O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Birinchi usulda, xonadonlardan chiqadigan qattiq axlat
hovliga o‘rnatilgan maxsus konteynerlarga solinadi va vaqt-vaqtida
shahardan tashqaridagi maxsus axlatxonaga olib borib tashla-
nadi. Konteynerlarning hajmi talabga javob beradigan bo‘lishi
va ularni tekis asfaltlangan joyga o‘rnatish, atrofini o‘rab
qo‘yish, ustini berkitiladigan qilish kerak.
Ikkinchi usulda, ko‘p qavatli turar joylar qurilgan tuman-
larda uy qavatlariga chiqadigan zinapoyalar chetiga maxsus keng
diametrli quvurlar, har qavat uchun qattiq axlat tashlashga
mo‘ljallangan eshikli moslama qilinadi. Tashlangan qattiq ax-
latlar quvur orqali birinchi qavatdagi konteynerlarga tushadi.
Gidravlik yuk ko‘targichli maxsus avtomashina bo‘sh kontey-
nerlarni tushirib, to‘lasini olib ketadi.
Qishloq joylarida aholidan chiqadigan chiqindilarni zararsiz-
lantirish shahardagidan farqlanadi, chunki chiqindilar o‘g‘it
sifatida qishloq xo‘jaligida ishlatiladi.
Qattiq chiqindilarni zararsizlantirish muammosi faqat mar-
kazlashgan qattiq chiqindilar tashlaydigan joy ajratish bilan
hal bo‘lmaydi. Qattiq chiqindilarni zararsizlantirish va yo‘qotish
uchun maxsus zavodlar — biotermik kameralar qurish kerak
bo‘ladi.
Biotermik usul qattiq chiqindilarda yuqori haroratga chidamli
mikroorganizmlar hosil bo‘lishiga asoslanadi. Yuqori harorat
hosil qiluvchi bakteriya havo tarkibida kislorod ishtirokida qat-
tiq chiqindida biokimyoviy jarayonlarni yuzaga keltiradi, nati-
jada hosil bo‘lgan 50–70°C da organik birikmalar mineraliza-
tsiya va nitrifikatsiyaga uchraydi, qisqa muddat ichida qimmatli
o‘g‘it — zararsiz gumus hosil bo‘ladi.
5 — Gigiyena
www.ziyouz.com kutubxonasi

66
Biotermik usullar ichida qattiq chiqindilarni kompostlash
muhim ahamiyatga ega. Qishloq sharoitida kompost quyidagi
tartibda qilinadi. Tekis maydon shibbalanadi va 10–15 santimetr
balandlikda marza qilib o‘rab, atrofidan ariq kovlanadi. May-
don eni 1,5–2 metr, uzunligi  sharoitga qarab olinadi. May-
donga kompost qilinadigan torf, tuproq yoki yetilgan kompost
10–15 sm qalinlikda to‘kiladi (14-rasm).
Kompost ustiga 15 sm gacha qalinlikda axlat tashlanadi. Ax-
latdan tashqari, ko‘mib tashlangan hojatxonadagi najasni,
go‘ng, kulni shuningdek, berchlashib qolmasligi uchun may-
dalangan poxol va barglarni ham tashlash mumkin. Chiqindi-
larni kompostga qo‘shilgandan keyin kompost qatlami 15 sm
ko‘miladi, shibbalanmaydi, bunda pashshalar tuxum qo‘ya ol-
maydi va kompostning namligi saqlanadi. So‘ngra yana o‘sha
qalinlikda axlat tashlab ko‘miladi, kompost balandligi 1,5 m ga
yetguncha shu holat takrorlanadi. Kompost yomg‘irda ivimasli-
gi uchun ustiga poxol, bordon yopiladi.
