O’zbekiston respublikasi oliy va wrta maxsus talim vaziRLİGİ berdoq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti


Download 394.54 Kb.
Pdf ko'rish
bet5/6
Sana04.08.2017
Hajmi394.54 Kb.
#12686
1   2   3   4   5   6

Avogadro gipotezasi.   Nikolson  va Karlayl olib  borgan izlanishlarning 

natijalari frantsuz kimёgari  Jozef Lui Gey-Lyussak (1778-1850) ishlari bilan 

yanada mustaxkamlandi. Gey-Lyussak 2 h’ajm vodorod 1 qism kislorod bilan 

birikib, suv h’osil qilishini aniqladi. Keyinchalik u, gazlar birikma h’osil qiladi, 

ularning h’ajmlarining nisbatlari doimo karrali sondagi  nisbatlarni ifodalashini 

aniqladi. 1808 yilda Gey-Lyussak wzi kashf qilgan doimiy nisbatlar qonuni 

h’aqidagi malumotni nashr qildi. 

Shu qonunga muvofiq suv molekulasi 2 atom vodorod va 1 atom kisloroddan 

iborat ekanligiga twliq ywl qwyish mumkin. Shu qonundan foydalanib, ammiakda 

nechta azot atomi va vodorod atomi borligini aniqlash mumkin bwlib qoldi. 

Ammiak molekulasida 1 atom azot va uchta vodorod atomi borligi aniqlangandan 

keyin, azotning atom massasi taxminan 5 emas, 14 ekanligi aniq bwlib qoldi. 

Endi vodorod va xlorni kwrib chiqamiz. Bu 2 ta gaz birikib, uchinchi gaz-

vodorod xloridni h’osil qiladi. Bunda 1 h’ajm vodorod va 1 h’ajm xlor bilan 

birikib, vodorod xlorid molekulasini h’osil qilishigi twliq faraz qilishimiz mumkin. 

Endi faraz qilaylik, gazsimon vodorod va gazsimon xlor, bir-biridan uzoqroq 



 

35

turadigan toq atomlardan iborat va bu atomlar h’am bir-biridan uzoqlashib turgan 



vodorod xlorid molekulalarini, juft-juft bwlib birikib, h’osil qiladi. 100 atom 

vodorod va 100 atom xlordan boshlaymiz. Mana shu bir-biridan uzoqlashib turgan 

200 ta zarracha juftlashib birikadi va 100 molekula vodorod xloridni h’osil qiladi. 

Natijada 200 ta bir-biridan uzoqlashib turgan zarralar (atomlardan) faqat 100 bir-

biridan uzoqlashgan  zarralar (molekulalar) qoladi. Agar ular orasidagi masofa 

h’amma joyda bir xil bwlsa, u h’olda 1 h’ajm vodorod va 1 h’ajm xlorning 

yig’indisi (bor ywg’i 2 h’ajm) faqat 1 h’ajm vodorod xloridni h’osil qilishi 

mumkin. Biroq olingan malumotlar 1 h’ajm vodorod 1 h’ajm xlor bilan birikib 2 

h’ajm vodorod xloridni h’osil qilishini isbotlaydi. Tajriba wtkazish uchun olingan 

2 h’ajm gaz, tajriba tugagandan keyin h’am wsha 2 h’ajmligicha qolar ekan, u 

h’olda zarralar soni tajribadan oldin h’am tajribadan keyin xam wshandayligicha 

qoladi. 


Faraz qilaylik, gazsimon vodorod aloxida atomlar kwrinishida emas, balki 

h’ar biri 2 atomdan iborat bwlgan vodorod molekulasi kwrinishida mavjud bwladi

gazsimon xlor esa ikki atomli xlor molekulasidan iboratdir. Bu h’olda 100 atom 

vodorod - bu bir-biridan uzoqlashib turgan 50 vodorod-vodorod zarrachalari, 100 

atom xlor esa – bu 50 ta bir-biridan uzoqlashib turgan xlor-xlor zarrachalaridir, 

