O'zbekiston respublikasi profi universitety

Temperament psixik o'zini-o'zi boshqarishning tug'ma-tarkibiy va 
mutanosib tipidir. Temperamentning yuqorida keltirib o'tilgan to'rtta tipi odatda 
“sof ko'rinishda” bo'lmaydi. Odamlar odatda aralash temperamentga ega bo'ladilar, 
lekin ulardan bittasi bir oz ustunlik qiladi. Aynan shu “ustunlik” ongsizlik, 
favqulotda holatlarda, shaxs “avtopilot” holatida bo'lganida ko'proq kuzatiladi. 
Temperamentlarni nazariy jihatdan to'rt turga bo'lar ekanmiz, tempe-
ramentning individual tipi va shunga mos keladigan oliy nerv faoliyati 
xususiyatlari majmuini ham farqlash lozim bo'ladi. Chunki, oliy nerv faoliyatining 
kuchsiz tipi doirasida muvozanatliligi va harakatchanligiga ko'ra bir necha hil nerv 
jarayonlari farqlanadi.
Turli hayotiy sharoit orqali yuzaga kelgan psixik holatlar, odamning 
temperamenti tipiga sezilarli darajada bog'liq bo'ladi. Biroq, uning xulq 
madaniyati, o'zini tutishi, uning temperamenti emas, balki tarbiyalanganligiga 
bog'liq bo'ladi. Odam u yoki bu hodisa, hayotiy vazifa, atrofidagi odamlarga 
qanday munosabatda bo'lishiga bog'liq ravishda o'zining tegishli quvvatini safarbar 
qiladi, uzoq davom etishi mumkin bo'lgan zo'riqishlarga tayyor bo'ladi, o'z xulqi, 
munosabati (reaktsiyasi), ish jadalligini o'zgartirishga o'zini majbur qila oladi.
Tarbiyalangan va yetarlicha irodali xolerik o'zini vazmin tuta oladigan 
diqqat-e'tiborini boshqa ob'ektga ko'chira oladigan bo'ladi.
Odamlar, o'zlarining “zaif” tomonlarini psixik kompensatsiya tizimi bilan 
almashtirib, aynan bir xil muvafaqqiyatga turli usullar bilan erishishlari mumkin. 
Hayotiy sharoitlar ta'siri ostida, xolerikda - sustlik, lanjlik, tashabbuskorlik, 
melanxolikda esa – qat'iylik, dadillik kabi sifatlar shakllanishi mumkin. Odamning 
hayotiy tajribasi va tarbiyalanganligi unda temperamentning namoyon bo'lishini 
niqoblashi mumkin. Lekin, noodatiy, o'ta kuchli ta'sirlar bo'lganda, xavfli 
vaziyatlarda oldin shakllangan tormozlovchi reaktsiyalar zaiflashishi mumkin. 

---

88 
Xoleriklar va melanxoliklar nerv psixik buzilishlarga (portlab ketishga) ko'proq 
moyil bo'ladi. 
Chet el psixologiyasi va kriminologiyasida odam xulqini uning tana tuzilishi 
bilan bog'lashga urinishlar bo'lgan. Masalan, Ch.Lombrozo jinoyatchilikni odam 
bosh suyagi, yuzi va gavdasining tuzilishi bilan bog'lashga uringan. Nemis psixiatri 
E.Krechmer ham shaxs psixologiyasi bilan odam tanasi tuzilishi o'rtasidagi 
bog'liqlikni aniqlamoqchi bo'lgan. Odam qobiliyati va uning xarakterini Krechmer 
gavdaning to'liqligi, muskullarning rivojlanganligi va sh.k.lar bilan bog'lab 
izohlagan. 
Psixologiyada temperament xususiyatlarini odamning hayoti davomida 
o'zgarishi mumkinligi haqidagi qarashlar ham mavjud. Lekin aksariyat olimlar 
temperamentni odamning biologik asoslangan (tug'ma) xususiyati ekanligi va u 
o'zgarmasligini ta'kidlaydilar. Bu fikrga biz ham to'la qo'shilgan holda, Hadislardan 
misol keltirib o'tishni lozim topdik. Unda yozilishicha “Ko'hiqofni mag'ribdan 
mashriqqa o'tib qolibdi - desang ishonaman, lekin falonchining mizoji o'zgaribdi - 
desang ishonmayman”-deyilgan. 
Odamning turmush tarzi va faoliyatiga bog'liq holda temperamentning ayrim 
xususiyatlari kuchayishi yoki susayishi mumkin. Temperamentni, u tabiiy 
asoslangan bo'lishligiga qaramay, shaxs xususiyatlari qatoriga qo'shish mumkin, 
chunki unda shaxsning tabiiy va ijtimoiy o'zlashtirilgan sifatlari mujassamdir. 
Chet el psixologlari, aksariyat hollarda temperament xususiyatlarini ikki 
guruhga: ekstraversiya va introversiyaga bo'ladilar. Shveytsar psixologi 
K.G.Yung tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan bu tushunchalar, individlarning 
ustivor yo'nalganligini bildiradi. Ekstravert – individning tashqi va introvert - ichki 
olamiga yo'nalganligidir (lot. extra – tashqariga, intro - ichkariga va verto - 
burilish). 
Ekstravertlar asosan tashqi olamga yo'nalganligi, ijtimoiy mosla-
shuvchanligining yuqoriligi bilan farqlanib turadi. Ular konformroq va 
suggestivroq
1
bo'ladi . Introvertlar esa, ichki dunyo hodisalariga ko'proq ahamiyat 
beradi. Ular muloqotga kam kirishadigan, o'zini-o'zi tahlil qilish darajasi yuqori 
bo'lgan, yangi ijtimoiy muhitga moslashib ketishida qiyinchiliklarga duch 
keladigan shaxslardir.
Ekstra va introversiya muammosi shaxsning omilli nazariyasida (R.Kettel, 
G.Ayzenk va boshq.) markaziy o'rinni egallaydi. G.Ayzenkning aniqlashicha, 
introvertlarning bosh miya qobig'i faolligi ancha yuqori darajada bo'ladi. 
Ekstravertlarda esa, miya faolligidagi bu kamchilik o'rnini qo'shimcha harakatlar, 
tashqi signallarga e'tiborining yuqoriligi, har qanday monoton vaziyatlarga turli 
o'zgarishlar kiritishi bilan to'ldiriladi. Introvertlar va ekstravertlar turlicha 
uslublardagi intellektual faoliyatga egadirlar. 
Temperament sifatlari orasida rigidlik va plastiklik alohida ta'kidlab o'tiladi. 
Rigidlik - bu sustlik, konservativlik, psixik faoliyatning - bir turdan boshqasiga 
o'tishining qiyinchiligi bilan ifodalanadi. 
1