Termofil mikroorganizmlar hayot faoliyati tufayli kompost-
da zo‘r berib biokimyoviy jarayon kechadi va axlat 50–70°C
gacha qiziydi. Bunda organik moddalar minerallashib, patogen
mikroblar, gijja tuxumi va pashsha g‘umbagi o‘ladi. Chiqindi-
larning chirishini tezlashtirish uchun kompostni har 1–2 oyda
ag‘darib qo‘yiladi. Kompostga shaltoq yoki yuvindi quyib vaqt-
vaqti bilan namlab turiladi. Kompost iqlim sharoitiga qarab 3–
12 oyda, iqlimi mo‘tadil joylarda esa ko‘pincha 5–7 oyda
yetiladi. Odatda, kompost uchun 2 ta joy qilinadi: bittasi to‘la-
yotganda ikkinchisi yetilib turadi. Yetilgan kompost g‘ovak,
11111
22222
33333
14-
14-
14-
14-
14- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Axlatni qavatma-qavat kompost qilish sxemasi:
1 — marza; 2 — tuproq; 3 — axlatlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

67
torfsimon, sochiladigan to‘q tuproqrang qorishmadan iborat
bo‘ladi. Unda badbo‘y hid bo‘lmaydi va unga pashshalar
qo‘nmaydi, yerga solinganda tuproq tarkibini ancha yaxshilab,
boshoqli ekinlar va ildizmevalar hosildorligini oshiradi.
Kompostlashning afzalligi shundaki, unda tuproq, suv va
havo ifloslanmaydi, chiqindilardagi patogen mikroorganizm-
lar nobud bo‘ladi va qimmatbaho o‘g‘it hosil bo‘ladi, tomorqada
qo‘shimcha hojatxona qurishga, axlat qutisi o‘rnatishga, shu-
ningdek, axlat tashish uchun transport qidirishga zarurat qol-
maydi.
Shahar sharoitida, shahardan tashqarida, turar joydan
kamida 1 km narida quriladigan kompostlash dalasidan foy-
dalaniladi. O‘zbekiston sharoitida qattiq chiqindilarni kompost-
lab, zararsizlantirish usuli oddiy, qo‘shimcha xarajat talab
qilmaydigan hamda sanitariya va epidemiologiya talablariga javob
beradigan usul hisoblanadi. Bunda qattiq chiqindilardan gu-
mus hosil bo‘lishi 2–3 marta tez kechadi va yuqori darajali o‘g‘it
olinadi.
Katta shaharlarda axlatni qayta ishlaydigan stansiyalar quri-
ladi. Bu yerda axlat mexanik yo‘l bilan saralanadi (latta-putta-
lar terib olinadi), maydalanadi va qavatma-qavat qilib kom-
postlanadi: axlatni biotermik zararsizlantirishning bir necha kun
ichida o‘tkaziladigan tezkor, sanoat usuli ham ishlab chiqil-
gan.
Axlat ko‘pincha nazorat qilib turiladigan axlatxonalarda
zararsizlantiriladi. Axlatxonalar aholi yashaydigan joylardan,
turar joylardan kamida 0,5 km narida qilinib, bunda eski kar-
yerlar, chuqurlik yoki maxsus kovlangan zovurlardan foydala-
niladi. Axlat 1,5 metr qalinlikda to‘kiladi va o‘sha kuniyoq 25–
30 sm qalinlikda tuproq (sog‘ tuproq, qumtuproq, qurilish-
dan chiqqan axlat) bilan ko‘miladi. Pashsha g‘umbaklari chiqib
ulgurmasligi va axlatga kemiruvchilar kirishiga yo‘l qo‘ymaslik
uchun tuproq molalab, shibbalanadi. Agar o‘ra juda chuqur
bo‘lsa, unga bir necha qavat qilib axlat va tuproq tashlanadi.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘milgan axlatda biotermik
jarayon sekin boradi. Nazorat qilib turadigan axlatxonalarda
sassiq hid bo‘lmaydi, pashsha va kemiruvchilar ko‘paymaydi.
Axlatxona yopib tashlangandan keyin uning maydoni ko‘ka-
lamzorlashtiriladi. Axlat minerallashmaguncha axlatxonada quri-
lishga ruxsat etilmaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

68
Biotermik kameralarda minerallanish jarayoni tez o‘tadi
(20–60 kunda).
Bu usulning kamchiligi shundaki, biotermik kamerani qurish
katta mablag‘ talab qiladi, shu sababli uni dam olish uylarida,
qishloq kasalxonalarida qurilgani ma’qul.