yani jami 100 ta zarracha. Vodorod xloridning h’osil bwlishida zarrachalarning 

qayta gruppalalanishi sodir  bwladi va vodorod-xlor atom kombinatsiyasi  vujudga 

keladi. Bunda vodorodning 100 atomi va xlorning 100 atomi 100 molekula 

vodorod xlorid (molekulalarning h’ar biri h’ar bir turdagi atomdan va 50 ta xlor 

molekulasi  100 ta vodorod xlorid molekulasini h’osil qiladi. Bunday xulosa  

kuzatish natijalari bilan mos keladi, yani ularning kwrsatishicha, 1 h’ajm xlor 2 

h’ajm vodorod xloridni h’osil qiladi.  

Bunga twliq ywl qwyish mumkin, agarda yuqorida aytilganidek, turli xil 

gazlarning zarrachalari, toq atomlardan  iborat ёki atomlarning kombinatsiyasidan  

iborat bwlishiga qaramasdan, bir-biridan bir xil masofada uzoqlashadi va agar ular 

orasidagi masofa anchaga farq qiladigan bwlsa h’am uzoqlashadi. Bu h’olatda 

gazning (berilgan temperaturada) zarrachalar soni gazning turiga  bog’lik bwlgan 

ravishda teng h’ajmni egallaydi. 

Gazlarda zarrachalarning  teng soni  teng zarralarni egallashi  h’aqidagi 

taxminlarning zarurligiga etibor bergan birinchi odam, italyan kimёgari Amedeo 

Avogadro (1776-1856) edi. Shuning uchun u 1811 yilda ilgari surgan taxmin 

Avogadro gipotezasi degan nomni oldi.  

Agar bu gipotezani aniq eslasak, u h’olda vodorod molekulalari (atomlar jufti) 

va atomlari orasida, shuningdek boshqa gazlarning molekulalari  va atomlari 

orasidagi farqni aniq keltirish mumkin. Shunga qaramasdan Avogadro vafotidan 

keyin, yarim asr davomida kimёgarlar bu gipotezaga amal qilishmadi va muh’im 

gazsimon elementlarning molekulalari va atomlari  orasidagi farqga  etibor 

berishmadi. Noaniqlik ancha muh’im bwlgan elementlarning atom massalarini 

aniqlashda h’am kuzatilardi.  

Biroq atom massalarni twg’ri aniqlaydigan boshqa usullar h’am malum edi. 

Masalan, 1818 yilda frantsuz kimёgari Per Lui Dyulong (1785-1838) va frantsuz 


 

36

fizigi Aleksis Tered Pti (1781-1820) shunday elementlardan birining atom 



massasini aniqlashdi.  

Atom molekulyar nazariyasi. XIX asr wrtalariga kelib noorganik va organik 

kimё orasidagi farqni ajratish ancha murakkab bwlib qoldi. Ya Bertselius 

tomonidan oldinga surilgan dualistik modelli noorganik va organik birikmalarga 

tadbiq etish xato bwlib chiqdi. 1840-1850 yillarda “atom”, “molekula”, 

“ekvivalent” tushunchalari h’aqida  chalkashliklar paydo bwlib qoldi. 

 

Tadqiqotchilar atom, molekula, ekvivalent terminlarini ishlatsalarda, bu 



tushunchalarga boshqacha mazmun berishar edi. Tadqiqotchilar bir xil moddani 

h’ar-xil formulalar bilan ifodalashar edi. Masalan suvni formulasini qwyidagicha 

ifodalashar edi: NO, N

2

O, N



2

O

2



. Sirka kislotasini esa 19 xil formula bilan 

ifodalashar edi.  

XIX asrning 30-40 yillarida olimlar, atom-molekulyar nazariyasining, asosi 

atomi ёki “biriktiruvchi” massani (soedinitelnaya massa).  Haqiqatdan h’am, analiz 

qilinsa suvni tarkibida kislorod 8 marta vodoroddan kwp. Bu fakt  orqali N=1, O=8 

va formula NO, atom massasi  N=1, O=16 va formulasi  N

2

O.  


