O’zbekiston respublikasi oliy va wrta maxsus talim vaziRLİGİ berdoq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti
Download 394.54 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Atom molekulyar nazariyasi.
- 5. Kimё strukturasi
- 6. Kimё fanining tarmoqlarga bwlinishi
- Kimё faning asosiy tarmoqlari
- 7. Wzbekiston kimё sanoati
- Wzbekiston kimё sanoati korxonalari va ularning ishlab chiqaraёtgan mah’sulotlar nomlari.
- “Wzkimёsanoat” DAK korxonalarining 2004 yildagi ishlab chiqarilgan asosiy mah’sulotlari
|
Avogadro gipotezasi. Nikolson va Karlayl olib borgan izlanishlarning natijalari frantsuz kimёgari Jozef Lui Gey-Lyussak (1778-1850) ishlari bilan yanada mustaxkamlandi. Gey-Lyussak 2 h’ajm vodorod 1 qism kislorod bilan birikib, suv h’osil qilishini aniqladi. Keyinchalik u, gazlar birikma h’osil qiladi, ularning h’ajmlarining nisbatlari doimo karrali sondagi nisbatlarni ifodalashini aniqladi. 1808 yilda Gey-Lyussak wzi kashf qilgan doimiy nisbatlar qonuni h’aqidagi malumotni nashr qildi. Shu qonunga muvofiq suv molekulasi 2 atom vodorod va 1 atom kisloroddan iborat ekanligiga twliq ywl qwyish mumkin. Shu qonundan foydalanib, ammiakda nechta azot atomi va vodorod atomi borligini aniqlash mumkin bwlib qoldi. Ammiak molekulasida 1 atom azot va uchta vodorod atomi borligi aniqlangandan keyin, azotning atom massasi taxminan 5 emas, 14 ekanligi aniq bwlib qoldi. Endi vodorod va xlorni kwrib chiqamiz. Bu 2 ta gaz birikib, uchinchi gaz- vodorod xloridni h’osil qiladi. Bunda 1 h’ajm vodorod va 1 h’ajm xlor bilan birikib, vodorod xlorid molekulasini h’osil qilishigi twliq faraz qilishimiz mumkin. Endi faraz qilaylik, gazsimon vodorod va gazsimon xlor, bir-biridan uzoqroq 35 turadigan toq atomlardan iborat va bu atomlar h’am bir-biridan uzoqlashib turgan vodorod xlorid molekulalarini, juft-juft bwlib birikib, h’osil qiladi. 100 atom vodorod va 100 atom xlordan boshlaymiz. Mana shu bir-biridan uzoqlashib turgan 200 ta zarracha juftlashib birikadi va 100 molekula vodorod xloridni h’osil qiladi. Natijada 200 ta bir-biridan uzoqlashib turgan zarralar (atomlardan) faqat 100 bir- biridan uzoqlashgan zarralar (molekulalar) qoladi. Agar ular orasidagi masofa h’amma joyda bir xil bwlsa, u h’olda 1 h’ajm vodorod va 1 h’ajm xlorning yig’indisi (bor ywg’i 2 h’ajm) faqat 1 h’ajm vodorod xloridni h’osil qilishi mumkin. Biroq olingan malumotlar 1 h’ajm vodorod 1 h’ajm xlor bilan birikib 2 h’ajm vodorod xloridni h’osil qilishini isbotlaydi. Tajriba wtkazish uchun olingan 2 h’ajm gaz, tajriba tugagandan keyin h’am wsha 2 h’ajmligicha qolar ekan, u h’olda zarralar soni tajribadan oldin h’am tajribadan keyin xam wshandayligicha qoladi.