Qattiq chiqindilarni yoqish usuli bilan qayta ishlash haro-
rati 650–1200°C bo‘lgan maxsus pechlarda bajariladi. Bunda bir
necha daqiqadan so‘ng hamma mikroblar nobud bo‘ladi. Bu usul
sanitariya va epidemiologiya jihatidan muhimligi bilan birga kam-
chiliklardan xoli emas, chunonchi:
— yoqilganda hamma qimmatli chiqindi yonib ketadi. Shu-
ning uchun ham axlat yoqiladigan stansiyalarda saralash ish-
larini joriy etish kerak;
— axlat yoqadigan katta kommunal pechlarni qurish katta
mablag‘ talab qiladi;
— axlatni katta pechlarda yoqish kommunal tozalash tizi-
mini talab qiladi. Aks holda yoqish jarayonida tashqi muhit iflos-
lanishi mumkin.
Axlat yoquvchi pechlar aholi yashaydigan joylardan ka-
mida 300 metr uzoqda bo‘lishi kerak.
OQAVA SUVLAR VA SUV HAVZALARINI SANITARIYA
OQAVA SUVLAR VA SUV HAVZALARINI SANITARIYA
OQAVA SUVLAR VA SUV HAVZALARINI SANITARIYA
OQAVA SUVLAR VA SUV HAVZALARINI SANITARIYA
OQAVA SUVLAR VA SUV HAVZALARINI SANITARIYA
JIHATDAN MUHOFAZA QILISH
JIHATDAN MUHOFAZA QILISH
JIHATDAN MUHOFAZA QILISH
JIHATDAN MUHOFAZA QILISH
JIHATDAN MUHOFAZA QILISH
Oqava suvlar uch turga bo‘linadi:
1. Xo‘jalik yoki uy-ro‘zg‘ordan chiqadigan oqava.
2. Ishlab chiqarishdan (korxonalardan) chiqadigan oqava.
3. Qor-yomg‘ir suvlari.
Oqava suvlar bevosita hosil bo‘lgan joydan quvurlar orqali
maxsus ajratilgan yerga tashlanadi. Bu usul qo‘llanganda havo
va yer osti suvlari ifloslanishdan saqlanadi, natijada aholi yashay-
digan joylarning sanitariya holati yaxshilanadi va aholini ichak
infeksiyalari bilan kasallanishining oldi olinadi.
Ishlab chiqarishdan chiqadigan oqava suvlar tozalangani-
dan keyin kanalizatsiyaga (agar kanalizatsiya ishiga putur yetkaz-
masa) tashlanadi.
Kanalizatsiyaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
1. Uylardan chiqindi suvlar chiqarib yuboriladigan asbob-
lar.
2. Quvurlar orqali yo‘naltiruvchi tarmoqlar.
3. Oqavani zararsizlantirish uchun inshoot.
www.ziyouz.com kutubxonasi

69
Uylardan chiqadigan oqavani chiqarib yuboradigan asbob-
larga yuvilib turiladigan hojatxona chig‘anog‘i, yuvinish va osh-
xona chig‘anoqlari, vanna, pissuar va boshqalar kiradi. Turar
joy binolari havosini kanalizatsiya tarmoqlaridan chiqadigan
sassiq gazlar kirishidan muhofaza qilish uchun chig‘anoq va
boshqa joylardagi suyuqliklar chiqib ketadigan quvur yoyga
o‘xshatib egiladi. Quvurning bukilgan joyida doimo toza yuvin-
di suvning bir qismi qoladi va bu suv 
qulfi deb ataladi. U binolar
havosini kanalizatsiya tarmoqlari havosidan ajratib turadi.
Uy-ro‘zg‘or, sanoatdan chiqadigan oqavani tozalamasdan
turib, suv havzasiga tashlansa, suvning zararlanishiga hamda
organoleptik xossasining yomonlashishiga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun suv havzalarini sanitariya jihatdan muhofa-
za qilish maqsadida oqava oldindan tozalangan va gigiyenik ta-
lablarga javob beradigan bo‘lsagina, suv havzalariga tashlanadi.
Oqavani tozalashni zamonaviy usullari „Yuzadagi suvlarni
oqava bilan ifloslanishidan muhofaza qilish qoidalari“ da bayon
etilgan.
Oqavani tozalash va zararsizlantirish
Oqavani tozalash va zararsizlantirish
Oqavani tozalash va zararsizlantirish
Oqavani tozalash va zararsizlantirish
Oqavani tozalash va zararsizlantirish
Oqavani tozalash va zararsizlantirish ikki bosqichda olib
boriladi.
1. Mexanik tozalash — suv tarkibidagi muallaq ifloslarni
tozalash.
2. Biologik usulda tozalash — kolloid va erigan holdagi or-
ganik birikmalarni minerallashtirish.
Mexanik tozalashda oqava dastavval to‘r va qumtutgichdan
o‘tkaziladi. Suzib yurgan yirik aralashmalar to‘rda tutilib qola-
di. Qishloq sharoitida ko‘pgina septik (chiritadigan rezervuar) —
chuqur (2–3 m) gorizontal tinitgich quriladi (15-rasm).
Septik-tenk orqali tozalanishi kerak bo‘lgan suv undan 2–
3 sutkada o‘ta sekin oqib o‘tadigan kattalikda quriladi. Oqava shu
xilda oqib o‘tganda septik-tenk tubiga organik moddalarning hatto
juda mayda va muallaq yengil zarrachalari hamda gijja tuxumlari
cho‘kib qoladi. Agar oqava suyuqlik septikda 3 sutkaga yaqin
tursa, undagi ichak kasalliklari qo‘zg‘atuvchilari ham nobud
bo‘ladi. Septik orqali oqib o‘tadigan oqava suyuqlik va septik tu-
biga o‘tirib qolgan cho‘kma anaerob mikroorganizmlar ta’sirida
metanlar chirishga uchraydi. Katta septik-tenklar xonalarga
bo‘linib, 1–2 to‘siq qilinadi. Birinchi xonada cho‘kmaning asosiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

70
qismi cho‘kadi va chiriydi, boshqa xonalarda esa suyuqlik tiniq
holga keladi. Har 6–12 oyda septik-tenkni unda to‘planib qol-
gan loyqadan tozalab turiladi. Loyqa kompost qilinadi, juda ko‘p
bo‘lganda esa loyqa tashlanadigan maydonlarda quritib, o‘g‘it
o‘rnida ishlatiladi. Issiqliqkni saqlash uchun septik-tenk odatda
yer ostiga quriladi. Septik-tenk tomini qishda torf qatlami, poxol
yoki yarim qalinlikda tuproq bilan yopiladi. Bu xil tinitgich-
ning afzalligi shundaki, uning tuzilishi va ishlatilishi juda od-
diy. Shu boisdan septik-tenkdan qishloq sharoitida kichikroq
kanalizatsiya qurishda alohida binolar, kasalxonalar, bolalar
oromgohlari va boshqa joylardan chiqadigan kamroq oqavani
tozalashda foydalaniladi.
Oqava erigan organik moddalardan maxsus inshootlarda —
biologik oksidlovchilardan tozalanadi. Suv tozalaydigan kichikroq
stansiyalarda ko‘pincha biologik suzgichlar ishlatiladi. Bu re-
zervuarlar bo‘lib, uning ilma-teshik, drenaj tubiga o‘txona
toshqoli, shag‘al yoki yirik donli boshqa material (donning dia-
metri 30 dan 50 mm gacha) solinadi. Tinitgichda tinigan oqa-
va suv sochqichlar yordamida suzgich yuzasiga bir tekisda so-
chiladi va toshqol donalari ustidan oqib o‘tadi, toshqol allaqa-
chon yetilib bo‘lgan biosuzgichlarda aerob mikrofloralari bor
shilimshiq biologik parda bilan qoplangan bo‘ladi. Oqava suvda
erigan organik moddalar biologik pardaga adsorbsiyalanadi va
11111
77777
22222
33333
33333
44444
55555
66666
15-
15-
15-
15-
15- rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. 
rasm. Septik:
1 — oqava suv kelib quyiladigan truba; 2 — tingan suv chiqib ketadigan truba;
3 — to‘siqlardan suv oqib o‘tishi uchun teshiklar; 4 — trubalarni tozalash uchun
teshik; 
5 — havo almashinish trubasi; 6 — septikni bo‘shatish uchun tuynuk;
7 — suv chiqib ketadigan trubaning yarim botirilgan to‘sini.
www.ziyouz.com kutubxonasi

71
tuproq o‘z-o‘zidan tozalanganidagi kabi bu yerda mikroorga-
nizmlar bilan minerallashadi.
Oqava biologik suzgich va ikkilamchi tinitgichlardan o‘tgan-
dan keyin tiniqlashib, hidi deyarli qolmaydi, erigan kislorod
va ozgina miqdorda organik moddalar bo‘lsa-da chirimaydi. Bi-
roq bu suvlarda patogen mikroorganizmlar bo‘lishi tufayli uni
suv havzalariga tashlashdan oldin xlorlash yo‘li bilan zararsiz-
lantiriladi. Bunda xlor miqdori 10 dan 50 mg/l orasida 1 soat
davomida aralashishi kerak.
Katta tozalash stansiyalarida aerotenklar qo‘llaniladi —
to‘rtburchak hovuzlarda (chuqurligi 5 m, kengligi 3 m), un-
dan iflos suv o‘tib turadi, suv o‘tish vaqtida tarkibida ko‘p
miqdorda aerob mikroorganizm (10–20%) tutgan aktiv loyqa
aralashtiriladi. Aerotenkga kislorod berib turiladi. 6–10 soat ichida
minerallashish jarayoni davom etadi, suvning tozalanishi ikki
bosqichda o‘tadi. Birinchi bosqichda organik birikmalar faollash-
gan loyqaga adsorbsiyalanadi (bir soatda adsorbsiyalanish tu-
gaydi), so‘ngra adsorbsiyalangan moddalar oksidlanadi va loyqa-
ni adsorblash xususiyati tiklanadi.
Aerotenkdan suv o‘tgandan keyin uni ikkinchi tinitkichga
o‘tkaziladi. Tiniganidan keyin suv havzalariga tashlashdan ol-
din zararsizlantirish maqsadida xlorlanadi. Bunda xlorning miq-
dori 10 dan 50 mg/l atrofida, 1 soat davomida aralashishi ke-
rak.
Tozalanish ishlarida suv miqdoriga hamda ifloslanish dara-
jasiga qarab, yuqorida keltirilgan usullarning birortasi tanlana-
di va ishlatiladi.
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
Nazorat savollari
1.
1.
1.
1.
1. Tuproqning gigiyenik va epidemiologik ahamiyati nimalardan
iborat?
2.
2.
2.
2.
2. Tuproqning fizik xossalari nimalarda ifodalanadi?
3.
3.
3.
3.
3. Tuproq o‘z-o‘zidan qanday tozalanadi?
4.
4.
4.
4.
4. Chiqindilarni yig‘ish, tashish va zararsizlantirishga qanday
gigiyenik talablar qo‘yiladi?
5.
5.
5.
5.
5. Chiqindilarni zararsizlantirishda tuproqning roli nimalardan
iborat?
6.
6.
6.
6.
6. Aholi yashaydigan joylarni kanalizatsiyalashtirishning epi-
demiologik ahamiyati nimada?
www.ziyouz.com kutubxonasi

72
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
TEST SAVOLLARI
1.
1.
1.
1.
1. Yerning qaysi qismida mikroblar eng ko‘p miqdorda
bo‘ladi?
a) 1 sm dan 10 sm gacha chuqurlikda;
b) 15 sm dan 25 sm gacha chuqurlikda;
d) 25 sm dan 50 sm gacha chuqurlikda;
e) 50 sm dan 1 m gacha chuqurlikda.
2.
2.
2.
2.
2. Bir yilda kishi boshiga yig‘iladigan qattiq axlat miqdori
o‘rtacha qancha massani tashkil qiladi?
a) 100 kg; b) 200 kg; d) 500 kg; e) 600 kg.
3.
3.
3.
3.
3. Axlatxonalar aholi yashaydigan yerdan va turar joylar-
dan kamida qancha masofada bo‘lishi kerak?
a) 200 m; b) 300 m; d) 0,5 km; e) 400 m.
4.
4.
4.
4.
4. Oqavani tozalash va zararsizlantirish qaysi usullarda olib
boriladi?
a) mexanik va biologik usulda;
b) kimyoviy usulda;
d) fizik usulda;
e) dezinfeksiya usulida.
Eslab qoling!
Gumus
Gumus
Gumus
Gumus
Gumus — biotermik usul yordamida qattiq chiqin-
dilarni zararsizlantirish natijasida hosil bo‘lgan o‘g‘it.
Septik
Septik
Septik
Septik
Septik — qishloq sharoitida oqavani mexanik usulda
tozalash uchun qo‘llaniladigan chiritish rezervuari.
Aerotenk
Aerotenk
Aerotenk
Aerotenk
Aerotenk — oqavani biologik usulda tozalash va eri-
gan holdagi organik birikmalarni minerallashtirish
maqsadida qo‘llaniladigan havo yuborilib turiladigan
hovuz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

73
igiyenik nuqtayi nazardan toza suv — hayot
manbayi, salomatlik hisoblanadi. Suv inson hayoti, hayvonot
va o‘simlik dunyosi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tash-
qi muhit omillaridan biridir. ¾Suv organizm sharbatlari va chi-
qindilari tarkibiga kiradi. Suv ovqat mahsulotlarini to‘qimalarga
tarqatishda, teri va nafas yo‘llaridan bug‘ holatida chiqishi bi-
lan tana harorati muvozanatini saqlashda ishtirok etadi.
Shunday qilib, organizmda kuzatiladigan barcha biokimyo-
viy reaksiyalar suvli eritmalarda ro‘y beradi. Suv ichishni
to‘g‘ri tashkil qilishda sutkalik ovqat tarkibida qancha suyuqlik
borligini nazarda tutmoq zarur. Masalan, sutda 87%, yangi
sabzavot va mevalarda 96%, kartoshka va go‘shtda 75%, nonda
47% gacha suv bo‘ladi. Suvni yoki chanqovni qondiruvchi
ichimliklarni haddan tashqari ko‘p ichish zararli, chunki
bunday holat yurak ishini, ajratish a’zolarining faoliyatini
oshirishga olib keladi. Bunda organizmning teri sathidan ko‘p
miqdorda suyuqlik ajraladi, bu bilan bir qatorda, ter bilan
organizmdan suvda eriydigan vitaminlar, osh tuzi va mineral
tuzlar chiqib ketadi.
Suv tuz almashinuviga nisbatan olinganda me’da-ichak yo‘li
ancha faol bo‘ladi. Suyuqlikning ko‘proq qismi almashinuviga
nisbatan olinganda me’da-ichak yo‘li bir kecha-kunduzda 8 litr
atrofida shira ajratadi, buning ko‘p qismi qaytadan so‘rilib,
ajralib chiqqan hazm shiralarining atigi 2% (hajmiga nisbatan
olganda) axlat bilan chiqib ketadi.
Organizmni suyuqlik bilan kun davomida bir tekis, munta-
zam ta’minlash muhim. Suyuqlikning ko‘proq qismi tushlik
ovqat vaqtida qabul qilinadi (suyuq ovqat bilan 0,5 l, ovqatdan
keyin ichiladigan ichimliklar bilan 0,25 l va oziq-ovqat mah-
sulotlari tarkibida 0,25 l).
O‘rta Osiyo aholisi yozning issiq kunlarida har xil meva-
lardan tayyorlangan sharbatlar qatori ko‘k choyni xush ko‘radi.
Ko‘k choyning qora choyga nisbatan afzalligi shundaki, u
SUV GIGIYENASI
SUV GIGIYENASI
SUV GIGIYENASI
SUV GIGIYENASI
SUV GIGIYENASI
SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV BILAN
SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV BILAN
SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV BILAN
SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV BILAN
SUV GIGIYENASI VA AHOLINI SUV BILAN
TA’MINLASH
TA’MINLASH
TA’MINLASH
TA’MINLASH
TA’MINLASH
G
IV BOB
www.ziyouz.com kutubxonasi

74
me’daning sharbat ajratish faoliyatiga kuchli qo‘zg‘ovchi ta’sir
ko‘rsatadi. Ko‘k choy me’dada uzoqroq saqlanib, keyinchalik
asta-sekin buyrak orqali chiqib ketadi.
Odam bir kecha-kunduz mobaynida yoshiga qarab 100 ml
dan 3000 ml atrofida suv iste’mol qiladi, jumladan, 1200—
1300 ml (48 %) suvni suyuqlik ko‘rinishida, 1000—1100 ml
suvni esa ovqat tarkibida iste’mol qiladi. Oziq moddalarining
endogen oksidlanishi natijasida organizmda 300 ml (12%) atrofi-
da suv hosil bo‘ladi.
Organizmdagi suv doimo yangilanib turadi: katta yoshli
odamda 15 kun mobaynida, bolalarda esa 3—5 kun ichida bar-
cha suv molekulalari yangilanib oladi. Buyrak, o‘pka, me’da-
ichak yo‘li, teri suv almashinuvida faol ishtirok etadi. Atrofda-
gi havo harorati baland bo‘lib turganida 4—5 litrcha suv ter
bilan birga teri orqali chiqib ketadi, shuning uchun suvga ehtiyoj
yanada ortadi. Normal haroratda teri orqali 300—400 ml suv
ajralib chiqadi. Tashqi muhit sharoiti va ichilgan suyuqlik miq-
doriga qarab, bir kecha-kunduzda buyrak orqali 0,5 l dan 2,5 l
gacha suv ajralib chiqadi.
Bir kecha-kunduzda chanqoqni bosish uchun iste’mol qili-
nadigan suv miqdori kishi sarflaydigan energiyaga bog‘liq tarzda
2,5—4 l ni tashkil etadi.
Yo‘qotilgan suv miqdorining ortib borishi bilan odam o‘zini
yomon his qila boradi. Organizm tarkibidagi 10% suvni yo‘qotish
modda almashish jarayonlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Havo
harorati 30° C va undan yuqori bo‘lganda 15—20% suvning
organizmdan chiqib ketishi esa o‘limga olib kelishi mumkin.
Aholi yashaydigan joylarni sanitariya madaniyati darajasi
suv bilan ta’minlanish sifati va miqdoriga qarab belgilanadi.
Aholi jon boshiga suv sarfi qishloq joylarda 40—60 litr, vodo-
provod va kanalizatsiya bor, lekin vannasi yo‘q binolarda 125—
160 litr, vanna bor bo‘lsa 160—230 litr, markazlashtirilgan
issiq suv ta’minoti tizimi bor binolarda 230—350 litr, yirik
shaharlarda 500—1000 litr atrofida bo‘ladi.
Toza suv tanqis bo‘lgan joyda aholining salomatligi xavf
ostida qolishi tabiiy. Demak, suv organizmning fiziologik, gigi-
yenik talablariga va xo‘jalik ehtiyojlariga sifat va miqdor jihati-
dan to‘la javob beradigan bo‘lishi kerak. Ichimlik suvining sifati
organoleptik xossasi, kimyoviy tarkibi, kasallik tarqatuvchi
mikroblar hamda radioaktiv nurlarning bor yoki yo‘qligi bi-
lan ifodalanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

75
Suvning organoleptik xossasi— bu suvni organizmning sezgi
organlari orqali  aniqlanadigan  bir qancha belgilari,  ya’ni
uning tiniqligi, rangi, ta’mi, harorati, qattiqligi va hidi bilan
baholanadi.
Iste’mol uchun mo‘ljallangan suv ichida organoleptik jihati-
dan gigiyenik talablarga javob bera olmaydigan jumladan, loyqa,
rangli, badbo‘y hidli, achchiq, nordon, taxir suv manbalari
bor. Bunday suv ko‘ngilni ozdiradi, chanqoqni bosmaydi,
garchi salomatlik uchun xavfli bo‘lmasa ham aholi undan foy-
dalanmaydi. Suvning kimyoviy tarkibiga ko‘ra, suv manbala-
ridagi suv bir-biridan farq qilishi mumkin. Mineral tuzlar miq-
dori ortgan sari suvning ta’mi buzilib, me’da-ichak yo‘li hamda
boshqa a’zolar faoliyatiga salbiy ta’sir etadi. Ba’zi tuzlar, ma-
salan, nitrit, ftorid ma’lum miqdorda zaharli ta’sir ko‘rsatadi.
Shuni alohida qayd etish muhimki, o‘tgan asrning 80-yillari