1840-1850 atom massasini aniqlashda ikkita ywnalish bwlgan.  Birinchisi 

asosida fizik usullar, ikkinchisi - murakkab birikmalarni formulalarini va ularning 

molekulyar massalarini h’isoblash.  

1826 yilda J.Dyuma bir qancha tajribalar asosida anchagina birikmalarning 

molekulyar massasini aniqladi. Buning uchun u gaz ёki parlarni zichligini aniqlash 

usuli orqali bajardi. Bu bilan J.Dyuma Avagadro gipotezasini inkor qildi. Yani - bir 

xil h’ajmdagi murakkab va oddiy moddalar tarkibidagi molekulalar bir xil emas. 

Lekin, A.Avogadrodan keyin  M.Goden, Sh.Jerar, O.Loranlar birinchi bwlib oddiy 

va murakkab moddalarning teng h’ajmida, bir xil sharoitda molekulalar soni teng. 

Sh.Jerarning muh’im ishlaridan yana biri – tiplar nazariyasi. Bu tiplarga vodorod, 

suv, vodorod xloridi va ammiaklarni kiritish taklif etilgan. 

1858 yili S.Kannitsaro molekulyar massani h’isoblashda vodorodning 

ikkilangan zichligidan foydalanish kerakligini taklif etadi. Bundan ikki yil oldin bu 

usulni D.İ.Mendeleev taklif qilib, M/D=2, bunda M- molekulyar massa, D-vodorod 

zichligi.  

XIX asrning yana bir muh’im  yangiliklaridan biri – murakkab kimёviy 

moddalarni ajratishda elektr tokidan foydalanishdir. Bu usul bilan G.Devi 

tomonidan yangi elementlardan K, Na, Ca, Sr, Ba va  Mg ochildi. 

 

5. Kimё strukturasi 

 

1860 yillarda noorganik va organik  moddalarning tarkibi, ularning empirik 

formulasini ifodalash va klassifikatsiyalash ustida juda kwp urinishlar bwldi. 

Asosiy masala - moddalarning h’ossalari ularning tarkibiga va kimёviy tuzilishiga 

bog’likligini topishga qaratiladi.  

Bu vaqtgacha bwlgan nazariyalar orqali bazi murakkab (tarkibida uglerod 

bwlgan) moddalarning h’olatini tushuntirish qiyin edi. Bu muh’im masalani – 

kimёviy tuzilish A.M.Butlerovning (1861) nazariyasi uzil kesil h’al qildi. Bu 

nazariyagaasosan: 


 

37

a) organik molekulalarda atomlar bir biri bilan  valentligiga asosan birikadi, 



bu molekulalarining kimёviy tuzilishi belgilab beradi;  

b) organik moddalarning kimёviy va fizik-kimёviy h’ossalari ularning 

tabiatiga, unga kiradigan atomlar tarkibiga, molekulalarining tuzilishiga h’amda 

bog’lik;  

v) h’ar bir empirik formula uchun nazariy strukturasini (izomerlarini) 

chiqarish mumkin;  

g) h’ar bir organik modda wzining kimёviy formulasiga ega, bu formula shu 

moddaning h’ossalari h’aqida malumot beradi;  

d)molekulalarda atomlar wzaro bog’langan ёki bog’lanmagan bwlishi 

mumkin. Bu kimёviy tuzilish nazariyasi nafaqat reaktsiyani ketishini tushuntirish, 

balki oldindan aytib berish imkoniyatini h’am yaratdi. Bu nazariya kimё fanining 

keyingi taraqqiёtiga ywl ochib berdi. 

Bu nazariya keyinchalik twyinmagan, aromatik va alitsiklik birikmalarning 

strukturasini aniqlashda h’am qwl keldi (Kekule, K.E. Erlenmeyer, 

V.V.Markovnikov, A.Bayer va boshqalar). 

XIX asrning 60 yillarida kimё fanida spektr analizining  qwllanilishi  orqali 

Pb, Cs, In  va Ta elementlari ochildi. Bu ilmiy tadqiqotlar D.İ.Mendeleev 

tomonidan 1869 yili elementlar davriy sistema qonunini ochishga turtki bwldi. 

