqish; — xavfli tibbiy voqea-hodisalar va texnikaviy majmualar buzilishi natijasida odamlarning nobud bo‘lishiga va ularning salomatligiga zarar yetkazmaslik yo‘llarini qidirib topish; www.ziyouz.com kutubxonasi 8 — ekologik ongni, ekologik madaniyatni tarbiyalash antro- poekologiya ta’limi tizimini shakllantirish va ommaviy axborot vositalarining bu boradagi ishini faollashtirish. GIGIYENA GIGIYENA GIGIYENA GIGIYENA GIGIYENA ÒARAQQIYOÒI ÒARAQQIYOÒI ÒARAQQIYOÒI ÒARAQQIYOÒI ÒARAQQIYOÒI ÒARIXI ÒARIXI ÒARIXI ÒARIXI ÒARIXI Har qanday fanning taraqqiyoti ijtimoiy formatsiyalar evo- lutsiyasi bilan, texnika va madaniyat taraqqiyoti bilan uzviy bog‘langan. Shu nuqtayi nazardan gigiyena tarixi turli davr- lardagi ijtimoiy va iqtisodiy shart-sharoitlar ta’sirini aks etti- radigan bir necha bosqichga bo‘linadi. Gigiyena rivojlanish tarixi nisbatan uzoq emas. Gigiyenaga oid bilimlar XIX asrning birinchi yarmida tizimga solinib, mustaqil fan holida birlashtirildi. Biroq odamlar gigiyena va sanitariyaning ma’lum qonun-qoidalariga qadim zamonlarda ham rioya qilishgan. Òarixiy hujjatlar, san’at asarlari va arxeologik qazilmalar ma’lumotlari eramizdan ancha ilgariyoq sanitariya qonunlarining ba’zi elementlari mavjud bo‘lganligidan hamda ma’lum sanitariya chora-tadbirlari amalga oshirib kelinganligi- dan dalolat beradi. Qadimgi hind va xitoy qonunlarida (miloddan avvalgi 3000— 4000-yillar) ovqatlanish va kundalik rejim, mehnat qilish va dam olish tartibi to‘g‘risida ko‘rsatmalar bor. Ularda badanni toza tutish zarurligi gapirib o‘tiladi, murdalarni ko‘mish qoi- dalari ma’lum qilinadi va hokazo. Eramizdan 1500 yil ilgari Misrda axlatlarni yo‘qotish va botqoqliklarni quritish ishlari uyushgan holda o‘tkazilgan, sug‘orish sistemalari va vodo- provodlar barpo etilgan. Qadimgi Yunoniston va Spartada yoshlarni jismoniy jihat- dan rivojlantirishga katta ahamiyat berilgan, olimpiya sport musobaqalari o‘tkazib turilgan. Afinada oqova suvlarini yo‘qotish uchun kanalizatsiya qurilgan. Bu joyda uylar qurish va ovqat masalliqlarini sotish ustidan sanitariya nazorati ham tashkil etilgan. Yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish uchun Qadim- gi Yunonistonda binolar oltingugurt va xushbo‘y moddalar tutatib dudlangan. Qadimgi Yunonistonning buyuk shifokori Gippokrat (mi- loddan avvalgi 460—477-yillar) gigiyena masalalariga ba- g‘ishlangan: „Sog‘lom turmush ma’romi to‘g‘risida“, „Havo, suv va joylar to‘g‘risida“ deb nomlangan asarlarida tashqi muhitning odam salomatligiga ta’sir qilish omillari hamda shu www.ziyouz.com kutubxonasi 9 omillarning kasalliklarga nechog‘li aloqadorligi to‘g‘risidagi o‘z kuzatuvlari va nazariy mulohazalarini bayon qilgan. Gip- pokratning „ muhit nazariyasi“ ni keyinchalik Platon, Aristo- tel va boshqa olim hamda faylasuflar rivojlantirganlar. Yunonlar madaniy boyliklarining vorislari bo‘lmish rim- liklar yunonlardan gigiyenaga oid bilimlarni meros qilib oldilar va sanitariya obodonchiligi sohasida o‘z ustozlaridan o‘zib ket- dilar. Qadimgi Rimni suv bilan ta’minlaydigan va kanalizatsiya inshootlari o‘sha zamon uchun muhandislik mo‘jizasi bo‘lgan. Qadimgi Rimda tog‘ buloqlaridan har bir kishiga bir kecha- kunduzda 0,5—1 m 3 suv yetkazib beradigan 14 ta yirik va 20 ta mayda vodoprovod bo‘lganligini aytib o‘tish kifoya. Rimda ax- latlarni zararsizlantirish zamonaviy usullarining ibtidosi mavjud bo‘lgan. Narsa qo‘shib, masalliqni qalbakilashtirish va buzilgan oziq-ovqatlarni sotish man qilingan, binokorlik ishlari ustidan sanitariya nazorati olib borilgan. Asriy axlatlarni tozalash ishi dastlab 1609-yilda Parijda o‘tkazilgan va 1780- yilga kelib axlatni ko‘chaga tashlash oda- tiga qarshi kurashishga kirishilgan. Ichki kiyim va choyshab, ko‘rpa jildlari XVIII asrgacha noyob ashyo bo‘lib, bitliqilik juda keng tarqalgan, hatto qirol xonadoni ham bundan mustasno bo‘lmagan. Ovqat uchun tutiladigan alohida idish Yevropada taxminan XVI asrda paydo bo‘lgan. O‘rta asrlar tarixi haddan tashqari katta epidemiyalar va Yevropa aholisining qirilishini bir qadar aks ettiradigan tarixdir. O‘rta asrlarda Yevropada chechak, tif, gripp epidemiyalari bir-biriga ulanib turgan. Òanosil kasalliklari, teri va ko‘z kasal- liklari keng tarqalgan. XVI asrda toun epidemiyasi Yevropa aho- lisini to‘rtdan bir qismining yostig‘ini quritgan. Yangi paydo bo‘lgan burjuaziya sinfi sanoatni rivojlantirish, mehnat unum- dorligini oshirish va foydani ko‘paytirishdan manfaatdor edi. Bunday maqsadga erishishida unga sog‘lom ishchilar kerak bo‘lganligi uchun ham u ma’lum sanitariya chora-tadbirlarini amalga oshirishga majbur bo‘ldi. Ketma-ket sodir bo‘lib tur- gan epidemiyalar yirik shaharlarda sog‘lomlashtirishga oid shoshilinch sanitariya chora-tadbirlarini amalga oshirishni, vodoprovod, kanalizatsiya o‘tkazish kabilarni taqozo etdi. XIX asrning o‘rtalarida biologiya, kimyo va fizika fanlari- ning gurkirab rivojlanishi gigiyena taraqqiyotida ham yangi davr- ni boshladi. Bakteriologik va fizik-kimyoviy tahlil usullari gigi- www.ziyouz.com kutubxonasi 10 yenaga ham kirib keldi, aholi istiqomat qiladigan hudud va uy- joylar sanitariya holatini sog‘lomlashtirish, ovqatlanish gigiye- nasi, me’yor va talablarni asoslashda qo‘llanila boshlandi. Bu gigiyenadagi eksperimental yo‘nalishning ibtidosi bo‘ladi. Ingliz olimi Parks va nemis gigiyenisti Pettenkofer gigiyena fanining asoschilari hisoblanadi. Parks 1857-yilda tashqi muhit omillarini fizik-kimyoviy va bakteriologik tekshirish natijalariga asoslangan gigiyenaga oid asarini nashr ettirgan bo‘lsa, Pet- tenkofer gigiyenaning aniq fanga aylanishiga yo‘l ochgan ko‘p yillik laboratoriya-statistik tekshirishlarini o‘tkazdi. Pettenko- ferning turar joylarni shamollatish (ventilatsiya qilish) va isi- tish sohasida olib borgan tekshirishlari muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Pettenkoferning zamondoshi va hamkori — fiziolog Foyt- ning ovqatlanish fiziologiyasi va gigiyenasi sohasidagi ishlari, ayniqsa qimmatlidir. Pettenkoferning izdoshlari Rubner va Flugge havo, tuproq, suv, turar joy va kiyim-kechakka sani- tariya nuqtayi nazaridan baho berishning gigiyenik me’yorlarini ishlab chiqdilar. XIX asrning ikkinchi yarmida bakteriologiyaninig rivojla- nishi mashhur Lui Paster (1822—1895) kashfiyotlari bilan bevosita bog‘liq. Uning kashfiyotlari turar joylar, aholi yashay- digan joylarni sog‘lomlashtirish va kasalliklarning oldini olish masalalarini hal qilish uchun gigiyenada yangi tekshirish usul- laridan foydalanish imkonini berdi. Bu gigiyenaning yangi so- halari epidemiologiya va sanitariya bakteriologiyasining tez rivoj- Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling