O’zbekiston respublikasi oliy va o’rtamaxsus ta’lim vazirligi


Download 1.02 Mb.
bet2/2
Sana14.04.2020
Hajmi1.02 Mb.
#99275
1   2
Bog'liq
MMMMMMmmmm1


Narxlar darajasi qancha oshsa, real milliy mahsulot xajmiga talab hajmi shuncha past bo’ladi, ya’ni pul massasi (M) va uning aylanish tezligi(V) o’zgarmas bo’lsa, narxlar darajasi va umumiy talab o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud bo’ladi.

M*V=Y*R

R — iqtisodiyotdagi narxlar darajasi (narx indeksi);

Y — talab qilinayotgan real ishlab chiqarish xajmi.

Tenglamadan P =; Y= tenglamalarni kelib chiqadi.

Yalpi ta'minot egri chizig'i va potentsial yalpi ichki mahsulot

Firmalar o'zlari kutayotgan foyda asosida qancha miqdorni etkazib berish to'g'risida qaror qabul qilishadi. O'z navbatida, ular foydani ular sotadigan mahsulotlarning bahosi va sotib olish kerak bo'lgan ish kuchi yoki xom ashyo singari kirish narxlari bilan aniqlaydilar. Yalpi taklif (AS) deganda firmalar ishlab chiqaradigan va sotadigan mahsulotlarning umumiy miqdori (ya'ni YaIM) tushuniladi. Yalpi taklif (AS) egri firmalar har bir narx darajasida ishlab chiqaradigan va sotadigan mahsulotning umumiy miqdorini (ya'ni YaIM) ko'rsatadi.

Umumiy ta'minot egri chizig'i



Yalpi ta'minot (AS) pasayib bormoqda, chunki mahsulotlarning narxlari darajasi oshgan sari, narxlar o'zgarmas ekan, firmalar yuqori daromad olish uchun ko'proq ishlab chiqarish uchun rag'batlantiradilar. Yalpi ichki mahsulotning potentsial chizig'i iqtisodiyotning ishchilar to'liq bandligi va jismoniy kapital bilan ishlab chiqarishi mumkin bo'lgan maksimal miqdorini ko'rsatadi.

Umumiy ta'minot egri chizig'i

Diagrammaning gorizontal o'qi real YaIMni, ya'ni inflatsiyaga moslashtirilgan YaIM darajasini ko'rsatadi. Vertikal o'q iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning o'rtacha narxini o'lchaydigan narx darajasini ko'rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, AD-AS modelidagi narx darajasi biz Makroiqtisodiy istiqbolda YaIM deflyatori deb nomlangan. Narx darajasi inflyatsiya darajasidan farq qiladi. Iste'mol narxlari indeksi kabi narxlar darajasini indeks raqami sifatida tasavvur qiling, inflyatsiya darajasi vaqt o'tishi bilan narxlar darajasining foiz o'zgarishi.

Narx darajasi ko'tarilgan sari, real YaIM ham ko'tariladi. Vertikal o'qda narx darajasi iqtisodiyotda sotib olingan tayyor mahsulotlar yoki mahsulot narxlarini anglatadi. Yalpi ichki mahsulot deflyatori - ishlab chiqarishga kirish bo'lgan oraliq tovarlar va xizmatlar narxlari darajasi emas. Shunday qilib, AS egri tovarlar va xizmatlarning yakuniy chiqishi uchun narxlarning yuqoriroq darajasiga etkazib beruvchilar qanday munosabatda bo'lishini tavsiflaydi, shu bilan birga ishchi kuchi va energiya doimiy ulushi. Agar iqtisodiyotdagi firmalar o'zlari ishlab chiqaradigan va sotadigan narsalarning narx darajasi ko'tarilayotgan vaziyatga duch kelsalar, lekin ularning ishlab chiqarish tannarxi ko'tarilmayotgan bo'lsa, yuqori daromad keltirishi ularni ishlab chiqarishni kengaytirishga majbur qiladi. Boshqacha qilib aytganda, yalpi taklif egri yalpi talabning o'sishiga guruh sifatida ishlab chiqaruvchilar qanday munosabatda bo'lishini ko'rsatadi.

Yalpi ichki mahsulot o'sishi bilan, ba'zi firmalar va sanoat tarmoqlari cheklanishni boshlaydilar: ehtimol ma'lum bir sohada ishlaydigan mutaxassislarning deyarli barchasida ma'lum bir jug'rofiy hududlar yoki sohalardagi ish joylari yoki fabrikalar bo'ladi. AS egri chizig'ining oraliq zonasida mahsulotlarga nisbatan yuqori narx darajasi mahsulot ishlab chiqarishni ko'payishini rag'batlantirishda davom etmoqda, ammo yalpi ta'minot egri chizig'ining tobora yuqoriga ko'tarilayotgan qiyshiqligini ko'rsatib turibdiki, narxning o'sishiga javoban real YaIM o'sishi. darajasi unchalik katta bo'lmaydi.

AD / AS modelini talqin qilish

Xurbia xayoliy mamlakati uchun yalpi taklif, yalpi talab va narx darajasi to'g'risidagi ma'lumotlarni ko'rsatadi.

Narx darajasi yalpi talab jami taklif

110 $ 700 $ 600

120 $ 690 $ 640

130 $680 $ 680

140 $ 670 $ 720

150 $ 660 $ 740

160 $ 650 $ 760

170 $ 640 $ 770

Narx darajasi: Yalpi talab va yalpi taklif

AD / AS modelidan foydalanishni boshlash uchun taqdim etilgan ma'lumotlardan AS va AD chiziqlarini chizish kerak.

- X va y o'qlarini chizish uchun X o'qi bo'yicha haqiqiy YaIM va y o'qi narxlari darajasini belgilaymiz.

- Grafikka AD va AS-ni joylashtiramiz. AD va AS egri chiziqlar.

- Grafik quyidagicha ko’rinishda bo’ladi



Xurbia xayoliy mamlakati uchun yalpi taklif, yalpi talab va narx darajasi

- AD ​​va AS kesishgan joyni aniqlaymiz. Bu narx darajasi 130 va real YaIM 680 dollar bo'lgan muvozanat.

- Muvozanat qayerda joylashganligini aniqlash uchun grafikaga qaraymiz. Biz ko'rishimiz mumkinki, bu muvozanat AS egri vertikal holatga kelganidan ancha yiroqda (yoki hech bo'lmaganda juda tik) va u taxminan $ 750 dan boshlanadi. Bu iqtisodiyot potentsial yalpi ichki mahsulotga yaqin emasligini anglatadi. Shunday qilib, ishsizlik yuqori bo'ladi. Muvozanat yuzaga kelgan AS egri chizig'ining nisbatan tekis qismida narx darajasidagi o'zgarishlar katta tashvish tug'dirmaydi, chunki bunday o'zgarishlar kichik bo'lishi mumkin.

- Berilgan ma'lumotlardan quyidagicha xulosa tuzamiz:

-Agar muvozanat ASning tekis diapazonida ro'y bersa, u holda iqtisodiyot potentsial yalpi ichki mahsulotga yaqin emas va ishsizlikni boshdan kechiradi, ammo narxning barqaror darajasi.

-Agar muvozanat ASning keskin diapazonida ro'y bersa, u holda iqtisodiyot yaqin yoki potentsial yalpi ichki mahsulotga yaqin bo'lib, narxlar ko'tarilishi yoki inflyatsiya bosimiga duch keladi, ammo ishsizlik darajasi past bo'ladi.

Boylik samarasi narxlarning oshishi bilan odamlar bank hisobvaraqlarida va boshqa aktivlarda saqlagan omonatlarning xarid qobiliyati pasayishiga va inflyatsiya tufayli ma'lum darajada yo'qolishiga olib keladi. Narxlar darajasining ko'tarilishi odamlarning boyligini kamaytirishi sababli, narx darajasi ko'tarilganda iste'mol xarajatlari kamayadi.

Yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etuvchi omillar.



Ishlab chiqarish hajmi ko’payishi yoki kamayishi narxga bog’liq bo’lmagan omillar hisobiga ham ro’y berishi, bu omillar esa yalpi taklif egri chizig’ini o’ng yoki chap tomonga siljitishi mumkin. Narxga bog’liq bo’lmagan omillarnig xususiyati shundaki, ular mahsulot birligiga ketgan xarajatlarga bevosita ta’sir qiladi va shu orqali yalpi taklif egri chizig’ining siljishiga sabab bo’ladi.

Bu omillar quyidagilardan iborat

1. Resurslarga bo’lgan talabning o’zgarishi:

  • ichki bozordagi resurslar miqdorining kamayishi ularning narxining oshishiga olib keladi:

  • yer resurslari;

  • mehnat resurslari;

  • kapital;

  • tadbirkorlik qobiliyatlari;

  • valyuta kursining o’zgarishisababli import resurslar narxlaridagi o’zgarishlar;

  • bozordagi hukmronlik va monopoliya, OPEK tomonidan neft narxшning ko’tarilishi.

  1. Ishlab chiqarish unumdorlikdagi o’zgarishlar .

  2. Huquqiy me’yordagi o’zgarishlar:

  • soliq va subsidiyalarning o’zgarishi;

davlatning tartibga solish jarayonidagi o’zgarishlar, davlat tomonidan iktisodiyotni tartibga solinishi oxiri oqibat ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi. Masalan, soliq turlarini ko’paytirilishi qo’shimcha buxgalterning xizmatidan foydalanishga majbur qilishi mumkin, ya’ni davlat tomonidan iqtisodiyotni yuqori darajada tartibga solinishiqog’oz ishini ko’paytiradi

Foiz stavkasi samarasi shundan iboratki, mahsulot narxi ko'tarilganda, xuddi shu xaridlar amalga oshirish uchun ko'proq pul yoki kredit oladi. Pul va kreditga bo'lgan bu qo'shimcha talab foiz stavkalarini ko'tarishga imkon beradi. O'z navbatida, yuqori foiz stavkalari korxonalar tomonidan investitsiya maqsadlari uchun qarz olishni kamaytiradi va uy va avtomobillarga qarz olishni kamaytiradi, shu bilan iste'mol va investitsiya xarajatlarini kamaytiradi.

Boylik samarasi narxlarning oshishi bilan odamlar bank hisobvaraqlarida va boshqa aktivlarda saqlagan omonatlarning xarid qobiliyati pasayishiga va inflyatsiya tufayli ma'lum darajada yo'qolishiga olib keladi. Narxlar darajasining ko'tarilishi odamlarning boyligini kamaytirishi sababli, narx darajasi ko'tarilganda iste'mol xarajatlari kamayadi.

Iste’mol xarajati umumiy talabning bir qismi bo’lganligi tufayli uning kamayishi ADning pasayishiga olib ksladi.

P ↑→ Moliyaviy S

aktivlarning → AD↓

real qiymati S



Import xaridlari samarasi shuni bildiradiki, biror mamlakatda tovar va xizmatlarning ichki narxlari tashqi narxlarga nisbatan oshib borsa, shu mamlakatda ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarga talab hajmi kamayadi va o’z navbatida shu mamlakatda import mahsulotlarga bo’lgan talab oshadi. Va, aksincha, ichki narxlarning pasayishi importning kamayishiga va eksportning oshishiga yoki milliy mahsulotga talab hajmi oshishiga olib keladi. Bu esa sof eksport hajmi orqali umumiy talab hajmiga ta’sir ko’rsatadi.

Import xaridlari samarasi shuni bildiradiki, biror mamlakatda tovar va xizmatlarning ichki narxlari tashqi narxlarga nisbatan oshib borsa, shu mamlakatda ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarga talab hajmi kamayadi va o’z navbatida shu mamlakatda import mahsulotlarga bo’lgan talab oshadi. Va, aksincha, ichki narxlarning pasayishi importning kamayishiga va eksportning oshishiga yoki milliy mahsulotga talab hajmi oshishiga olib keladi. Bu esa sof eksport hajmi orqali umumiy talab hajmiga ta’sir ko’rsatadi.

Yuqorida ko’rib o’tilgan omillar jami talabning narx omillari deb ataladi. Bundan tashqari jami talabning narxlarga bog’liq bo’lmagan omillari ham mavjud. Bu omillardagi o’zgarishlar jami talabning miqdorida o’z aksini topadi va uning egri chizig’ini chapga yoki o’ngga siljitadi. Jami talabning narxlarga bog’liq bo’lmagan omillariga quyidagilarni kiritamiz:

1. Iste’mol xarajatlaridagi o’zgarishlar:

  • iste’molchilarning real moddiy aktivlari qiymatining o’zgarishi, bu erda real moddiy aktivlarning qiymati inflyatsiya ta’sirida o’zgarishini emas (Pigu samarasi), balki boshqa sabalarga ko’ra o’zgarishi nazarda tutiladi. Masalan aktsiyalarning narxi keskin o’sishi bilan aktsiyadorlarning boyligi oshadi va ular ko’proq iste’mol kilishga moyil bo’ladi va aksincha uylarning va erlarni narxi keskin pasayishi bilan iste’molchining boyligi kamayadi va u ko’proq jamg’aradi;

  • iste’molchilar kutishi, ya’ni kelajakda real daromadlarning ko’tarilishi kutilsa, yoki inflyatsiya darajasi yuqoriroq bo’lishi bashorat qilinsa, aholi ko’proq iste’mol qilishni boshlaydi;

  • iste’molchilarning qarzlari miqdorining o’zgarishi – agar oldingi iste’mol kredit hisobiga qilingan bo’lsa;

  • iste’molchilar daromadlaridan olinadigan soliqlar miqdorining o’zgarishi, soliqlarning pasayishi ixtiyordagi daromad hajmini oshiradi.

2. Investitsiya xarajatlaridagi o’zgarishlar:

  • foiz stavkasidagi o’zgarishlar, bu erda Keyns samarasi emas, balki foiz stavkasini boshka narxlar darajasiga bog’lik bo’lmagan o’zgarishlari nazarda tutiladi. Masalan, pul massasiningoshishifoizstavkasinipasaytiradivanatijada investitsiya xarajatlarioshadi;

  • investitsiyalardan kutilayotgan foyda me’yorining o’zgarishi, masalan, iste’mol xarajatlarning oshishi kutilayotgan bo’lsa, ishlab chikaruvchilarning kutilayotgan foydasi ham oshadi va natijada ular ishlab chiqarishga ko’proq investitsiya qilishga moyil bo’ladilar;

  • korxonalardan olinadigan soliqlar miqdorining o’zgarishi, soliqlar darajasining oshirilishi korxonalarning kapital qo’yilmalardan olgan foydasini kamaytiradi va natijada ular kamrok investitsiya qiladi;

  • yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishga jalb qilinishi, yangi va takomillashtirilgan texnologiyalarni ishlab chiqarishga jalb qilish uchun ishlab chiqaruvchilar yangi uskunalar sotib oladi;

  • zahiradagi quvvatlar o’zgarishi, zahiradigi ishlab chiqarish quvvatlari miqdori yuqori bo’lsa, ishlab chiqaruvchilar yangi uskunalar sotib olishni va yangi inshootlar qurishni to’xtatib qo’yyadilar.

3.Davlat xarajatlarining o’zgarishi. Masalan, xarbiy xarajatlar va yangi kasalxona va boshqa muassasalar qurishga qaror qilinganda.

4. Sof eksport hajmidagi o’zgarishlar.

  • boshqa mamlakatlar milliy daromadlarining o’zgarishi milliy eksportga bo’lgan talabni oshiradi. Misol, jahondagi moliyaviy-iqtisodiy inkiroz natijasida ko’plab rivojlangan mamlaktlardagi axolining real daromadlari tushib ketgan va ularning bizning mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarga bo’lgan talabi ham kamaygan. Hozirgi kunda neft narxining keskin o’sishi neft eksport qiluvchi mamlakatlar milliy daromadlarini oshirib borishiga va natijada bu mamlakatlarda bizning mahsulotlarga talabini oshib borishiga sabab bo’lmoqda.

  • valyuta kurslaridagi o’zgarishlar, milliy valyuta so’mning kursi pasayishi bilan xorijdan kelayotgan mehmonlar olib kelgan dollari evaziga ko’proq so’mga ega bo’lishadi, ya’ni bizning mahsulotlarimiz xorijliklar uchun nisbatan arzonroq bo’lib qoladi.

Pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi yuqoridagilardan tashqari umumiy talabning narxlarga bog’liq bo’lmagan yana ikki omilni beradi. Bular: pul taklifi (M) va pulning aylanish tezligi (V) dir. Narxlar o’zgarmagan holda, pul massasining ko’payishi yoki pulning aylanish tezligining oshishi qisqa muddatda jami talab egri chizig’ini o’ngga siljitadi, chunki bu o’zgarishlar iqtisodiyotdagi mavjud bo’lgan real pul zahiralarini hamda iste’molchilarning sotib olish qobiliyatini oshiradi.

Yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi muvozanatli – mutanosibli o’zgarishlarning makroiqtisodiy barqarorlikka ta’siri.

Real hayotda bunday to'la muvozanatlilik sodir bo'lishi juda qiyin va murakkabdir. Lekin tovar va xizmatlarning u yoki bu turlari, miqdori va sifati bo'yicha mos kelish hollari uchrab turadi. Yalpi talab bilan Yalpi taklifning bir-biriga mosligi iqtisodiy muvozanat deb ham yuritiladi.

Yalpi talab egri chizig'i va yalpi taklif egri chizig ikesishgan nuqta umumiqtisodiy muvozanatni ifodalab, bu holatga narxning muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarishning muvozanatli real hajmi orqali erishiladi. Iqtisodiyot doimiy ravishda makroiqtisodiy muvozanat tomon harakat qiladi va ma’lum darajada bu tenglik

ta’minlab turiladi. Biroq yalpi talab va yalpi taklifga ta ’sir etuvchi omillarning o'zgarib turishi natijasida muvozanat buziladi va iqtisodiyot yangi muvozanat tomon harakat qiladi.

Yalpi talab va yalpi taklif muvozanati yalpi taklif egri chizig'ining qaysi kesmasida ro‘y berishiga qarab o ‘ziga xos

xususiyat kasb etadi. Yalpi talab egri chizig'i yalpi taklif egri chizig'ini yotiq kesmada kesib o‘tsa, narx darajasi milliy ishlab chiqarish muvozanatli real hajmining shakllanishiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. Bunda yalpi talab miqdorining o‘sishi milliy ishlab chiqarish real hajmining oshishiga, uning kamayishi esa bu hajmning kamayishiga olib keladi. Biroq bu o‘zgarishlar iqtisodiyotdagi umumiy narx darajasining o‘zgarishisiz ro‘y beradi

Yalpi talabning o'sishi Yalpi taklifning qaysi kesmasida ro’y berishidan kelib chiqqan holda narx darajasiga turlicha ta ’sir ko‘rsatar ekan. Yalpi talabning kamayishi ham turli kesmalarda turlicha kechadi. Agar yotiq kesmada yalpi talab kamaysa, milliy ishlab chiqarishning real hajmi kamayib, narx darajasi o ‘zgarishsiz qoladi. Tik kesmada narx tushadi, milliy ishlab chiqarish to'liq bandlik darajasida bo‘lganligi sababli, uning real hajmi o ‘zgarishsiz qoladi. Oraliq kesmada milliy ishlab chiqarishning real hajmi qisqaradi va narx darajasi pasayadi. Ayni paytda bu yerda oraliq va tik kesmalarda yalpi talabning qisqarishi vaziyatni murakkablashtiruvchi omillar ta’sirida birdaniga narxning pasayishiga olib kelmasligi mumkin. Bu murakkablik shundan iboratki, tovarlar va resurslar narxi pasayish tamoyiliga ega bo‘lmaydi. Shu sababli ayrim iqtisodchilar bunday tamoyilni xrapovik samarasi deb ataydilar (xrapovik — bu g‘ildirakni faqat oldinga harakat qilishga majbur etuvchi mexanizm). Xrapovik samarasi shunga asoslanadiki, narx osonlik bilan ko'tariladi, lekin juda qiyinchilik bilan, sekin pasayadi. Shu sababli yalpi talabning oshishi narx darajasini ko‘taradi, lekin talab kamayganda, qisqa davr ichida narxning tushishini kutish mumkin emas.

Yalpi talab chizig’I o’nga va yuqoriga siljiganda, muvozanat holati a dan s ga ko‘chadi, ishlab chiqarish hajmi ko‘payib, narx ham shu darajada o ‘sadi. Biroq yalpi talab o ‘zining dastlabki holatiga qaytsa, endi narx pasaymaydi, balki muvozanat yangi holatiga ko‘chib, ishlab chiqarish hajmi o ‘zining dastlabki darajasidan ham pasayadi. Shu o 'rinda nima uchun narx pasayish tamoyiliga ega emas, degan savolga aniq javob berish qiyin bo‘lsada, uning ayrim sabablarini ko'rsatish mumkin.

Bunda korxona umumiy xarajatlarining asosiy qismini ish haqi tashkil qilib, u qisqa davr ichida pasayish tamoyiliga ega bo‘lmaydi. Chunki ishchilarning asosiy qismi shartnoma (kasaba uyushmalar orqali) bo'yicha Ishlab, shartnoma muddati tugagunga qadar ish haqini pasaytirish taqiqlanadi. Shuningdek, tadbirkorlarning

o‘zlari ham ish haqi darajasini pasaytirishni xohlamasliklari mumkin. Buning ikkita sababi bor. Bir tomondan, ancha past ish haqi ishchilarning mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir ko'rsatishi mumkin. Shu bilan birga ancha past ish haqi mahsulot birligiga mehnat sarflarini kamaytirsa, ancha past mehnat unumdorligi esa mehnat sarflarini oshiradi. Agar ular ish haqini pasaytirishga qaror qilsalar, malakali ishchi kuchidan

ajrab qolishlari mumkin.

Ikkinchidan, juda ko‘pchilik korxonalar yetarli darajada monopol mavqyega ega bo‘ladi va bu ularga talab kamayganda ham narxning pasayishiga qarshi turish imkonini beradi.Ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulot real hajmi teng bo'lganda, iqtisodiyotda muvozanatlikka erishiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

“Iqtisodiyot nazariyasi” T.T.Jo’rayev o’quv qo’llanma Toshkent 2019

“Mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019

Ziyo.net

Stat.uz


Let.uz

Uza.uz


Tfi.uz

Lex.uz


Tdiu.uz
Download 1.02 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling