O’zbekiston respublikasi oliy va wrta maxsus talim vaziRLİGİ berdoq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Flogiston.  Kimёning rivojlanishiga muh’im ah’amiyatga ega bwlgan XVII 

asrning kashfiёtlari qatoriga, atmosfera h’avosidagi bosim ustunining mavjudligi, 

bu bosimni ishlatish  va vakuumni  h’osil qilish imkoni mavjudligini kwrsatuvchi 

kashfiёtlarni kiritish mumkin. Ayrim tadqiqotchilar vakuumni h’avo nasosini 

ishlatmasdan turib, h’osil qilish mumkin, degan fikrga kela boshladi. Faraz 

qilaylik, siz suvni qaynatdingiz va kamerani bug’ bilan twldirdingiz, keyin esa 

kamerani tashqaridan sovuq suv bilan sovutdingiz. Bu vaqtda kameraning ichidagi 

(par) bug’ kondensatlanib, suv tomchilariga aylanadi va kamerada vakuum yuzaga 

keladi. Agar bunday kameraning devorlaridan birini h’arakatga keltirsak, u h’olda 

h’avo bosimi tasirida h’arakatlantiradigan devor kameraning ichki tomoniga 

 

20

tortiladi. Bug’ning yangi portsiyasi kameraga tushishi bilan, devor qaytadan tashqi 

tomonga itariladi, keyin esa bug’ kondensatlanganda, qaytadan kameraga tortiladi. 

Uzimizcha tasavvur qilishimiz mumkinki, h’arakatlanuvchi devor – bu qaytarilib – 

kiradigan h’arakatlarni bajaradigan wziga xos turdagi porshendir, bunday 

porshenni masalan, bug’da ishlaydigan nasosda ishlatish mumkin. 

Bunday bug’ mashinasi 1689 yilda angliyalik tog’ injeneri Tomas Severi 

(1650-1715 y. yaqin) tomonidan h’aqiqatdan h’am yaratildi. Bu qurilmada bug’ 

yuqori bosim ostida ishlatilar edi, bu esa wsha davrda h’avfsiz deb h’isoblanmas 

edi. Taxminan wsha vaqtda (1705 yil) Severi bilan bilan h’amkorlikda ishlagan 

Tomas Nyukomen (1663-1729) ancha past bosimdagi bug’ bilan ishlay oladigan 

bug’ mashinasini yaratdi. Biroq Nyukomenning mashinasi universal emas edi, va 

uni amalda faqat suv suv kwtarish uchun uchun ishlatish mumkin edi. Mashinaning 

konstruktsiyasi universal bug’ mashinasining yaratuvchisi deb h’isoblanadigan 

shotlandiyalik mexanik Djeymis Uott (1736-1815) tomonidan ancha 

takomillashtirildi. 

  Bug’ mashinasining paydo bwlishi sanoat revolyutsiyasining boshlanishini 

bildirar edi: inson dunёdagi barcha og’ir ishlarni qila oladigandek  bwlib kwringan 

mashinaga ega bwldi. İnson shamol kuchining ёki yuqoridan tushadigan suvning 

injiqlarini engib, ulardan foydalangan h’olda mexanik energiyaga aylantira oldi. 

 Bug’ mashinasida odatdagidek bwlmagan h’olatlardan bwlgan, olovning 

ishlatilishi kimёgarlarda  ёnish jaraёniga bwlgan qiziqishini wyg’otdi. Nima uchun 

ayrim jismlar ёnadi, ayrimlari esa ёnmaydi?   Ёnish jaraёnida nima sodir bwladi?  

Kadimgi greklarning tasavvurlariga kwra, alangalanish qobiliyatiga ega bwlgan 

barcha narsalarning tarkibida qulay sharoit yuzaga kelganda, chiqib keta oladigan 

olov elementi bwladi. Alximiklar h’am, tah’minan, shu nuqtai-nazarni 

maqullashgan, biroq  ёnish qobiliyatiga ega bwlgan moddalarning tarkibida 

“sulfur” (oltingugurt bwlishi shart emas) elementi mavjuddir, deb h’isoblashgan. 