Faraz qilaylik, gazsimon vodorod aloxida atomlar kwrinishida emas, balki h’ar biri 2 atomdan iborat bwlgan vodorod molekulasi kwrinishida mavjud bwladi, gazsimon xlor esa ikki atomli xlor molekulasidan iboratdir. Bu h’olda 100 atom vodorod - bu bir-biridan uzoqlashib turgan 50 vodorod-vodorod zarrachalari, 100 atom xlor esa – bu 50 ta bir-biridan uzoqlashib turgan xlor-xlor zarrachalaridir, yani jami 100 ta zarracha. Vodorod xloridning h’osil bwlishida zarrachalarning qayta gruppalalanishi sodir bwladi va vodorod-xlor atom kombinatsiyasi vujudga keladi. Bunda vodorodning 100 atomi va xlorning 100 atomi 100 molekula vodorod xlorid (molekulalarning h’ar biri h’ar bir turdagi atomdan va 50 ta xlor molekulasi 100 ta vodorod xlorid molekulasini h’osil qiladi. Bunday xulosa kuzatish natijalari bilan mos keladi, yani ularning kwrsatishicha, 1 h’ajm xlor 2 h’ajm vodorod xloridni h’osil qiladi. Bunga twliq ywl qwyish mumkin, agarda yuqorida aytilganidek, turli xil gazlarning zarrachalari, toq atomlardan iborat ёki atomlarning kombinatsiyasidan iborat bwlishiga qaramasdan, bir-biridan bir xil masofada uzoqlashadi va agar ular orasidagi masofa anchaga farq qiladigan bwlsa h’am uzoqlashadi. Bu h’olatda gazning (berilgan temperaturada) zarrachalar soni gazning turiga bog’lik bwlgan ravishda teng h’ajmni egallaydi. Gazlarda zarrachalarning teng soni teng zarralarni egallashi h’aqidagi taxminlarning zarurligiga etibor bergan birinchi odam, italyan kimёgari Amedeo Avogadro (1776-1856) edi. Shuning uchun u 1811 yilda ilgari surgan taxmin Avogadro gipotezasi degan nomni oldi. Agar bu gipotezani aniq eslasak, u h’olda vodorod molekulalari (atomlar jufti) va atomlari orasida, shuningdek boshqa gazlarning molekulalari va atomlari orasidagi farqni aniq keltirish mumkin. Shunga qaramasdan Avogadro vafotidan keyin, yarim asr davomida kimёgarlar bu gipotezaga amal qilishmadi va muh’im gazsimon elementlarning molekulalari va atomlari orasidagi farqga etibor berishmadi. Noaniqlik ancha muh’im bwlgan elementlarning atom massalarini aniqlashda h’am kuzatilardi. Biroq atom massalarni twg’ri aniqlaydigan boshqa usullar h’am malum edi. Masalan, 1818 yilda frantsuz kimёgari Per Lui Dyulong (1785-1838) va frantsuz
36 fizigi Aleksis Tered Pti (1781-1820) shunday elementlardan birining atom massasini aniqlashdi. Atom molekulyar nazariyasi. XIX asr wrtalariga kelib noorganik va organik kimё orasidagi farqni ajratish ancha murakkab bwlib qoldi. Ya Bertselius tomonidan oldinga surilgan dualistik modelli noorganik va organik birikmalarga tadbiq etish xato bwlib chiqdi. 1840-1850 yillarda “atom”, “molekula”, “ekvivalent” tushunchalari h’aqida chalkashliklar paydo bwlib qoldi.
Tadqiqotchilar atom, molekula, ekvivalent terminlarini ishlatsalarda, bu tushunchalarga boshqacha mazmun berishar edi. Tadqiqotchilar bir xil moddani h’ar-xil formulalar bilan ifodalashar edi. Masalan suvni formulasini qwyidagicha ifodalashar edi: NO, N 2 O, N 2 O 2 . Sirka kislotasini esa 19 xil formula bilan ifodalashar edi. XIX asrning 30-40 yillarida olimlar, atom-molekulyar nazariyasining, asosi atomi ёki “biriktiruvchi” massani (soedinitelnaya massa). Haqiqatdan h’am, analiz qilinsa suvni tarkibida kislorod 8 marta vodoroddan kwp. Bu fakt orqali N=1, O=8 va formula NO, atom massasi N=1, O=16 va formulasi N 2 O.