XIX asrning 2-chi yarmida fizik-kimё fani aloh’ida kimё fanining tarmog’i 

bwlib ajralib chiqdi. Bu vaqtlarda jadallik bilan rivojlanaёtgan elektrokimё 

jaraёnlari, termoximiya (M.Faradey, R.Klauzius, F.Kolraush, G.İ.Gess, M.Bertlo, 

N.N.Beketov, K.Bertolle, L.Vilgelm, K.Guldberg, P.Vaage, Dj.Gibss, M.Plank, 

Vant-Goff, V.Nernst va boshqalar) edi. 

Kimё tarixida A.Verner (1893) tariflagan koordinatsiya nazariya asoslari kimё 

fanining yangi ywnalishini yaratdi va rivojlanishini boshlab berdi. 

XIX asrning oxiridagi eng katta yangilik bu V.Rentgen, 1895, tomonidan X-

nurining ixtirosi bwldi. Bu soh’ada juda katta yangiliklar yaratildi (A.Bekerel, 

Dj.Tomson, E.Vixert, V Ramzay. E.Rezerford(1913), N.Bor, V Kossel, G.Lyuis v 

boshqalar). Yangi radioaktiv elementlar va ularning izotoplari (Po, Ra, Ac, Rn, Pa)  

ochildi.  

 

6. Kimё fanining tarmoqlarga bwlinishi 

 

  Asosan XX asr boshlaridan boshlab kimё fani keng rivoj topdi. Bu vaqtga 

kelib ilmiy izlanishlarda yangidan yangi metodlar ishlab chiqila boshlandi, tegishli 

laboratoriya asbob-uskunalari, priborlar yaratilishi jadallashdi. Kimё fanining rivoj 

topishi yanada yuksaldi. Boshqa fanlar bilan integratsiyalashdi. Natijada biokimё, 

bioorganik kimё va moleklyar biologiya kabi tirik organizmlar kimёsini 

wrganuvchi fanlar bilan birlashdi.  Bularni wrganish uchun qulaylik tug’dirish 

uchun tarmoqlarga bulish boshlandi va kwp wtmay bu ishlar bajarildi. Quyidagi 1- 

jadvalda kimё fanining asosiy tarmoqlari va ularda olib borilaёtgan ilmiy 

ishlarning ywnalishlari keltirilgan. 



1-jadval. 

 Kimё faning asosiy tarmoqlari 



 

38

 

№ Nomlari 

İlmiy ywnalishlari 

1 Fizik 

kimё 1.  Eritmalar nazariyasi. 

2.  Kislota va ishqorlar nazariyasi. 

3.  Elektroximiya. 

4.  Elektrokimё kinetikasi. 

5.  Kolloid kimё. 

2 Koordinatsion 

kimё 


1. Vernerning koordinatsion nazariyasining paydo 

bwlishi. 

  

1.  Koordinatsion nazariyaning asoslari. 



2.  Kompleks birikmalarning olti koordinatsion soni 

bilan oktaedrik modeli. 

3.  Kompleks birikmalarning twrt koordinatsion soni 

bilan stereoizomeriyasi. 

4.  Optik izomeriya. 

5.  Ammoniy tuzlarining tuzilishi. 

6.  Asosiy va qwshimcha valentlik. 

7.  L.A.Chugaev asarlarida koordinatsion nazariyaning 

rivojlanishi. 

8.  Atomlar va kompleks birikmalarning wzaro tasirini 

wrganish. 

9.  Trans tasir qonuniyatlari. 

10. Ligandlarning tsis- tasiri. 

11. Yangi kompleks birikmalarning  

      π-komplekslarini wrganish.  

12. Ligandlarning ichki sfera wzgarishlari. 

13.  Kompleks birikmalarning amaliy ah’amiyati. 

3 Organik 

kimё 1.  Tajriba faktlarini twplash. 

2.  Organik kimё nazariyalarining asosiy etaplarini 

rivojlantirish. 

3.  Stereokimёni rivojlantirish. 

4.  Organik sintez. 

5.  Organik kimёning rivojlanishi. 

4 Elementorganik 

kimё birikmalari 

1.  Magniy organik birikmalar va elementorganik 

birikmalar sintezi.  

2.  Litiy organik birikmalar. Elementorganik kimёning 

shakllanishi. 

3.  Elementorganik birikmalar va kataliz. 

4.  Wzgaruvchan valentli metallorganik birikmalar. 

5 Polimerlar 

kimёsi 


1.  Polimerlar kimёsining shakllanishi. 

2.  Katalitik polimerlarni wrganish. 

3.  Polimerlarning tuzilishi h’aqida qarashlarning 

shakllanishi. 

4.  Polimerizatsiya mexanizmini tadqiqot qilish. 


 

39

6 Kinetika. 



Kataliz 

va katalitik 

jaraёnlar. 

1.  Zanjirli reaktsiya nazariyasini yaratishdagi 

dastlabki tajribalar. 

2.  Zanjirli reaktsiya nazariyasi asoslarini ishlab 

chiqish. 

3.  Zanjirli reaktsiya asosida h’ar-xil kimёviy 

muammolarni echish. 

4.  Aktiv markazning tabiatini va elementlar tarkibini 

wrganish. 

5.  Zanjir reaktsiyasi nazariyasini yangi soh’alarga 

qwllash. 

6.  Absolyut reaktsiya nazariyasi. 

7.  Kataliz va katalitik jaraёnlar. 

8.  XX asrning birinchi choragida katalitik jaraёnlar 

ustidagi tadqiqotlar. 

9.  Kataliz nazariyasining rivoji. 

10.  Muh’im katalitik sintez ustidagi tadqiqotlar. 

11.  Kataliz soh’asidagi tadqiqotlarning yangi 

ywnalishlari. 

7 Biologik 

fizik-

kimё 


1.  Biologik kimёning shakllanishi. 

2.  Moy-ёg’, uglevod va oqsillarni tabiatini wrganish. 

3.  Biokatalizatorlar va biokatalitik jaraёnlarining 

tabiatini wrganish. 

4.  Moddalar almashuvining asosiy etaplarini 

wrganish. 

5.  Tadqiqotlar yangi metodlarining rivoji va 

biopolimerlar kimёsi. 

6.  Molekulyar biologiya. 

7.  Bioorganik kimё  

 

Bulardan tashqari kimёviy texnologiya fani rivoj topdi. Tabiatda 



uchramaydigan yangi mah’sulotlarni ishlab chiqarishda evolyutsion rivojlanish 

revolyutsion rivojlanish darajasida bormoqda. Bu fanning rivojiga asos 

fundamental fanning yutuqlari bwldi. Yangidan-yangi, tegishli h’ossaga ega 

bwlgan,  kimёviy mah’sulotlar (plastmassalar, kimёviy tolalar va boshqalar) ishlab 

chiqarilish ywlga qwyilgan. 

 

7. Wzbekiston kimё sanoati 

 

Wzbekiston kimё sanoatida 22 ta ishlab chiqarish birlashmalari, zavodlar va 



qwshma korxonalar kiradi. Xalq xwjaligi tarmog’ida Wzbekiston kimё sanoati eng 

ёsh tarmoqlardan h’isoblanadi. İshlab chiqargan mah’sulotlarga talab katta, asosan 

mashinasozlik (plastmassa, shisha), twqimachilik sanoati (tola, bwёqlar), qishloq 

xwjaligi (mineral ug’it, zaxarli ximikatlar), transport (motor ёqilg’isi, moylovchi 

moylar, sintetik kauchuk), qurilish (h’imoya plёnkalar, oyna, plastik) va boshqalar. 


 

40

Wzbekiston kimё sanoati tarkibida mineral ug’itlar ishlab  chiqarish asosiy 



wrinni egallaydi. Shu bilan birga qishloq xwjalik zararkunandalariga qarshi 

ishlatiladigan defoliantlar ancha miqdorda ishlab chiqariladi. Kimё sanoati xom 

ashёsi uchun rangli metallurgiya, gaz va paxta tozalash sanoatlari chiqindilari 

xizmat qiladi. Shu bilan birga boshqa sanoat tarmoqlari chiqindilarini h’am qayta 

ishlab, u tarmoqlarning rivojlanishiga h’am h’issa qwshadi. Shu tariqa, kimё 

sanoati tarmoqlararo bog’lovchi vazifasini h’am bajarib keladi. 

Markaziy Osiё mamlakatlari ichida Wzbekiston kimё sanoti eng rivojlangan 

tarmoqlardan biri h’isoblanadi.  

Kimё sanoati wziga xos xususiyatlarga ega: 

Birinchidan, bu tarmoq  yangi materiallar yaratadi, ularning h’ossalari,  sifat 

kwrsatkichlari tabiiy materiallardan ustun turadi. Bu materiallardan foydalanishda 

odamlarning meh’nati tejaladi va qishloq xwjalik xom ashёlari tejaladi. Masalan 

kapron ipagini ishlab chiqarishda tabiiy ipak olishga qaraganda meh’nat 20 barobar 

kam sarflanadi. 

İkkinchidan, kimё sanoati juda katta xom ashё bazasiga ega: xom ashё 

sifatida h’ar xil foydali qazilmalarni ishlatadi. 

Kimё sanoati wz ichiga bir nechta tarmoqlarni oladi: 1) tog’ kimёsi (mineral 

xom ashe qazib olish); 2) asosiy kimё (kimёviy tuzlar, kislotalar, mineral ug’itlar 

ishlab chiqarish); 3) organik sintez kimёsi (yarim mah’sulot ishlab chiqarish); 4) 

polimerlar kimёsi (plastmassalar tayёrlash, kauchuk, xar xil tolalar); 5) polimer 

materiallarni qayta ishlash (shinalar, polietilen plenkalar ishlab chiqarish). 

Noorganik, organik, polimer, wsimliklarni h’imoya qiluvchi kimёviy 

moddalar, lok-bwёq va boshqa mah’sulotlar ishlab chiqariladi. Bu ishlar 

“Wzkimёsanoat” DAK qoshida birlashgan. 2-chi jadvalda “Wzkimёsanoat” DAK 

qoshidagi korxonalar va ularning ishlab chiqaraёtgan asosiy mah’sulotlar nomlari 

keltirilgan. 

 

2-jadval.  

Wzbekiston kimё sanoati korxonalari va ularning ishlab chiqaraёtgan 

mah’sulotlar nomlari. 

№ Korxonalar 

nomi  İshab chiqarilaёtgan mah’sulotlarning  asosiy 

turlari 


1 “Navoiazot” 

Ochiq 


aktsianerlik jamiyati. 

(Navoi sh.) 

Ammiak, 21% ammoniy sulfati, 56% azot 

kislotasi, natriy tsianiti, metanol,  formalin, 

kaustik soda. 22% xlorid kislota, sirka kislota

poliakril tolasi, poliakril tolasini qayta ishlangan 

mah’sulotlari, suyuq xlor, 8% poliakrilamid geli, 

granulalangan poliakrilamid. 

“Azot” Farg’ona ishlab 



chiqarish birlashmasi 

Ammiak selitrasi, natriy xlorati, ammiak, 

karbamid, 60% -li XMD defolianti, 40%-li XMD 

defolianti, 43%-li defolianti, diatsetil tsellyuloza. 

3 “Ammofos” 

ochiq 


aktsionerlik jamiyati 

(Olmaliq sh.) 

Ammofos, 21%-li ammoniy sulfati, 20%-li A 

markali ASF, B markali 17%-li ASF 



 

41

4 “Elektroximsanoat” 



ochiq aktsionerlik 

jamiyati. (Chirchiq sh.) 

Ammiak selitrasi, karbamid, 21%-li ammoniy 

sulfati, 98,6%-li kontsentrlangan azot kislotasi, 

57%-li azot kislotasi.  

5 “Kuqon 

SFZ” 

Wzbekiston – Rossiya 



ChEİİ ochiq aktsionerlik 

jamiyati. (Qwqon sh.) 

Granullangan B markali ammoniylashgan super 

fosfat. 