1669 yilda nemis kimёgari  İogann  İoaxim Bexer (1635-1682) ёnish 

h’odisasini aql-idrokka asoslanib tushuntirishga urinib kwrdi. U qattiq moddalar 

uch turdagi “tuproq”dan iborat deb faraz qildi va ulardan birini,  yani wzi “ёg’li 

tuproq” deb atagan turini “ёnish printsipi” deb qabul qildi. Bexerning nih’oyatda 

noaniq bwlgan tasavvurlarining izdoshi nemis vrachi va kimёgari Georg Ernst 

Shtal (1660-1734) edi. U yana bir marta “ёnish printsipi” degan nomni “flogiston” 

– grekchadan olingan bwlib, “ёnuvchi” , deb nomlab,  nomlanishini yangiladi. 

Shtal ёnish jaraёnidagi flogistonning rolini tushuntirib beradigan, ёnish jaraёnining 

sxemasini tavsiya qildi.  

 Shtal tasavvurlariga muvofiq, ёnuvchi moddalar flogistonga boydir. Ёnish 

jaraёnida moddaning tarkibidagi flogiston ajralib chiqadi va ёnish jaraёni 

tugagandan keyin qolgan narsaning tarkibida flogiston bwlmaydi va shuning uchun 

h’am  ёnishda davom eta olmaydi. Shtal, metallarning zanglashi ёg’ochning 

ёnishiga wxshaydi, deb taqidlar edi. Uning fikricha, metallar flogistonga ega, 

zangning tarkibida esa flogiston bwlmaydi. Zanglash jaraёnini bunday tushunish, 

rudaning metallarga aylanishi jaraёni - kimё soh’asidagi birinchi nazariy 

kashfiёtning sababini tushuntirib berishga imkon yaratdi. Shtalning tushuntirishlari 

qwyidagilardan iborat edi. Flogistonga kam bwlgan ruda, flogistonga boy bwlgan 

 

21

ёg’och kwmirida qizdiriladi. Bu vaqtda flogiston ёg’och kwmirdan rudaga wtadi, 

natijada  ёg’och kwmiri flogistoni kam bwlgan kulga aylanadi, flogistoni kam 

bwlgan ruda esa flogistonga boy bwlgan metallga aylanadi.  

Shtalning fikricha, h’avo wzaro ёnishga faqat bevosita ёrdam beradi. 

Flogiston  ёg’ochdan  ёki metalldan chiqqanida h’avo uni tashish uchun h’izmat 

qiladi, yani flogistonni boshqa moddaga uzatadi (agar shunday narsa mavjud 

bwlsa).  

  Shtalning flogiston nazariyasi birinchi vaqtlarda keskin tanqidga uchradi. Bu 

nazariyaga, ayniqsa gollandiyalik vrach German Burgave (1668-1738) qarshi 

chiqdi. U ёnish h’odisasi va zangning h’osil bwlishi bitta h’odisa bwlishi mumkin 

emas, deb h’isoblar edi. Chunki ёnish, olovning paydo bwlishi bilan boradi, 

zanglash esa-olovsiz sodir bwladi. Shtalning wzi bu farqni qwyidagicha 

tushuntirdi:  ёg’ochga wxshash narsalar ёnganda, flogiston shunchalik tez uchib 

ketadiki, atrofdagi olamni qizdirib kwzga kwrinadigan bwlib qoladi. Zanglashda 

esa flogiston asta-sekin uchib ketadi, shuning uchun h’am olov paydo bwlmaydi. 

Burgavening tanqidlariga qaramasdan, flogiston nazariyasi ommabop bwlib 

boraverdi. 1780 yilda bu nazariya kimёgarlar tomonidan deyarli h’amma joyda 

qabul qilindi. Chunki u kwpgina savollarga aniq javoblar berishga imkon yaratdi. 

Biroq bitta savolni Shtal h’am, uning izdoshlari h’am h’al qilisha olmadi. Gap 

shundaki, kwpgina ёnuvchi moddalar, masalan, ёg’och, qog’oz, ёg’ ёnishi vaqtida 

malum miqdorda ywqolib ketardi. Bu shunday bwlishi tabiiydek edi, chunki ёnish 

vaqtida flogiston modda tarkibidan uchib ketardi.  

Shtal nazariyasiga kwra, zanglash jaraёnida metallning tarkibidan flogiston 

uchib ketar edi. Shunga qaramasdan 1490 yildaёq alximiklar tomonidan zanglagan 

metall  zanglamagan metalldan ancha og’ir ekanligi aniqlandi. Nima uchun 

flogistonni ywqotgan modda og’ir bwlib qoladi?  Balki, XVIII  asrning ayrim  

kimёgarlari  taqidlaganidek, flogiston manfiy og’irlikka egadir?  Bunday bwlsa, 

nima uchun ёg’och  ёnganda og’irligi kamayadi?  Balki flogistonning ikki xil-

musbat va manfiy og’irlikka ega bwlgan turi mavjuddir. 