1840-1850 atom massasini aniqlashda ikkita ywnalish bwlgan. Birinchisi asosida fizik usullar, ikkinchisi - murakkab birikmalarni formulalarini va ularning molekulyar massalarini h’isoblash. 1826 yilda J.Dyuma bir qancha tajribalar asosida anchagina birikmalarning molekulyar massasini aniqladi. Buning uchun u gaz ёki parlarni zichligini aniqlash usuli orqali bajardi. Bu bilan J.Dyuma Avagadro gipotezasini inkor qildi. Yani - bir xil h’ajmdagi murakkab va oddiy moddalar tarkibidagi molekulalar bir xil emas. Lekin, A.Avogadrodan keyin M.Goden, Sh.Jerar, O.Loranlar birinchi bwlib oddiy va murakkab moddalarning teng h’ajmida, bir xil sharoitda molekulalar soni teng. Sh.Jerarning muh’im ishlaridan yana biri – tiplar nazariyasi. Bu tiplarga vodorod, suv, vodorod xloridi va ammiaklarni kiritish taklif etilgan. 1858 yili S.Kannitsaro molekulyar massani h’isoblashda vodorodning ikkilangan zichligidan foydalanish kerakligini taklif etadi. Bundan ikki yil oldin bu usulni D.İ.Mendeleev taklif qilib, M/D=2, bunda M- molekulyar massa, D-vodorod zichligi. XIX asrning yana bir muh’im yangiliklaridan biri – murakkab kimёviy moddalarni ajratishda elektr tokidan foydalanishdir. Bu usul bilan G.Devi tomonidan yangi elementlardan K, Na, Ca, Sr, Ba va Mg ochildi.
1860 yillarda noorganik va organik moddalarning tarkibi, ularning empirik formulasini ifodalash va klassifikatsiyalash ustida juda kwp urinishlar bwldi. Asosiy masala - moddalarning h’ossalari ularning tarkibiga va kimёviy tuzilishiga bog’likligini topishga qaratiladi. Bu vaqtgacha bwlgan nazariyalar orqali bazi murakkab (tarkibida uglerod bwlgan) moddalarning h’olatini tushuntirish qiyin edi. Bu muh’im masalani – kimёviy tuzilish A.M.Butlerovning (1861) nazariyasi uzil kesil h’al qildi. Bu nazariyagaasosan:
37 a) organik molekulalarda atomlar bir biri bilan valentligiga asosan birikadi, bu molekulalarining kimёviy tuzilishi belgilab beradi; b) organik moddalarning kimёviy va fizik-kimёviy h’ossalari ularning tabiatiga, unga kiradigan atomlar tarkibiga, molekulalarining tuzilishiga h’amda bog’lik; v) h’ar bir empirik formula uchun nazariy strukturasini (izomerlarini) chiqarish mumkin; g) h’ar bir organik modda wzining kimёviy formulasiga ega, bu formula shu moddaning h’ossalari h’aqida malumot beradi; d)molekulalarda atomlar wzaro bog’langan ёki bog’lanmagan bwlishi mumkin. Bu kimёviy tuzilish nazariyasi nafaqat reaktsiyani ketishini tushuntirish, balki oldindan aytib berish imkoniyatini h’am yaratdi. Bu nazariya kimё fanining keyingi taraqqiёtiga ywl ochib berdi. Bu nazariya keyinchalik twyinmagan, aromatik va alitsiklik birikmalarning strukturasini aniqlashda h’am qwl keldi (Kekule, K.E. Erlenmeyer, V.V.Markovnikov, A.Bayer va boshqalar). XIX asrning 60 yillarida kimё fanida spektr analizining qwllanilishi orqali Pb, Cs, In va Ta elementlari ochildi. Bu ilmiy tadqiqotlar D.İ.Mendeleev tomonidan 1869 yili elementlar davriy sistema qonunini ochishga turtki bwldi. XIX asrning 2-chi yarmida fizik-kimё fani aloh’ida kimё fanining tarmog’i bwlib ajralib chiqdi. Bu vaqtlarda jadallik bilan rivojlanaёtgan elektrokimё jaraёnlari, termoximiya (M.Faradey, R.Klauzius, F.Kolraush, G.İ.Gess, M.Bertlo, N.N.Beketov, K.Bertolle, L.Vilgelm, K.Guldberg, P.Vaage, Dj.Gibss, M.Plank, Vant-Goff, V.Nernst va boshqalar) edi. Kimё tarixida A.Verner (1893) tariflagan koordinatsiya nazariya asoslari kimё fanining yangi ywnalishini yaratdi va rivojlanishini boshlab berdi. XIX asrning oxiridagi eng katta yangilik bu V.Rentgen, 1895, tomonidan X- nurining ixtirosi bwldi. Bu soh’ada juda katta yangiliklar yaratildi (A.Bekerel, Dj.Tomson, E.Vixert, V Ramzay. E.Rezerford(1913), N.Bor, V Kossel, G.Lyuis v boshqalar). Yangi radioaktiv elementlar va ularning izotoplari (Po, Ra, Ac, Rn, Pa) ochildi.
Asosan XX asr boshlaridan boshlab kimё fani keng rivoj topdi. Bu vaqtga kelib ilmiy izlanishlarda yangidan yangi metodlar ishlab chiqila boshlandi, tegishli laboratoriya asbob-uskunalari, priborlar yaratilishi jadallashdi. Kimё fanining rivoj topishi yanada yuksaldi. Boshqa fanlar bilan integratsiyalashdi. Natijada biokimё, bioorganik kimё va moleklyar biologiya kabi tirik organizmlar kimёsini wrganuvchi fanlar bilan birlashdi. Bularni wrganish uchun qulaylik tug’dirish uchun tarmoqlarga bulish boshlandi va kwp wtmay bu ishlar bajarildi. Quyidagi 1- jadvalda kimё fanining asosiy tarmoqlari va ularda olib borilaёtgan ilmiy ishlarning ywnalishlari keltirilgan. 1-jadval. Kimё faning asosiy tarmoqlari 38
№ Nomlari İlmiy ywnalishlari 1 Fizik kimё 1. Eritmalar nazariyasi. 2. Kislota va ishqorlar nazariyasi. 3. Elektroximiya. 4. Elektrokimё kinetikasi. 5. Kolloid kimё. 2 Koordinatsion kimё
1. Vernerning koordinatsion nazariyasining paydo bwlishi.
1. Koordinatsion nazariyaning asoslari. 2. Kompleks birikmalarning olti koordinatsion soni bilan oktaedrik modeli. 3. Kompleks birikmalarning twrt koordinatsion soni bilan stereoizomeriyasi. 4. Optik izomeriya. 5. Ammoniy tuzlarining tuzilishi. 6. Asosiy va qwshimcha valentlik. 7. L.A.Chugaev asarlarida koordinatsion nazariyaning rivojlanishi. 8. Atomlar va kompleks birikmalarning wzaro tasirini wrganish. 9. Trans tasir qonuniyatlari. 10. Ligandlarning tsis- tasiri. 11. Yangi kompleks birikmalarning π-komplekslarini wrganish. 12. Ligandlarning ichki sfera wzgarishlari. 13. Kompleks birikmalarning amaliy ah’amiyati. 3 Organik kimё 1. Tajriba faktlarini twplash. 2. Organik kimё nazariyalarining asosiy etaplarini rivojlantirish. 3. Stereokimёni rivojlantirish. 4. Organik sintez. 5. Organik kimёning rivojlanishi. 4 Elementorganik kimё birikmalari 1. Magniy organik birikmalar va elementorganik birikmalar sintezi. 2. Litiy organik birikmalar. Elementorganik kimёning shakllanishi. 3. Elementorganik birikmalar va kataliz. 4. Wzgaruvchan valentli metallorganik birikmalar. 5 Polimerlar kimёsi
1. Polimerlar kimёsining shakllanishi. 2. Katalitik polimerlarni wrganish. 3. Polimerlarning tuzilishi h’aqida qarashlarning shakllanishi. 4. Polimerizatsiya mexanizmini tadqiqot qilish.
39 6 Kinetika. Kataliz va katalitik jaraёnlar. 1. Zanjirli reaktsiya nazariyasini yaratishdagi dastlabki tajribalar. 2. Zanjirli reaktsiya nazariyasi asoslarini ishlab chiqish. 3. Zanjirli reaktsiya asosida h’ar-xil kimёviy muammolarni echish. 4. Aktiv markazning tabiatini va elementlar tarkibini wrganish. 5. Zanjir reaktsiyasi nazariyasini yangi soh’alarga qwllash. 6. Absolyut reaktsiya nazariyasi. 7. Kataliz va katalitik jaraёnlar. 8. XX asrning birinchi choragida katalitik jaraёnlar ustidagi tadqiqotlar. 9. Kataliz nazariyasining rivoji. 10. Muh’im katalitik sintez ustidagi tadqiqotlar. 11. Kataliz soh’asidagi tadqiqotlarning yangi ywnalishlari. 7 Biologik fizik- kimё
1. Biologik kimёning shakllanishi. 2. Moy-ёg’, uglevod va oqsillarni tabiatini wrganish. 3. Biokatalizatorlar va biokatalitik jaraёnlarining tabiatini wrganish. 4. Moddalar almashuvining asosiy etaplarini wrganish. 5. Tadqiqotlar yangi metodlarining rivoji va biopolimerlar kimёsi. 6. Molekulyar biologiya. 7. Bioorganik kimё
Bulardan tashqari kimёviy texnologiya fani rivoj topdi. Tabiatda uchramaydigan yangi mah’sulotlarni ishlab chiqarishda evolyutsion rivojlanish revolyutsion rivojlanish darajasida bormoqda. Bu fanning rivojiga asos fundamental fanning yutuqlari bwldi. Yangidan-yangi, tegishli h’ossaga ega bwlgan, kimёviy mah’sulotlar (plastmassalar, kimёviy tolalar va boshqalar) ishlab chiqarilish ywlga qwyilgan.
Wzbekiston kimё sanoatida 22 ta ishlab chiqarish birlashmalari, zavodlar va qwshma korxonalar kiradi. Xalq xwjaligi tarmog’ida Wzbekiston kimё sanoati eng ёsh tarmoqlardan h’isoblanadi. İshlab chiqargan mah’sulotlarga talab katta, asosan mashinasozlik (plastmassa, shisha), twqimachilik sanoati (tola, bwёqlar), qishloq xwjaligi (mineral ug’it, zaxarli ximikatlar), transport (motor ёqilg’isi, moylovchi moylar, sintetik kauchuk), qurilish (h’imoya plёnkalar, oyna, plastik) va boshqalar.
40 Wzbekiston kimё sanoati tarkibida mineral ug’itlar ishlab chiqarish asosiy wrinni egallaydi. Shu bilan birga qishloq xwjalik zararkunandalariga qarshi ishlatiladigan defoliantlar ancha miqdorda ishlab chiqariladi. Kimё sanoati xom ashёsi uchun rangli metallurgiya, gaz va paxta tozalash sanoatlari chiqindilari xizmat qiladi. Shu bilan birga boshqa sanoat tarmoqlari chiqindilarini h’am qayta ishlab, u tarmoqlarning rivojlanishiga h’am h’issa qwshadi. Shu tariqa, kimё sanoati tarmoqlararo bog’lovchi vazifasini h’am bajarib keladi. Markaziy Osiё mamlakatlari ichida Wzbekiston kimё sanoti eng rivojlangan tarmoqlardan biri h’isoblanadi. Kimё sanoati wziga xos xususiyatlarga ega:
kwrsatkichlari tabiiy materiallardan ustun turadi. Bu materiallardan foydalanishda odamlarning meh’nati tejaladi va qishloq xwjalik xom ashёlari tejaladi. Masalan kapron ipagini ishlab chiqarishda tabiiy ipak olishga qaraganda meh’nat 20 barobar kam sarflanadi.
sifatida h’ar xil foydali qazilmalarni ishlatadi. Kimё sanoati wz ichiga bir nechta tarmoqlarni oladi: 1) tog’ kimёsi (mineral xom ashe qazib olish); 2) asosiy kimё (kimёviy tuzlar, kislotalar, mineral ug’itlar ishlab chiqarish); 3) organik sintez kimёsi (yarim mah’sulot ishlab chiqarish); 4) polimerlar kimёsi (plastmassalar tayёrlash, kauchuk, xar xil tolalar); 5) polimer materiallarni qayta ishlash (shinalar, polietilen plenkalar ishlab chiqarish). Noorganik, organik, polimer, wsimliklarni h’imoya qiluvchi kimёviy moddalar, lok-bwёq va boshqa mah’sulotlar ishlab chiqariladi. Bu ishlar “Wzkimёsanoat” DAK qoshida birlashgan. 2-chi jadvalda “Wzkimёsanoat” DAK qoshidagi korxonalar va ularning ishlab chiqaraёtgan asosiy mah’sulotlar nomlari keltirilgan.
№ Korxonalar nomi İshab chiqarilaёtgan mah’sulotlarning asosiy turlari
1 “Navoiazot” Ochiq
aktsianerlik jamiyati. (Navoi sh.) Ammiak, 21% ammoniy sulfati, 56% azot kislotasi, natriy tsianiti, metanol, formalin, kaustik soda. 22% xlorid kislota, sirka kislota, poliakril tolasi, poliakril tolasini qayta ishlangan mah’sulotlari, suyuq xlor, 8% poliakrilamid geli, granulalangan poliakrilamid. 2 “Azot” Farg’ona ishlab chiqarish birlashmasi Ammiak selitrasi, natriy xlorati, ammiak, karbamid, 60% -li XMD defolianti, 40%-li XMD defolianti, 43%-li defolianti, diatsetil tsellyuloza. 3 “Ammofos” ochiq
aktsionerlik jamiyati (Olmaliq sh.) Ammofos, 21%-li ammoniy sulfati, 20%-li A markali ASF, B markali 17%-li ASF 41 4 “Elektroximsanoat” ochiq aktsionerlik jamiyati. (Chirchiq sh.) Ammiak selitrasi, karbamid, 21%-li ammoniy sulfati, 98,6%-li kontsentrlangan azot kislotasi, 57%-li azot kislotasi. 5 “Kuqon SFZ” Wzbekiston – Rossiya ChEİİ ochiq aktsionerlik jamiyati. (Qwqon sh.) Granullangan B markali ammoniylashgan super fosfat.
6 “Elektroximzavod” qwshma korxona aktsionerlik jamiyati. (Navoi sh). Wsimliklarni h’imoya qilish kimё vositalari: granstar danadim, dafosat, dimilin, kumar, nomini, neoron, stomp. Kimё guruxi: metil atsetati, natriy sulfidi, suyuq shisha, aktivlangan kwmir, suyuq azot, suyuq kislorod, texnik kislorod. 7 Samarqand kimё zavodi. (Samarqand sh.) A markali 15% azotlashgan fosforli ug’it 8 “Jizzax plastmassa” Ochiq h’oldagi aktsionerlik jamiyati. (Jizzax sh). Birlamchi va ikkilamchi paxta chigitini wstirishda ishlatiladigan plenkalar, polietilen quvurlari. 9 Farg’ona furan birikmalari kimё zavodi. (Farg’ona sh.). Texnika uchun etil spirti, fupfurol spirti, furitol smolasi, paxta tsellyulozasi. 10 Farg’ona kimё tolalar zavodi. (Farg’ona sh.). Atsetat ipi, granullangan poliamid (PA-6), poliamid iplari.
“Wzkimёsanoat” DAK qoshidagi korxonalarning 2004 yilda ishlab chiqarilgan asosiy mah’sulotlarining miqdori 3-chi jadvalda keltirilgan. 3-jadval. “Wzkimёsanoat” DAK korxonalarining 2004 yildagi ishlab chiqarilgan asosiy mah’sulotlari № Mah’sulotlar nomi İshlab
chiqarilgan mah’sulotlar, ming.t. İshlab chiqaruvchilar nomi 1
foydali moddalar h’isobida), shu jumladan: - azotli; - fosforli 875,6
735,9 139,7
Azotli ug’itlar: Chirchiq “Elektrkimёsanoat”, “Navoiazot”va “Forg’ona Azot”,
Fosforli ug’itlar: Olmaliq “Ammofos” , Samarqand XZ va “Qwqon superfosfat zavodi”. 2 Defoliantlar va
Farg’ona İChB “Azot”.
42 wsimliklarni h’imoya qilish kimёsi (100% foydali moddalar h’isobida)
5,243
SP-AO “Elektroximzavod” 3 Sulfat kislota 834,3 Olmaliq “Ammofos” 4 Ammiak (sintetik) 1019,1 Chirchiq “Elektrkimёsanoat” 5 Kimёviy tolalar va iplar, shu jumladan: - nitron tolalar; - atsetat iplar 14,862*
12,856 2,006 OAO “Navoiazot” va Farg’ona kimё tolalar zavodi 6 Sintetik smolalar va plastik massalar
112,0 Farg’ona furan birikmalari kimёsi zavodi, OAO “Jizzaxplastmassa” 7 Lak
bwёq maxsulotlar 9463
SP OAO “Toshkent lok bwёq zavodi” 8 Polietilen plёnkalar 10,148* OAO
«Jizzax-plastmassa» 9 Sintetik yuvish vositalari (SMS)
0,077* SP OAO «Maishiykimё» 10 Gidroliz mah’sulotlari 0,041 Farg’ona furan birikmalari kimёsi zavodi * - 2003 yilgi malumotlar
Bevosita “Wzkimёsanoat” DAK tarmog’iga kirmagan kimёviy mah’sulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar kwp. Bu korxonalarning faoliyati Wzbekistonda kimё sanoatini rivojlantirishda wzlarining juda katta h’issalarini qwshmoqda. Bular qatoriga tosh tuz konlari: 1.
Xojaikon, Tubakat, Barsakelmes, Baybichak va Akalya. Bulardagi zah’ira 90 mld tonnadan ortiq. 2. Toshkentdagi Sovplastital, Angrenda rezina ishlab chiqarish zavodi. Mamlakatimizda tabiiy gazdan h’am ёqilgi h’am xom ashё sifatida qwllaniladi. Masalan, tabiiy gazdan kimёviy tolalar ishlab chiqarish Rossiyadagiga qaraganda 40-50% ga arzon. Gazli, Muborak, Uchkur, Adamtash, Shwrtak va boshqa joylardan olinaёtgan gazda kondensati yuqori. Gazkondensat – bu organik sintezning asosi h’isoblanadi. Har bir tonna gaz kondensatidan 50 kg sintetik kauchuk, 150 kg plastmassa, 150 kg sintetik tola, 100 kg erituvchi moddalar ёki 400 kg motor ёqilg’isi olish mumkin. Shuning uchn gaz kondensatidan keng foydalanish choralari kwrilmoqda. Muborakda gazdan oltingugurt ajratib oladigan zavod qurilgan. Xom
ashё sifatida kimё sanoati g’wza poya, kanop chiqindilari, paxta momig’ini h’am ishlatadi. Lekin yiliga, paxtani terib olgandan keyin, 5-6 mln tonna g’wza poyani ishlatish masalasi h’ali echilmagan. Hamon ёqilg’i sifatida ishlatilib kelmoqda. Olimlarning taqitlashicha, 1 t g’wza poyasidan 700 kg furfurol, 40 l etil spirti ёki 250 kg achitqi, barglaridan esa – limon va olma
43 kislotalarini olish mumkin. Farg’ona va Yangiywl gidroliz zavodlarida paxta chigiti sheluxasidan glyukoza, texnik spirt va boshqa mah’sulotlar olinmoqda.
Rangli metall ishlab chiqarishdagi chiqindilardan sulfat kislotasi ishlab chiqariladi. Popdagi rezino-texnika zavodi kalish, rezina shlangalari, mashina va mexanizmlar uchun rezinali butlovchi qismlar ishlab chiqarmoqda. Jizzaxdagi zavod polietilen plenka va quvurlarini ishlab chiqarmoqda.
Oltingugurt kolchedani, margenets, bariy, alunit, kaliy tuzi, talk, oh’aktosh kabi minerallar kimё sanoatining kwp tarmoqlari uchun xom ashё h’isoblanadi. Respublikada lak-bwёq ishlab chiqarish, kimёviy tolalar va suniy charm ishlab chiqarish zavodlarining quvvatlari oshirilmoqda. Wzbekistondagi fosforli ug’itlarni ishlab chiqaruvchi zavodlardan Olmaliqdagi “Ammofos”, Samarqanddagi ximzavodlar uchun xom ashёni Qozog’istondagi Qoratog’ fosforitidan foydalanish mwljallangan edi. Bu xom ashёning tarkibida sulfat, fosfor va ftorovodorod kislotalarining aralashmasi bor. Endi mah’alliy xom ashёga – Markaziy Qizilqum fosforitlarini qayta ishlashga kirishildi. Bu xom ashёning tarkibida sulfat, fosfor va ftorovodorod kislotalarining aralashmasidan tashqari 0,12-0,18% xlor bor. Bunda xlorning miqdori ancha yuqori (kwpi bilan 0,04%). Xlor qurulmalarning korroziyasini tezlashtirishga olib keladi. Shuning uchun xlorni yuvish texnologiyasini yaratish ustida ishlar olib borilmoqda. Korroziyani kamaytirish uchun natiriy nitridning 0,2 mol/l kontsentratsiyasidan foydalanish mwljallanmoqda.
Download 394.54 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|