O'zbekiston respublikasi profi universitety

U 
T 
Q
 

---

172 
 
III BOB 
 
PSIXIK HOLATLAR PSIXOLOGIYASI. XULQNI HISSIY-IRODAVIY 
BOSHQARISH 
 
1 §. Iroda haqida tushuncha 
Iroda - faoliyatni ijtimoiy ishlab chiqilgan tushunchalar, me'yorlar, baholar 
asosida ongli boshqarilishidir. Ma'lum bir tushunchalardan foydalanar ekan, odam 
mazkur sharoitda qanday xatti-harakatni qo'llash zarurligi va mumkinligini 
anglaydi. 
Iroda - faoliyatni oldindan ko'zlangan ma'lum bir psixik modelь – maqsad 
ko'rinishida namoyon bo'ladigan, kelajak natijasiga erishishga yo'llovchi, 
boshqaruvchi holat hisoblanadi. Irodaviy xatti-harakatlar natijasiga erishish, 
ma'lum bir qiyinchiliklarni yengib o'tish, irodaviy zo'r berish bilan bog'liq. 
Shunday qilib, iroda - sub'ekt tomonidan oldindan ko'zlangan maqsadga 
erishish 
yo'lida 
yuzaga 
keladigan 
qiyinchiliklarni 
yengib 
o'tishga 
yo'naltirilgan, xulqiy aktni ongli boshqarilishida namoyon bo'ladigan psixik 
holatdir. 
Barcha ongli xatti-harakatlar - irodaviy xatti-harakatlardir. Faoliyatni 
irodaviy boshqarishda ongning barcha jihatlari namoyon bo'ladi. Masalan, u yoki 
bu maqsadga erishish haqidagi qarorni qabul qilish, odamni voqelikning ma'lum 
bir jihatlariga munosabati bilan, xatti-harakatni bajarish esa, predmet va hodisalar 
o'rtasidagi mavjud aloqalarni aks etish asosida boshqariladi. 
Faoliyatning ma'lum bir natijasiga erishish zarurati ob'ektiv omillar bilan 
shartlanadi. Shundagina, faoliyat ob'ektiv maqsadga muvofiq bo'ladi. Lekin, ayrim 
odamlarning irodaviy faoliyatlari maqsadga muvofiq bo'lmasligiga ham hayotdan 
ko'plab misollar keltirish mumkin. Bunday holatlarda, odamlar o'z faoliyatlari 
natijalarini oldindan ko'ra bilgan holda, uni sub'ektiv ravishda zarur deb 
hisoblaydilar, aslida esa u haqiqatan ham shunday bo'lmasligi mumkin. Katta 
irodaviy zo'r berishga qodirlik, ijtimoiy ahamiyatliligi turlicha bo'lgan maqsadlarga 
qaratilgan ham bo'lishi mumkin. Jinoiy xatti-harakatlarda bu maqsadlar jimiyatga 
zid hisoblanadi. Har qanday irodaviy faoliyat ham o'z-o'zicha ijtimoiy ijobiy 
bo'lavermaydi. Odamning barcha irodaviy faoliyati ham o'z tuzilishiga ko'ra ongli 
va hayvonlar xulqidan tubdan farq qiladigan bo'lavermaydi. 
Hayvonlarning xulqi ehtiyojlar tufayli impulьsiv stimullashtirilib turadi. 
Odam faoliyatining maqsadi esa, uning ehtiyojlari bilan to'g'ridan-to'g'ri 
bog'liqlikda bo'lmaydi. Masalan, agar yirtqich hayvon faqat och qolgan 
vaqtidagina ov qilsa, odam ayni fursatda ochlikni his qilmasada hosilni 
yig'ishtiradi. Odam faoliyatining maqsadi uning bilimlari, o'zi qilayotgan ishning 
mohiyatini bilishi, uning faoliyati yo'naltirilgan predmetning ob'ektiv xususiyatini 
anglashi kabilar bilan shartlanadi. 

---

173 
Faoliyatning anglangan maqsadi, odam ongi maqsadini tashkil qiladi. 
Voqelikdagi ob'ektlar ularning faoliyat maqsadiga bog'liqligi nuqtai nazaridan 
tanlab ajratib olinadi. Maqsad ong yo'nalganligining boshqaruvchisi hisoblanadi.
Alohida olingan individiumning rivojlanishida irodaviy xatti-harakatlar 
dastavval bola va kattalarning muloqoti bilan bog'liq bo'ladi. L.S.Vыgotskiy 
ta'kidlaganidek, dastavval kattalar buyruq beradi (“koptokni ol, piyolani qo'y”) va 
shu tashqi buyruq bo'yicha bola xatti-harakatni amalga oshiradi. Nutqni o'zlashtirib 
borish bilan bola o'zi o'ziga nutqiy buyruq bera boshlaydi. Shunday qilib, oldinlari