XVIII asrning kimёgarlariga bu muammo, h’ozirgi kunda bizga 

kwringanidek, muh’im bwlib kwrinmas edi. Biz h’odisalarni chuqur tah’lil qilishga 

wrganib qolganmiz va og’irlikning wzgarishi, albatta bizni wylantiradi. XVIII 

asrning yuz yilligidagi kimёgarlar aniq wlchashlarning muximligini h’ali 

fah’mlamas edi va og’irlikdagi wzgarishni etiborga   olishmasdilar. Flogiston 

nazariyasi moddalarning h’ossalari va tashqi wzgarishlarining sabablarini 

 

tushuntirardi, og’irlikning wzgarishi esa, wsha davrda h’isoblanganidek, muh’im 

ah’amiyatga ega emas edi. 

Gazlar. Karbonat angidrid gazi va azot. Modda massasining ёnishi 

vaqtidagi wzgarishi tushunarsiz edi. Aniqlanishicha, bu h’odisa ёnish vaqtida 

gazlarning paydo bwlishi ёki ywqolishi bilan bog’likdir. Garchi gazlarning 

mavjudligi juda qadimda aniqlangan bwlsada va Van Gelmontgacha, bir asr oldin, 

gazlar h’aqidagi bilimlar asta-sekin twplana boshlangan bwlsada, Shtal davrida 

kimёgarlar gazlarning mavjudligini h’isobga olishib, aslida ularga umuman etibor 

berishmas edi. Ёnish jaraёnida modda massasini wzgarishi sabablari h’aqida 

wylaёtgan tadqiqotchilar, faqat qattiq moddalar va suyuqliklarni h’isobga olishar 

 

22

edi. Malumki, kul ёg’ochdan engil. Chunki ёg’och  ёnganda bug’ (gaz) ajralib 

chiqadi. Biroq bu qanday bug’ ekanligini, kimёgarlardan birortasi h’am tushuntirib 

bera olmas edi.  Zanglagan metall zanglamagan metalldan og’irroqdir. Balki metall 

zanglamaganda h’avodan nimanidir qabul qilishi mumkindir?  Bunga javob ywq 

edi.  

Bu va boshqa bir qator savollarga javob berish uchun kimёgarlar  gazlarni 

muntazam ravishda wrganishni boshlashlari kerak edi. Bu soh’ada muh’im 

qadamni, XVIII asrning boshlarida angliyalik botanik va kimёgar Stiven Geyls 

(1677-1761) qwydi. U gazlarni suv ustida yig’adigan asbobni yaratdi. Bu asbob 

“pnevmatik vanna”, yani siqiladigan h’avo ёrdamida ishlaydigan asbob deb ataladi. 

Kimёviy reaktsiya natijasida h’osil bwladigan gazni Geyls, suvli vannaga teskari 

twntarilgan idishga, trubkadan ajratib olar edi.  Gaz pufakchalari idishning yuqori 

qismiga kwtarilib u erdagi suvni siqib chiqarar edi. Shu ywl bilan Geyls reaktsiya 

natijasida h’osil bwladigan gazlarni yig’ar edi. Geyls wzi yig’gan gazlarni 

identifikatsiya qilmadi va ularning h’ossalarini wrganmadi. Biroq uning gazlarni 

yig’ishi uchun yasalgan asbobi pnevmatik kimёning rivojlanishida muh’im rol 

wynadi. 

Boshqa bir muh’im qadam shotlandiyalik kimёgar Djozef Blek (1728-1799) 

tomonidan amalga oshirildi. 1754 yilda tibbiёt magistri darajasini olish uchun 

qilgan dissertatsiyasi kimёviy muammo bilan bog’langan bwlib, kislotalarning 

“yumshoq” (karbonat) ishqorlariga tasir ettirish vaqtida ajralib chiqadigan 

gazlarning h’ossalariga bevosita bog’lik edi. (Blek davrida meditsina bilan kimё 

qattiq bog’langan edi). Blekning aniqlashicha, oh’akli mineral (kaltsiy karbonat) 

qizdirilganda gaz ajralib chiqishi bilan parchalanadi va oh’ak (kaltsiy oksidi)ni 

h’osil qiladi. Ajralib chiqaёtgan gazni qaytadan kaltsiy oksidi bilan biriktirib, yana 

kaltsiy karbonat olish mumkin edi.  

Blekning kashfiёti katta ah’amiyatga ega edi. Buning sabablaridan biri: 

birinchidan, karbonat angidrid gazi, ёg’och  ёnganda gaz xosil bwlganidek 

minerallarni qizdirish vaqtida h’osil bwlar edi. Jonli va jonsiz tabiat wrtasida 

vujudga kelishi mumkin bwlgan wzaro bog’liqlik ana shunday aniqlangan edi. 

Bundan tashqari Blek, gazsimon moddalarning nafaqat qattiq jismlar ёki 

suyuqliklardan ajralib chiqishini kwrsatdi, balki ular bilan aktiv birikishini, 

kimёviy reaktsiyaga kirishishini h’am kwrsatdi. Bu kashfiёt gazlarni sirli bir narsa 

emasligini kwrsatib berdi. Endi ularga xossalari (h’ech bwlmasa kimёviy) bilan 

qattiq va suyuq moddalardan bir oz farq  qiladigan, oddiy moddalar sifatida etibor 

berishadigan bwlishdi. 

 Keyinchalik Blek, kaltsiy oksidi h’avoda qizdirilsa, u asta-sekin kaltsiy 

karbonatga  aylanishini kwrsatdi. Shundan kelib chiqib, Blek atmosfera h’avosida 

unchalik kwp bwlmagan miqdorda karbonat angidrid gazi mavjud deb, twg’ri 

xulosa qildi. Bu h’avo oddiy modda emasligini kwrsatadigan birinchi aniq dalil edi 

va qadimgi greklarning tasavvurlaridan qatiy nazar,  Boyl tariflagan element bwla 

olmaydi. Biroq ikkitadan ortiq bwlgan h’ar xil moddalar: oddiy h’avo va karbonat 

angidrid gazining aralashmasidan iborat bwladi. Blek, qizdirish jaraёnini karbonat 

angidrid gazi misolida wrganar ekan, u qizdirish jaraёni tasirida modda 

massasining wzgarishini uzatdi. Shuningdek, u karbonat angidridining qanday 

 

23

miqdori, berilgan miqdordagi kislotani neytrallashini aniqladi. Shunday qilib, bu 

usul Lavuaze tomonidan rivojlantirilib, takomillashtirildi. 

Karbonat angidrid gazining h’ossalarini tekshiraёtib, Blek bu gazda sham 

ёnmasligini aniqladi. Ёpiq idishdagi oddiy h’avoda ёnaёtgan sham, nih’oyat wchib 

qoladi va idishdagi qolgan h’avo esa ёnishga  ёrdam bermaydi. Bunday 

h’odisaning, albatta, biror bir sababi bwlishi kerak edi, chunki sham ёnganda 

karbonat angidrid h’osil bwlishi aniqlangan edi. Ammo Blek karbonat angidrid 

gazini absorbtsiyalaganda, idishda qolgan, karbonat angidrid emasligi odindan 

malum bwlgan gaz, ёnishga ёrdam  bermas edi.  

  Blek bu muammoni wrganib chiqishni shogirdlaridan biriga – shotlandiyalik 

kimёgar Daniel Rezerfordga (1749-1819) taklif qildi. Rezerford quyidagi tajribani 

wtkazdi: u cheklangan miqdordagi h’avoda sichqonni, u wlib qolmagunicha ushlab 

turadi. Keyin qolgan h’avoda ёnib turgan shamni, u wchib qolguncha ushlab turdi. 

Shularning h’ammasidan keyin qolgan h’avoda esa, u ёnib turgan fosforni ushlab 

turdi, fosfor u erda kam vaqt ёnib turdi. Keyin Rezerford bu tajribani 1772 yilda 

elon qildi. Rezerford h’am, Blek h’am flogiston nazariyasining qatiy tarafdorlari 

bwlganliklari uchun, bu tajribaning natijasini shu nazariyaning qarashlaridan kelib 

chiqqan h’olda izoh’lashdi. Toki sichqonlar  nafas olib, sham va fosfor ёnar ekan, 

flogiston ajralib  chiqadi va h’avoda, h’osil bwlaёtgan karbonat angidrid bilan 

birga kiradi. Karbonat angidridi va chiqarib yuborilgan h’avoda shunchalik kwp 

flogiston bor ediki, u xuddi flogiston bilan “shimdirilgan” ga wxshar edi. Bu h’avo 

flogistonni boshqa qabul qila olmas edi va shuning uchun h’am na sham, na fosfor 

unda  ёnmas edi. Shunga kwra, Rezerford, wzining ajratib olgan gazini 

“Flogistonlashgan h’avo” deb atadi. Bugungi kunda biz uni “azot” deb aytamiz. 

Vodorod va kislorod. Blek va Rezerford bilan bir vaqtda, gazlarni 

wrganishda, boshqa ikkita angliyalik kimёgarlar – Kavendish va Pristli h’am 

muvaffaqiyatlarga erishishdi. Ular h’am flogiston nazariyasining tarafdorlari safiga 

kirar edilar.  

Genri Kavendish (1731-1810) turli xil soh’alarda tadqiqotlar olib boraёtgan, 

qiziq tabiatli kishi bwlgan. Tabiatdan kamgap bwlgan bu odam, wtkazgan ilmiy 

ishlarining natijalarini h’ar doim h’am nashr qilavermas edi.  

Kavendishni (Dj. Blek tasirida bwlsa kerak) ayniqsa, ayrim metallarga 

kislotalar tasir ettirganda h’osil bwladigan gaz qiziqtirib qoldi. İlk bor bu gaz Boyl  

va Geyls, shuningdek, boshqa tadqiqotchilar tomonidan ajratib olingan bwlishi 

mumkin, biroq Kavendish birinchi bwlib, 1766 yilda bu gazning h’ossalarini 

sistematik ravishda wrganib chiqdi. Shuning uchun vodorod deb nomlangan 

gazning kashf etilishini, uning sharafiga ёziladi. Kavendish birinchi bwlib, turli 

gazlarning malum h’ajmdagi massalarini aniqladi va natijada ulardan h’ar birining 

zichligini topa oldi. U vodorod h’addan tashqari engil ekanligini va uning zichligi 

h’avoning zichligiga nisbatan 

1

/

14

 ni tashkil etishini kuzatdi. (Xozirgi kunda h’am 

bizga malum bwlgan gazlarning orasidagi eng engil gaz h’isoblanadi). 

Aniqlanishicha, vodorod yana bir oddiy bwlmagan h’ossaga ega. U karbonat 

angidrid va h’avodan farqli ravishda osongina alangalanadi, unda Kavendish 

flogistonning wzini ajratib olganlik eh’timoli borligiga ishonar edi.  

 

24

Gazlarni wrganishda muvaffaqiyatlarga erishgan ikkinchi kimёgar – Djozef 

Pristli (1733-1804) edi. U protestant mash’abidagi ruh’oniy bwlib, kimё bilan juda 

mashg’ul bwlgan. XVIII  asrning 60-yillarining oxirida u Lidsada (Angliya) 

pastorlikni qabul qildi. Lidsaning ёnida pivo zavodi joylashgan edi. U erdan Pristli 

tajriba wtkazish uchun etarli mqdorda karbonat angidrid olishi (karbonat angidrid 

pivo qilish uchun tayёrlangan atalaning achishidan h’osil bwladi) mumkin edi.  

  Pristli, suv ustida karbonat angidridni yig’aёtib, uning bir qismi suvda erib, 

ёqimli nordon tam berishini kuzatdi. Bu ishning moh’iyatiga kwra, Pristli gazli ёki 

sodali suv (suniy mineralli suv) turidagi ichimlikni h’osil qilib oldi. “Sitro” h’osil 

qilishi uchun faqat shakar qwshib, uni h’ushbuy h’idli qilish kerak ekan, Pristlini 

alkogolsiz ichimliklar zamonaviy sanoatning otasi deb h’isoblash mumkin. 

     XVIII asrning 70-yillari boshida Pristli gazlarni wrganish bilan qaytadan 

shug’ullanib boshlaganda, kimёgarlar faqat uchta gazni -h’avoning wzini, Blek va 

Van Gelmontning karbonat angidrid gazini va Kavendishning vodorod gazini 

farqlay olishar edilar: Rezerford twrtinchi gaz - azotning olinishiga yaqinlashgan 

edi. Omad Pristliga kulib boqdi: u yana bir qator gazlarni ajratib olib, wrganib 

chiqdi.  