6 “Elektroximzavod” 

qwshma korxona 

aktsionerlik jamiyati. 

(Navoi sh). 

Wsimliklarni h’imoya qilish kimё vositalari: 

granstar danadim, dafosat, dimilin, kumar, 

nomini, neoron, stomp. Kimё guruxi: metil 

atsetati, natriy sulfidi, suyuq shisha, aktivlangan 

kwmir, suyuq azot, suyuq kislorod, texnik 

kislorod. 

7 Samarqand 

kimё zavodi. 

(Samarqand sh.) 

A markali 15% azotlashgan fosforli  ug’it 

8 “Jizzax 

plastmassa” 

Ochiq h’oldagi 

aktsionerlik jamiyati. 

(Jizzax sh). 

Birlamchi va ikkilamchi paxta chigitini wstirishda 

ishlatiladigan plenkalar, polietilen quvurlari. 

9 Farg’ona 

furan 

birikmalari kimё zavodi. 



(Farg’ona sh.). 

Texnika uchun etil spirti, fupfurol spirti, furitol 

smolasi, paxta tsellyulozasi. 

10 Farg’ona 

kimё tolalar 

zavodi. (Farg’ona sh.). 

Atsetat ipi, granullangan poliamid (PA-6), 

poliamid iplari. 

 

“Wzkimёsanoat” DAK qoshidagi korxonalarning 2004 yilda ishlab 



chiqarilgan asosiy mah’sulotlarining miqdori 3-chi jadvalda keltirilgan. 

 

3-jadval.  

“Wzkimёsanoat” DAK korxonalarining 2004 yildagi ishlab chiqarilgan 

asosiy mah’sulotlari 

№ Mah’sulotlar 

nomi 

İshlab 


chiqarilgan 

mah’sulotlar, 

ming.t. 

İshlab chiqaruvchilar 

nomi 



Mineral ug’itlar (100% 



foydali moddalar h’isobida), 

shu jumladan: 

- azotli; 

- fosforli 

875,6 

 

 



735,9 

139,7 


Azotli ug’itlar: Chirchiq 

“Elektrkimёsanoat”, 

“Navoiazot”va “Forg’ona 

Azot”, 


Fosforli ug’itlar: Olmaliq 

“Ammofos” , Samarqand XZ 

va “Qwqon superfosfat 

zavodi”.   

2 Defoliantlar 

va 


 

Farg’ona 

İChB “Azot”. 


 

42

wsimliklarni h’imoya 



qilish kimёsi (100% 

foydali moddalar 

h’isobida) 

 

 



 

5,243 


 

SP-AO “Elektroximzavod” 

Sulfat kislota 



834,3 

Olmaliq “Ammofos” 

Ammiak (sintetik) 



1019,1 

Chirchiq “Elektrkimёsanoat” 

5 Kimёviy tolalar va iplar, shu 

jumladan: 

- nitron tolalar; 

- atsetat iplar 

14,862* 

 

12,856 



2,006 

OAO “Navoiazot” va  

Farg’ona kimё tolalar zavodi 

Sintetik smolalar va plastik 



massalar 

 

112,0 



Farg’ona furan birikmalari 

kimёsi zavodi, OAO 

“Jizzaxplastmassa” 

7 Lak 


bwёq maxsulotlar 

9463 


  

SP OAO “Toshkent lok 

bwёq zavodi” 

8 Polietilen 

plёnkalar 10,148* 

OAO 


«Jizzax-plastmassa» 

Sintetik yuvish vositalari 



(SMS) 

 

0,077* 



SP OAO «Maishiykimё» 

10  Gidroliz mah’sulotlari 

0,041 

Farg’ona furan birikmalari 



kimёsi zavodi 

* - 2003 yilgi malumotlar 

 

Bevosita “Wzkimёsanoat” DAK tarmog’iga kirmagan kimёviy mah’sulotlar 



ishlab chiqaruvchi korxonalar kwp. Bu korxonalarning faoliyati Wzbekistonda 

kimё sanoatini rivojlantirishda wzlarining juda katta h’issalarini qwshmoqda. Bular 

qatoriga tosh tuz konlari: 

1. 