Pristlining karbonat angidrid bilan wtkazgan tajribalari, gazlarning suvda eriy 

olishi mumkinligini va “kwrinmay qolishini” kwrsatdi. Shuning uchun u gazlarni 

suv ustida emas, simob ustida yig’ishga urinib kwrdi. Shunday qilib, Pristli azot 

(1) oksidi, ammiak, vodorod xlorid va oltingugurt (2) oksidi (biz gazlarning 

zamonaviy nomlarini keltirdik), kabi gazlarni yig’ib, ularni wrgandi. Bu gazlarning 

h’ammasi suvda shunchalik yaxshi eriydiki, ular suvdan wtkazilganda twla 

yutiladi. 

1774 yilda Pristli  wzining eng muh’im kashfiёtini amalga oshirdi. Yuqorida 

aytib wtilganidek, u gazlarni simob ustida yig’di. Xavoda qizdirilgan simob, 

g’ishtsimon-qizil rangdagi “qurum” (simob oksidi)ni h’osil qildi. Pristli probirkaga 

ozgina qurum solib, unga linza ёrdamida quёsh nurlarini fokuslab, probirkani 

qizdirdi. Bunda qurum qaytadan simobga aylanib, probirkaning ustki qismida 

metallning yaltiroq sharchalari paydo bwlar edi. Kurum parchalanganda, 

g’ayrioddiy h’ossalarga ega bwlgan gaz ajralar edi. Tez alangalanuvchi moddalar 

bu gazda, h’avodagiga nisbatan, tez va ёrug’ alanga h’osil qilib ёnar edi. Shunday 

gazli idishga tashlangan tutab ёnaёtgan parah’a ёrqin alanga berib ёnardi. 

Pristli bu h’odisani flogiston nazariyasi ёrdamida tushuntirishga h’arakat qildi. 

Chunki alangalanuvchi moddalar bu gazda ёrug’ alanga h’osil qilib ёnar ekan, ular 

flogistonni osongina ajratishi kerak edi. Buni nima bilan tushuntirish mumkin? 

Flogiston nazariyasiga kwra, h’avo flogistonni osongina yutardi, biroq malum 

cheklanishgacha, shundan keyin ёnish twxtaydi. Pristli kashf qilgan gazda ёnish, 

h’avodagicha nisbatan yaxshiroq borardi, va u bu gazning tarkibida flogiston 

umuman bwlmaydi, deb h’isobladi. Pristli kashf qilgan gazni “deflogistonlashgan 

h’avo” deb atadi. (Biroq bir necha yildan keyin uni kislorod deb qayta nomlashdi; 

biz h’ozirgi kunda shunday deb ataymiz). 

Pristlining “deflogistonlashgan h’avosi” Rezerfordning “flogiston-lashgan 

h’avosi”ning  wziga xos kwrinishi edi. “Flogistonlashgan h’avo”da sichqonlar wlib 

qolardi, “deflogistonlashgan”ida esa ular juda h’arakatchan edi. “ 

 

25

Deflogistonlashgan h’avo”dan Pristlining wzi nafas olib kwrdi va u wzini “erkin va 

engil” h’is qildi. 

Biroq kislorodning kashf etilishida Rezerfordni h’am, Pristlini h’am, XVIII 

asrda Shvetsariyani fanning oldingi saflariga olib chiqqan kimёgarlardan bwlgan 

vakili - shved kimёgari Karl Vilgelm Sheele (1742-1786) orqada qoldirdi. 

Taxminan 1735 yilda shved kimёgari Georg Brand (1594-1768) mis rudasini 

eslatadigan, h’avo rang mineralni wrgana boshladi. Bunday wxshashligiga 

qaramay, bu mineraldan oddiy ishlov berish natijasida mis olishga muvaffaq bwla 

olmadi. Ruda qazuvchilar bu ruda er ruh’lari “kobold”lar tomonidan seh’rlangan 

deb, tah’min qilishar edi. 1742-1744 yilda Brand, bu h’avo rang mineralning 

tarkibida mis emas, balki kimёviy h’ossalari bilan temirni eslatadigan tamomila 

boshqacha metall borligini kwrsata oldi. Bu metall kobalt degan nomni oldi.                  

1751 yilda Aksel Fredrik Kronstedt (1722-1765) kobaltga juda wxshagan 

bwlgan yangi metall nikelni kashf qildi; 1774 yilda İogann Gotlib Gan  (1745-

1818) marganetsni ajratib oldi. Peter Yakob Gelm (1746-1813) esa 1782 yilda 

molibdenni olishga muvaffaq bwldi. 

Minerallarni wrganishda Kronstedt birinchi marta payvandlash nayini ishlatdi. 

Bu uzun trubka bwlib, uning ingichka uchidan siqilgan h’avo oqimi chiqardi. Bu 

h’avo oqimi olovga tutilganda, uning temperaturasi oshardi. Payvandlash nayining 

alangasida qizdirilgan minerallar, alangani turli xil rangga  bwyar edi, alanganing 

rangiga qarab, minerallarning tarkibi va tabiati h’aqida, h’osil bwlaёtgan bug’ va 

qattiq h’oldagi qoldiq h’aqida aytish mumkin edi. Yuz yillar mobaynida 

payvandlash nayi kimёviy analizning asosiy asbobi bwlib qolaverdi.   

Payvandlash nayi alangasidagi analiz kabi, yangi texnik usullarni ishlatish 

natijasida kimёgarlar, minerallar h’aqida kwp miqdorda malumotlar twplashga 

muvaffaq bwlishdi. Ana shu malumotlarga asoslanib, Kronstedt minerallarni faqat 

ularning tashqi kwrinishiga   qarab emas, balki ularning kimёviy tarkibiga muvofiq 

klassifikatsiyalash kerak, deb taqidladi. 1758 yilda u “Mineralogiya sistemasi” deb 

atalgan, klassifikatsiyaning yangi sistemasini mukammal tariflab bergan kitobini 

nashr qildi. 

Bu ish boshqa shved minerologi - Torbern Ulaf Bergman (1735-1784) 

tomonidan davom ettirilgan edi. Bergman, nima uchun bir modda boshqa modda 

bilan tasirlashadi, biroq uchinchi modda bilan tasirlashmasligini tushuntiradigan 

nazariyani rivojlantirdi. U moddalar wrtasida “wxshashlik” mavjud, deb tah’min 

qildi va turli xil kattaliklarning wxshashlik jadvalini tuzdi. Bu jadvallar usha 

davrda keng tanilgan edi va undan keyin h’am bir necha wn yilliklar ishlatildi. 

Sheele, dorixonada ёrdamchi bwlib ishlab yurgan paytidaёq, uni qwllab turgan va 

ёrdam bergan Bergmanning diqqatini wziga jalb qildi. Sheele wsimliklar va 

h’ayvonlardan olingan bir qator kislotalarni, jumladan, vino, limon, benzoy, olma, 

oksalat, gall, sut, siydik kislotalari kabi kislotalarni va mineral kislotalardan 

molibden va mishyak kislotalarini kashf qildi. 

Sheele uchta kuchli va zah’arli gazni: vodorod xlorid, vodorod sulfid va 

vodorod tsianidni ajratib olib ularni wrgandi. (Taxmin qilishlaricha, uning erta 

wlimi ximikatlar bilan asta-sekin zah’arlanishi natijasida bwlgan, chunki u wzi 

ishlagan moddalarning tamini tatib kwrishga odatlangan edi). 

 

26

Sheele tadqiqotlari kwpgina elementlarning ochilishiga olib kelgan kimёgarlar 

qatorida edi va shved kasbdoshlarining h’urmatiga sazovor bwlgan edi. Uning eng 

muh’im kashfiёtlaridan – kislorod va azotning (1771 va 1772 yillarda) olinishi edi. 

Sheele, tarkibida kislorodni qattiq bog’lab turmagan moddalarni qizdirish ywli 

bilan kislorodni oldi. Shu jumladan u, bir necha yillardan keyin Pristli foydalangan 

wsha qizil simob oksidini qizdirdi. 

Sheele “olovli h’avo” (u kislorodni shunday deb atagan) ning xossalarini 

mukammal tariflab ёzganidek, uni olish uchun wtkazgan wzining tajribalarini h’am 

mukammal tariflab ёzgan edi. Ammo uning nashriёtchisining beparvoligi, 

sovuqqonligi tufayli bu malumotlar 1777 yilgacha nashr qilinmadi. Bu vaqtga 

kelib Rezerford va Pristlining ishlari nashr qilindi va ular birinchi kashfiёtchilar 

sharafiga sazovor bwlishdi.