Xojaikon, Tubakat, Barsakelmes, Baybichak va Akalya. Bulardagi 

zah’ira 90 mld tonnadan ortiq. 

2. 

Toshkentdagi Sovplastital, Angrenda rezina ishlab chiqarish zavodi. 



Mamlakatimizda tabiiy gazdan h’am ёqilgi h’am xom ashё sifatida 

qwllaniladi. Masalan, tabiiy gazdan kimёviy tolalar ishlab chiqarish Rossiyadagiga 

qaraganda 40-50% ga arzon. Gazli, Muborak, Uchkur, Adamtash, Shwrtak va 

boshqa joylardan olinaёtgan gazda kondensati yuqori. Gazkondensat – bu organik 

sintezning asosi h’isoblanadi. Har bir tonna gaz kondensatidan 50 kg sintetik 

kauchuk, 150 kg plastmassa, 150 kg sintetik tola,  100 kg erituvchi moddalar ёki 

400 kg motor ёqilg’isi olish mumkin. Shuning uchn gaz kondensatidan keng 

foydalanish choralari kwrilmoqda. Muborakda gazdan oltingugurt ajratib oladigan 

zavod qurilgan. 

 Xom 


ashё sifatida kimё sanoati g’wza poya, kanop chiqindilari, paxta 

momig’ini h’am ishlatadi. Lekin yiliga, paxtani terib olgandan keyin, 5-6 mln 

tonna g’wza poyani ishlatish masalasi h’ali echilmagan. Hamon ёqilg’i sifatida 

ishlatilib kelmoqda. Olimlarning taqitlashicha, 1 t g’wza poyasidan 700 kg 

furfurol, 40 l etil spirti ёki 250 kg achitqi, barglaridan esa – limon va olma 


 

43

kislotalarini olish mumkin. Farg’ona va Yangiywl gidroliz zavodlarida paxta 



chigiti sheluxasidan glyukoza, texnik spirt va boshqa mah’sulotlar olinmoqda. 

 

Rangli metall ishlab chiqarishdagi chiqindilardan sulfat kislotasi ishlab 



chiqariladi. Popdagi rezino-texnika zavodi kalish, rezina shlangalari, mashina va 

mexanizmlar uchun rezinali butlovchi qismlar ishlab chiqarmoqda. Jizzaxdagi 

zavod polietilen plenka va quvurlarini ishlab chiqarmoqda. 

 

Oltingugurt kolchedani, margenets, bariy, alunit, kaliy tuzi, talk, oh’aktosh 



kabi minerallar kimё sanoatining kwp tarmoqlari uchun xom ashё h’isoblanadi. 

 Respublikada 

lak-bwёq ishlab chiqarish, kimёviy tolalar va suniy charm 

ishlab chiqarish zavodlarining quvvatlari oshirilmoqda. 

 Wzbekistondagi 

fosforli 

ug’itlarni ishlab chiqaruvchi zavodlardan 

Olmaliqdagi  “Ammofos”,   Samarqanddagi ximzavodlar uchun xom ashёni 

Qozog’istondagi Qoratog’ fosforitidan foydalanish mwljallangan edi. Bu xom 

ashёning tarkibida sulfat, fosfor va ftorovodorod kislotalarining aralashmasi bor. 

Endi mah’alliy xom ashёga – Markaziy Qizilqum fosforitlarini qayta ishlashga 

kirishildi. Bu xom ashёning tarkibida sulfat, fosfor va ftorovodorod kislotalarining 

aralashmasidan tashqari  0,12-0,18% xlor bor. Bunda xlorning miqdori ancha 

yuqori (kwpi bilan 0,04%). Xlor qurulmalarning korroziyasini tezlashtirishga olib 

keladi. Shuning uchun xlorni yuvish texnologiyasini yaratish  ustida ishlar olib 

borilmoqda.  Korroziyani kamaytirish uchun natiriy nitridning 0,2 mol/l 

kontsentratsiyasidan foydalanish mwljallanmoqda. 

 


Download 394.54 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling